ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ Γ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΚΑΙ Δ ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ

ΑΡΧΗ 1ΗΣ ΣΕΛΙΔΑΣ Γ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ ΚΑΙ Δ ΕΣΠΕΡΙΝΩΝ ΤΕΛΟΣ 1ΗΣ ΑΠΟ 5 ΣΕΛΙΔΕΣ ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ Γ ΤΑΞΗΣ ΗΜΕΡΗΣΙΟΥ ΚΑΙ Δ ΤΑΞΗΣ ΕΣΠΕΡΙΝΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 22 ΜΑΪOY 2015 - ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΟ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ ΣΥΝΟΛΟ ΣΕΛΙΔΩΝ: ΠΕΝΤΕ (5) ΚΕΙΜΕΝΟ Διονύσιος Σολωμός Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ 3 [20.] Ἀκόμη ἐβάστουνε ἡ βροντή... Κι ἡ θάλασσα, πού σκίρτησε1 σάν τό χοχλό2 πού βράζει, Ἡσύχασε καί ἔγινε ὅλο ἡσυχία καί πάστρα,3 Σάν περιβόλι εὐώδησε κι ἐδέχτηκε ὅλα τ ἄστρα 5 Κάτι κρυφό μυστήριο ἐστένεψε τή φύση4 Κάθε ὀμορφιά νά στολιστεῖ καί τό θυμό ν ἀφήσει. Δέν εἶν πνοή στόν οὐρανό, στή θάλασσα, φυσώντας Οὔτε ὅσο κάνει στόν ἀνθό ἡ μέλισσα περνώντας, Ὅμως κοντά στήν κορασιά, πού μ ἔσφιξε κι ἐχάρη, 10 Ἐσειότουν τ ὁλοστρόγγυλο καί λαγαρό5 φεγγάρι Καί ξετυλίζει ὀγλήγορα κάτι πού ἐκεῖθε βγαίνει, Κι ὀμπρός μου ἰδού πού βρέθηκε μία φεγγαροντυμένη. Ἔτρεμε τό δροσάτο φῶς στή θεϊκιά θωριά της, Στά μάτια της τά ὁλόμαυρα καί στά χρυσά μαλλιά της. 4 [21.] Ἐκοίταξε τ ἀστέρια, κι ἐκεῖνα ἀναγαλλιάσαν, Καί τήν ἀχτινοβόλησαν καί δέν τήν ἐσκεπάσαν Κι ἀπό τό πέλαο, πού πατεῖ χωρίς νά τό σουφρώνει,6 Κυπαρισσένιο ἀνάερα τ ἀνάστημα σηκώνει, 1σκίρτησε: αόριστος σε θέση παρατατικού («σκιρτούσε»: αναταρασσόταν). 2χοχλό: κοχλασμό, βράσιμο. 3πάστρα: καθαρότητα, διαύγεια. 4εστένεψε τη φύση: επιβλήθηκε (στην πλάση), την ανάγκασε 5λαγαρό: διαυγές, καθαρό, φωτεινό. 6χωρίς να το σουφρώνει: χωρίς καν να ρυτιδώνει, χωρίς και κατά το ελάχιστο να υποχωρεί η επιφάνεια του νερού στο βήμα της, χωρίς να βυθίζεται. 1

5 Κι ἀνεῖ τς ἀγκάλες μ ἔρωτα καί μέ ταπεινοσύνη, Κι ἔδειξε πάσαν ὀμορφιά καί πάσαν καλοσύνη. Τότε ἀπό φῶς μεσημερνό ἡ νύχτα πλημμυρίζει, Κι ἡ χτίσις ἔγινε ναός πού ὁλοῦθε λαμπυρίζει. Τέλος σ ἐμέ πού βρίσκομουν ὀμπρός της μές στά ρεῖθρα7, 10 Καταπώς στέκει στό Βοριά ἡ πετροκαλαμίθρα8, Ὄχι στήν κόρη, ἀλλά σ ἐμέ τήν κεφαλή της κλίνει Τήν κοίταζα ὁ βαριόμοιρος, μ ἐκοίταζε κι ἐκείνη. Ἔλεγα9 πώς τήν εἶχα ἰδεῖ πολύν καιρόν ὀπίσω, Κάν10 σέ ναό ζωγραφιστή μέ θαυμασμό περίσσο, 15 Κάνε τήν εἶχε ἐρωτικά ποιήσει ὁ λογισμός μου, Κάν τ ὄνειρο, ὅταν μ ἔθρεφε τό γάλα τῆς μητρός μου Ἤτανε μνήμη παλαιή, γλυκιά κι ἀστοχισμένη, Πού ὀμπρός μου τώρα μ ὅλη της τή δύναμη προβαίνει Σάν τό νερό πού τό θωρεῖ τό μάτι ν αναβρύζει 20 Ξάφνου ὀχ11 τά βάθη τοῦ βουνοῦ, κι ὁ ἥλιος τό στολίζει. Βρύση ἔγινε τό μάτι μου κι ὀμπρός του δέν ἐθώρα, Κι ἔχασα αὐτό τό θεϊκό πρόσωπο γιά πολλή ὥρα, Γιατί ἄκουγα12 τά μάτια της μέσα στά σωθικά μου, Πού ἐτρέμαν καί δέ μ ἄφηναν νά βγάλω τή μιλιά μου 25 Ὅμως αὐτοί13 εἶναι θεοί, καί κατοικοῦν ἀπ ὅπου Βλέπουνε μές στήν ἄβυσσο καί στήν καρδιά τ ἀνθρώπου, Κι ἔνιωθα πώς μοῦ διάβαζε καλύτερα τό νοῦ μου Πάρεξ ἄν ἤθελε τῆς πῶ μέ θλίψη τοῦ χειλιού μου: «Κοίτα με μές στά σωθικά, πού φύτρωσαν οἱ πόνοι.. 30 Ὅμως ἐξεχειλίσανε τά βάθη τῆς καρδιᾶς μου Τ ἀδέλφια μου τά δυνατά οἱ Τοῦρκοι μοῦ τ ἀδράξαν, Τήν ἀδελφή μου ἀτίμησαν κι ἀμέσως τήν ἐσφάξαν, Τόν γέροντα τόν κύρην μου ἐκάψανε τό βράδι, Καί τήν αὐγή μοῦ ρίξανε τή μάνα στό πηγάδι. 35 Στήν Κρήτη Μακριά 'πό κεῖθ ἐγιόμισα τές φοῦχτες μου κι ἐβγῆκα. Βόηθα, Θεά, τό τρυφερό κλωνάρι μόνο νά 'χω Σέ γκρεμό κρέμουμαι βαθύ, κι αὐτό βαστῶ μονάχο». 7ρείθρα: (με την αρχαία σημασία, ῥέεθρα) υδάτινα ρεύματα (σημερ. σημασία: χαντάκια, αυλάκια στο πλάι των δρόμων, κοίτες ποταμών). 8πετροκαλαμίθρα: (αντιδάνειο: καλαμίτις < βενετ. pietra calamita) είδος πρωτόγονης (επιπλέουσας σε δοχείο με νερό) μαγνητικής βελόνας από καλάμι, δείκτης πυξίδας αλεξικέραυνο. 2

9Έλεγα: συλλογιζόμουν, είχα την εντύπωση. 10Κάν-Κάνε: λες και, είτε-είτε. 11οχ: (ιδιωμ. < ἐκ) από. Πολύ συνηθισμένο στον Σολωμό. 12άκουγα: ένιωθα. 13αυτοί αντί αυτά (δηλ. τα μάτια): έλξη του γένους από το θεοί. 5 [22.] Ἐχαμογέλασε γλυκά στόν πόνο τῆς ψυχῆς μου, Κι ἐδάκρυσαν τά μάτια της, κι ἐμοιάζαν τῆς καλῆς μου. Ἐχάθη, ἀλιά μου! ἀλλ ἄκουσα τοῦ δάκρυου της ραντίδα14 Στό χέρι, πού 'χα σηκωτό μόλις ἐγώ τήν εἶδα. 5 Ἐγώ ἀπό κείνη τή στιγμή δέν ἔχω πλιά τό χέρι, Π ἀγνάντευεν Ἀγαρηνό κι ἐγύρευε μαχαίρι Χαρά δέν τοῦ 'ναι ὁ πόλεμος τ ἁπλώνω τοῦ διαβάτη Ψωμοζητώντας, κι ἔρχεται μέ δακρυσμένο μάτι Κι ὅταν χορτάτα δυστυχιά τά μάτια μου ζαλεύουν15, 10 Ἀργά, κι ὀνείρατα σκληρά τήν ξαναζωντανεύουν, Καί μέσα στ ἄγριο πέλαγο τ ἀστροπελέκι σκάει, Κι ἡ θάλασσα να καταπιεῖ τήν κόρη ἀναζητάει, Ξυπνῶ φρενίτης,16 κάθομαι, κι ὁ νοῦς μου κινδυνεύει. Καί βάνω τήν παλάμη μου, κι ἀμέσως γαληνεύει. 15 Τά κύματα ἔσχιζα μ αὐτό,17 τ ἄγρια καί μυρωδάτα, Μέ δύναμη πού δέν εἶχα μήτε στά πρῶτα νιάτα, Μήτε ὅταν ἐκροτούσαμε,18 πετώντας τά θηκάρια, Μάχη στενή μέ τούς πολλούς ὀλίγα παλληκάρια. Μήτε ὅταν τόν μπομπο-ἰσούφ καί τς ἄλλους δύο βαροῦσα 20 Σύρριζα στή Λαβύρινθο π ἀλαίμαργα19 πατοῦσα20. Στό πλέξιμο21 τό δυνατό ὁ χτύπος τῆς καρδιᾶς μου (Κι αὐτό μοῦ τ αὔξαιν ) ἔκρουζε22 στήν πλεύρα τῆς κυρᾶς μου. 14ραντίδα: ρανίδα (< ραίνω), σταγόνα, σταλαγματιά. 15ζαλεύουν (< κοιν. ζαλώνω φορτώνω, επιβαρύνω ή κρητ. ζάλο βήμα, βηματισμός): ζαλίζονται, αναστρέφονται (;) / βαραίνουν από κούραση. 16φρενίτης: (< φρένα): φρενιασμένος, έξω φρενών, μανιακός, ταραγμένος ο νους μου κινδυνεύει: πάω να χάσω το μυαλό μου, διακινδυνεύεται η πνευματική μου ισορροπία. 17μ αυτό, αντί μ αυτή (την παλάμη): λες και, είτε-είτε. 18εκροτούσαμε: συγκροτούσαμε, συνάπταμε. 19αλαίμαργα: το επίρρημα μεταφορικό, προς δήλωση του πολεμικού μένους. 20πατούσα: (εδώ ιδίως) κυρίευα, κρατούσα κυριαρχικά 21πλέξιμο: η πλεύση, το κολύμπημα. 22έκρουζε: χτυπούσε, έκρουε πλεύρα: το πλευρό, το πλάι. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Α1. Το έργο του Δ. Σολωμού έχει δεχτεί επιρροές και από το δημοτικό τραγούδι. Να αναφέρετε τρία διαφορετικά χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού που εντοπίζετε στα αποσπάσματα του ποιήματος «Ο Κρητικός» και για καθένα από αυτά να γράψετε ένα παράδειγμα. Μονάδες 15 Β1. Σύμφωνα με τον Β. Αθανασόπουλο: «[ ] Το φως μπορεί μες στο ποιητικό τοπίο του Σολωμού να μεταμορφώνει τα πράγματα και να μετουσιώνει τα σώματα που φωτίζει. Το φως είναι η ενέργεια του Θεού, είναι η όραση του Θεού.[ ]». Στο 3

κείμενο που σας δίνεται, να εντοπίσετε τέσσερα στοιχεία που υποστηρίζουν την παραπάνω άποψη (μονάδες 8) και να τα σχολιάσετε (μονάδες 12). Μονάδες 20 Β2. Να βρείτε και να σχολιάσετε: α) τα τρία χρονικά επίπεδα στο απόσπασμα 5 [22.] (μονάδες 12) και β) το περιεχόμενο και τον λειτουργικό ρόλο της παρομοίωσης στους στίχους 9-11 του αποσπάσματος 4 [21.] (μον. 8): «Τέλος σ ἐμέ πού βρίσκομουν ὀμπρός της μές στά ρεῖθρα, καταπώς στέκει στό Βοριά ἡ πετροκαλαμίθρα, Ὄχι στήν κόρη, ἀλλά σ ἐμέ τήν κεφαλή της κλίνει». Μονάδες 20 Γ1. α) Να σχολιάσετε το περιεχόμενο των παρακάτω στίχων του αποσπάσματος 4 [21.] σε ένα κείμενο 100-120 λέξεων: «Ἔλεγα πώς τήν εἶχα ἰδεῖ πολύν καιρόν ὀπίσω, Κάν σέ ναό ζωγραφιστή μέ θαυμασμό περίσσο, Κάνε τήν εἶχε ἐρωτικά ποιήσει ὁ λογισμός μου, Κάν τ ὄνειρο, ὅταν μ ἔθρεψε τό γάλα τῆς μητρός μου Ἤτανε μνήμη παλαιή, γλυκιά κι ἀστοχισμένη» (15 μονάδες) β) Να σχολιάσετε τις αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή και στο ήθος του Κρητικού στους παρακάτω στίχους του αποσπάσματος 5 [22.] σε ένα κείμενο 80-100 λέξεων: «[ ] ἀλλ ἄκουσα τοῦ δάκρυου της ραντίδα Στό χέρι, πού 'χα σηκωτό μόλις ἐγώ τήν εἶδα. Ἐγώ ἀπό κείνη τή στιγμή δέν ἔχω πλιά τό χέρι, Π ἀγνάντευεν Ἀγαρηνό κι ἐγύρευε μαχαίρι Χαρά δέν τοῦ 'ναι ὁ πόλεμος τ ἁπλώνω τοῦ διαβάτη Ψωμοζητώντας, κι ἔρχεται μέ δακρυσμένο μάτι» (10 μονάδες) Μονάδες 25 Δ1. Στα κείμενα του Δ. Σολωμού και του Κ. Καρυωτάκη που σας δίνονται, να εντοπίσετε (μονάδες 5) και να σχολιάσετε (μονάδες 15) δύο ομοιότητες και τρεις διαφορές ως προς το περιεχόμενο. Μονάδες 20 Κ. Γ. Καρυωτάκης ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΝΕΡΑΪΔΑ Ἀπό τά βράχι ἀνάμεσα πετιέται 'να κεφάλι καί βλέμματα ὁλόγυρα σκορπάει φοβισμένα. Ἐγώ, κρυμμένος κάπου κεῖ στό ἔρημ ἀκρογιάλι, τό βλέπω σάν σέ ὄνειρο μέ μάτια λιγωμένα. Ἕνα κορμί παρθενικό, γυμνό ἀργοπροβάλλει κι ἁπλώνεται ἡδονικά σε κύματ ἀφρισμένα ὁ ἥλιος ἐσκυθρώπασε μπροστά στά τόσα κάλλη, τά κάλλη τ ἀπολλώνεια καί τά φωτολουσμένα. Ἀνατριχιάζ ἡ θάλασσα στό θεῖο ἄγγισμά τους, τά κυματάκια ἁπαλά μέ χάρη τ ἀγκαλιάζουν κι ἀχτίδες τά χαϊδεύουνε χρυσές στό πέρασμά τους. Θεότρελος, ὁ δύστυχος, βουτιέμαι μές στό κύμα, 4

τά μάτια της τά θεϊκά μέ φόβο μέ κοιτάζουν καί χάνεται στή θάλασσα Ἦταν νεράιδα Κρίμα! Κ. Γ. Καρυωτάκη, Άπαντα τα Ευρισκόμενα, Εκδ. Ερμής 2006, σ.161 ΟΔΗΓΙΕΣ (για τους εξεταζομένους) 1. Στο εξώφυλλο να γράψετε το εξεταζόμενο μάθημα. Στο εσώφυλλο πάνωπάνω να συμπληρώσετε τα ατομικά στοιχεία μαθητή. Στην αρχή των απαντήσεών σας να γράψετε πάνω-πάνω την ημερομηνία και το εξεταζόμενο μάθημα. Να μην αντιγράψετε τα θέματα στο τετράδιο και να μη γράψετε πουθενά στις απαντήσεις σας το όνομά σας. 2. Να γράψετε το ονοματεπώνυμό σας στο πάνω μέρος των φωτοαντιγράφων αμέσως μόλις σας παραδοθούν. Τυχόν σημειώσεις σας πάνω στα θέματα δεν θα βαθμολογηθούν σε καμία περίπτωση. Κατά την αποχώρησή σας να παραδώσετε μαζί με το τετράδιο και τα φωτοαντίγραφα. 3. Να απαντήσετε στο τετράδιό σας σε όλα τα θέματα μόνο με μπλε ή μόνο με μαύρο στυλό με μελάνι που δεν σβήνει. 4. Κάθε απάντηση τεκμηριωμένη είναι αποδεκτή. 5. Διάρκεια εξέτασης: τρεις (3) ώρες μετά τη διανομή των φωτοαντιγράφων. 6. Ώρα δυνατής αποχώρησης: 10.30 π.μ. ΣΑΣ ΕΥΧΟΜΑΣΤΕ KΑΛΗ ΕΠΙΤΥΧΙΑ ΤΕΛΟΣ ΜΗΝΥΜΑΤΟΣ 5

ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α1. Το έργο του Δ. Σολωμού έχει δεχτεί επιρροές και από το δημοτικό τραγούδι. Να αναφέρετε τρία διαφορετικά χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού που εντοπίζετε στα αποσπάσματα του ποιήματος «Ο Κρητικός» και για καθένα από αυτά να γράψετε ένα παράδειγμα. Μονάδες 15 Γνώρισμα του ρομαντισμού υπήρξε η στροφή των καλλιτεχνών προς τις τοπικές και εθνικές παραδόσεις, τη γλώσσα και τους θρύλους του τόπου. Αντίστοιχα οι φιλελεύθερες ιδέες της εποχής προωθούσαν το ιδανικό της εθνικής ελευθερίας. Μέσα σε αυτόν τον πνευματικό περίγυρο διαμορφώθηκε ο Σολωμός. Παράλληλα αποφάσισε, μετά τις ιταλικές συνθέσεις της νεότητάς του, να δοκιμάσει την ελληνική ποιητική έκφραση, στην οποία όμως δεν υπήρχε παράδοση πλην της Κρητικής Λογοτεχνίας και των δημοτικών τραγουδιών (για τα οποία, ας σημειωθεί, είχε κυκλοφορήσει στα 1824 η συλλογή του Κλοντ Φοριέλ), οπότε ο ποιητής στράφηκε σε αυτά. Στο απόσπασμα από τον Κρητικό είναι ευδιάκριτες οι επιρροές από το δημοτικό τραγούδι: α) στη στιχουργική: 15σύλλαβος απηρτισμένος,..τομή, ημιστίχια β) η σύνθεση των στοιχείων ανά τρία που είναι χαρακτηριστικό του δημοτικού τραγουδιού:: στίχοι: 14-16 οι εικασίες για την ταυτότητα της Φ. γ) στίχος 7 η παράσταση του αδιανόητου καθ υπερβολή δ) η γλώσσα κατεξοχήν δημοτική, η λιτότητα, η ακρίβεια: κυριαρχία των ουσιαστικών και των ρημάτων, πχ στ 1, 2, 5, κλπ ε) η Φεγγαροντυμένη πλάσμα του λαϊκού παραμυθιού, οι νεράιδες του δημοτικού τραγουδιού (προσοχή αρκούν 3 παραδείγματα) Β1. Σύμφωνα με τον Β. Αθανασόπουλο: «[ ] Το φως μπορεί μες στο ποιητικό τοπίο του Σολωμού να μεταμορφώνει τα πράγματα και να μετουσιώνει τα σώματα που φωτίζει. Το φως είναι η ενέργεια του Θεού, είναι η όραση του Θεού.[ ]». Στο κείμενο που σας δίνεται, να εντοπίσετε τέσσερα στοιχεία που υποστηρίζουν την παραπάνω άποψη (μονάδες 8) και να τα σχολιάσετε (μονάδες 12). Μονάδες 20 «Συχνά 1 στο σολωμικό ποιητικό τοπίο, ενώ η διάταξη των στοιχείων του οδηγεί προς τη σύνθεση κάποιου τοπίου φυσικού, ξαφνικά παρεμβαίνει το φως και αναιρεί το αποτέλεσμα-αίσθημα της φυσικής αρμολόγησης των στοιχείων. [...] το φως «λύνει» το τοπίο και, ουσιαστικά, το ανασυνθέτει σ ένα τοπίο μη φυσικό [...]. Αυτό συμβαίνει λόγω της φύσης του: το φως στο ποιητικό τοπίο του Σολωμού είναι το θείο φως. [...] φως που ταυτίζεται με το Θεό, τον Χριστό, την αλήθεια, τη σωτηρία. [...] Στο ποιητικό τοπίο του Σολωμού το φως έρχεται από ψηλά, από τον ουρανό, τον ήλιο, τη σελήνη, τ αστέρια. [...]» Χαρακτηριστικό παράδειγμα της μεταφυσικής του φωτός εντοπίζεται στο απ.3 στ.10 «εσειότουν» το διαυγές και καθαρό φως, η λάμψη της πανσελήνου καθρεφτίζεται στη γαλήνια θάλασσα και μέσα από αυτό το φως συντελείται με τρόπο μυστηριακό η επιφάνεια της Φεγγαροντυμένης (στ.11 και ξετυλίζει ογλήγορα κάτι που εκείθε βγαίνει ) Το επόμενο σημείο βρίσκεται στο 3απ.στ.13 «έτρεμε το δροσάτο φως στη θεϊκιά θωριά της» που με το σχήμα συναισθησίας αποδίδει τις ανταύγειες του φεγγαρόφωτου στη μορφή της μυστηριακής γυναίκας. Τονίζεται έτσι η θεϊκή παρουσία και η οπτασία συνδέεται με το θείο. (Σχήμα συναισθησίας, εφόσον συμφύρονται δύο διαφορετικές αισθήσεις, αλλά και οξύμωρο, αν ληφθεί υπόψη ότι το φως αποτελεί πηγή θερμότητας). Αυτή η μετάβαση / μεταστοιχείωση συνεχίζεται και στους στ.1-8 του απ.4. 1 Βαγγέλης Αθανασόπουλος, «Φως-Σώμα: Φως και Υπερβατική Σωματικότητα στο Ποιητικό Τοπίο του Σολωμού»: ΕΕΦΣΠΑ28. (1979-1985), σσ. 249-297-Ιδ., Το Ποιητικό Τοπίο του Ελληνικού 19ου και 20ού Αιώνα, τ. 1.: Κάλβος-Σολωμός-Παλαμάς, Αθ.: εκδ. Καστανιώτη, 1995, σσ. 199-322:212-213,215,232-234. 6

Καταρχάς οι στ.1-2 αποδίδουν την απόκοσμη λάμψη που εκπέμπει η Φεγγαροντυμένη, λάμψη που σκεπάζει το φως των αστεριών «Κοίταξε τ αστέρια, κι ἐκεῖνα ἀναγαλλιάσαν/και την ἀχτινοβόλησαν και δεν την ἐσκεπάσαν» Το μοτίβο του φωτός κορυφώνεται στην ανιούσα φωτοχυσία των στ. 7-8 «Τότε ἀπό φως μεσημερνό ἡ νύχτα πλημμυρίζει,/κι ἡ χτίσις ἔγινε ναός που ὁλοῦθε λαμπυρίζει» με την παράσταση του αδιανόητου καθ υπερβολή, καθώς η νύχτα πλημμυρίζει από φως και η φύση λάμπει. Να σημειωθεί ότι το φως γενικώς συμβολίζει το καλό και ειδικώς την αγιότητα, το Θεό (πρβλε φωτοστέφανα αγίων, λάμψη και «ποταμούς φωτός» στην απεικόνιση του θείου) Η Φεγγαροντυμένη παρουσιάζεται ως μια εξαιρετικά όμορφη γυναίκα που ακτινοβολεί τόσο έντονο φως ώστε κατορθώνει να φωτίσει τη νύχτα με φως μεσημεριού. Ο ποιητής θέλει να παρουσιάσει την εξαίρετη ομορφιά της Φεγγαροντυμένης, ως μία μορφή που πρεσβεύει κάθε τι καλό φροντίζει να τονίσει την καλοσύνη της αλλά και την ταπεινότητα που τη διακρίνει: Κυπαρισσένιο ἀνάερα τ ἀνάστημα σηκώνει,/κι ἀνεῖ τς ἀγκάλες μ ἔρωτα και με ταπεινοσύνη,/κι ἔδειξε πάσαν ὀμορφιά και πάσαν καλοσύνη.. Β2. Να βρείτε και να σχολιάσετε: α) τα τρία χρονικά επίπεδα στο απόσπασμα 5 [22.] (μονάδες 12) και Το ποίημα αφηγηματικό και συνάμα λυρικό διαρθρώνεται σε τέσσερα χρονικά επίπεδα από αυτά εντοπίζουμε τρία στα αποσπάσματα. Καταρχάς οι στ. 1-4 αναφέρονται στο 1 ο χρονικό επίπεδο, αυτό του ναυαγίου όπου και εμφανίζεται η θαυμαστή μορφή της Φεγγαροντυμένης, η οποία σε αυτό το σημείο εξαφανίζεται αφού προηγουμένως σημαδεύει το χέρι του Κρητικού με το δάκρυ της.(1 ο χρονικό επίπεδο). Στο 1 ο χρονικό επίπεδο αναφέρονται και οι στίχοι 11-12 που αποτελούν το περιεχόμενο του εφιάλτη στο παρόν του ποιητή ήρωα. Τέλος στους στ. 21-22 η αφήγηση επιστρέφει στον χώρο και στο χρόνο του ναυαγίου. Στους στ.6 και 16-20 ο ήρωας αφηγητής επιχειρεί την αναδρομική αφήγηση των ηρωικών αλλά και τραγικών στιγμών που έζησε στην πατρίδα του και που είναι υπεύθυνες για την τωρινή του δυστυχία. (2 ο χρονικό επίπεδο). Τέλος οι στ.5, 7-14 αναφέρονται στη ζωή του ήρωα μετά τη διάσωσή του από το ναυάγιο, πρόδρομη αφήγηση (3 ο χρονικό επίπεδο). Ενδιαφέρον είναι ότι εδώ εμπλέκεται, με τη μορφή του ονείρου εφιάλτη των στ. 11-12 το 1 ο επίπεδο, ο χώρος και ο χρόνος του ναυαγίου. Οι τρεις εποχές /επίπεδα συνέχονται χάρη στα κοινά θεμελιώδη τους θέματα: η φύση, ο έρωτας, ο ηρωισμός (η τριπλή σύνθεση). Χάρη σ αυτή την αφηγηματική διάρθρωση ο Σολωμός επιτυγχάνει να συνδέσει τον πραγματικό με το φανταστικό κόσμο, το ρεαλισμό με τον ιδεαλισμό αποδίδεται έτσι η θαυμαστή ατμόσφαιρα αλλά και παράλληλα ολοκληρώνεται ποιητικά η «βιογραφία» του ήρωα από τις ηρωικές και πικρές μέρες της Κρήτης, μέσα από τη δοκιμασία του ναυαγίου και τη συγκλονιστική- υπερφυσική εμπειρία της οραματικής μορφής, στο παρόν της προσφυγιάς και της ζητιανιάς, των οδυνηρών αναμνήσεων αλλά και της μαγικής επίδρασης.. β) το περιεχόμενο και τον λειτουργικό ρόλο της παρομοίωσης στους στίχους 9-11 του αποσπάσματος 4 [21.] (μον. 8): «Τέλος σ ἐμέ πού βρίσκομουν ὀμπρός της μές στά ρεῖθρα, καταπώς στέκει στό Βοριά ἡ πετροκαλαμίθρα, Ὄχι στήν κόρη, ἀλλά σ ἐμέ τήν κεφαλή της κλίνει». Μονάδες 20 «Αξίζει 2 τον κόπο να σταθεί κανείς σ αυτή την τελευταία παρομοίωση. Ψάχνοντας για έναν έντονο τρόπο για να δείξει πώς της γυναικείας οπτασίας τη ματιά την είχε μαγνητίσει ο Κρητικός, ο Σολωμός βρήκε την πετροκαλαμίθρα [...]. (Για να ομοιοκαταληκτήσει, χρησιμοποίησε <όχι όμως για πρώτη 7

φορά στις ποιητικές του δοκιμές> την ασυνήθιστη λέξη ρείθρα [...]). Τη «φεγγαροντυμένη» φαίνεται να την ελκύει ο Κρητικός μαγνητικά και είναι η μαγνητική της ματιά που τον βάζει σε μια κατάσταση ύπνωσης, όπου δεν μπορεί ούτε να μιλήσει ούτε να κουνηθεί. Αξιοποιείται λοιπόν στο αναφορικό μέρος της παρομοίωσης (καταπώς στέκει στό Βοριά ἡ πετροκαλαμίθρα ) η πετροκαλαμίθρα, ένα είδος πρωτόγονης πυξίδας από καλάμι. Ως όργανο η πυξίδα μαγνητίζεται και δείχνει το βορρά. Αυτό ακριβώς το φαινόμενο του μαγνητισμού, της ελκτικής δύναμης χρησιμοποιεί ο Σολωμός για να εκφράσει την έλξη που αισθάνεται ο ναυαγός για την υπερφυσική και ολόφωτη γυναικεία μορφή που εμφανίστηκε,προστά του μέσα από το φως του φεγγαριού. (Στα χειρόγραφα του ποιητή σώζονται διάφορες παραλλαγές της παρομοίωσης και του μοτίβου του μαγνητισμού: Τέλος σ εμέ που βρίσκομουν ομπρός της μες στα ρείθρα,/εγώ το σίδερο κ αυτή η πετροκαλαμήθρα ή Στη μυστική γαλήνη εγώ στημένος μες στα ρείθρα /Μνέσκω σαν κατά το Βοριά η πετροκαλαμήθρα ή Ωσάν Βοριάς αυτή, κι εγώ σαν πετροκαλαμήθρα. Πρόκειται για το μοτίβο, το γνωστό από την αρχαιότητα, της έλξης ψυχών και σωμάτων, της ερωτικής έλξης σε κάθε περίπτωση εξιδανικευμένης. Με την παρομοίωση αυτή και με την αρχική λέξη «τέλος» κλείνει η περιγραφή της εξαίσιας οπτασίας και αρχίζει η «μυστική» επικοινωνία της Φεγγαροντυμένης με το αδύναμο ανθρώπινο πλάσμα που βρίσκεται μπρος της μέσα στη θάλασσα. Είναι πολύ ενδιαφέρον ότι η μυστηριακή αυτή έλξη εντείνεται με την εμφατική δήλωση/ άρση και θέση «όχι στην κόρη αλλά σε με» γεγονός που οδηγεί ερμηνευτικά στην ταύτιση της Φεγγαροντυμένης με την ψυχή της αρραβωνιαστικιάς του ήρωα. «Στο 3 στ. 10 του 4 [21.]: «Εγώ το σίδερο κι αυτή η πετροκαλαμίθρα»> Είναι η τελευταία [...] γραφή ενός θεματικού μοτίβου από τα πλέον ιδιάζοντα του Κρητικού: της «πετροκαλαμίθρας». [...] [...] <στα Επτάνησα> συναντώ τη λέξη να κοινολογείται, αλλά πάντοτε με τη σημασία του αλεξικέραυνου. [...] [...] στην τελική γραφή που μας απασχολεί: [...] «Πετροκαλαμίθρα» εδώ δεν είναι ο Κρητικός, αλλά αντίστροφα η φεγγαροντυμένη και ο Κρητικός είναι το «σίδερο» που διαμεσολαβεί για να κινήσει την ενέργεια της «πετροκαλαμίθρας» ως αλεξικέραυνου και έτσι να εκτονώσει το κεραυνοβόλημα, ας υποθέσουμε, από την «καλή» του. [...] η φεγγαροντυμένη εδώ εν είδει αλεξικέραυνου, με τη διαμεσολάβηση του ήρωα [...], καλείται να εξουδετερώσει την οργή του κεραυνού, που πέφτει [...] επικίνδυνα «πολύ κοντά στην κορασιά» του. Γείωση και απογείωση λοιπόν. Αυτή είναι από εδώ και μπρος η τεχνική του Σολωμού. [...] να μας ταξιδεύει δηλαδή με το όχημα της ποίησης μεταξύ συγκεκριμένου και αφηρημένου και για την περίπτωση που μελε τούμε μεταξύ εμπειρικού και θεωρητικού: του πραγματικού που είναι η «πετροκαλαμίθρα» και της αλληγορικής της σημασίας με τη φεγγαροντυμένη του υπερπραγματικού του επιπέδου και τη δύναμη που αντίστοιχα εκλύεται: ηλεκτρομαγνητική (και αποτρεπτική) από την «πετροκαλαμίθρα», μαγική (και ελκτική) από τη φεγγαροντυμένη. [...] Αλλά <εκτός από αντίστοιχα παραδείγματα στο έργο κορυφαίων ιδεαλιστών που γνώριζε και τιμούσε ο Σολωμός> και στο σύνθεμα του Κρητικού δεν απουσιάζει ο «επιστημονισμός»...» Γ1. α) Να σχολιάσετε το περιεχόμενο των παρακάτω στίχων του αποσπάσματος 4 [21.] σε ένα κείμενο 100-120 λέξεων: «Ἔλεγα πώς τήν εἶχα ἰδεῖ πολύν καιρόν ὀπίσω, Κάν σέ ναό ζωγραφιστή μέ θαυμασμό περίσσο, Κάνε τήν εἶχε ἐρωτικά ποιήσει ὁ λογισμός μου, Κάν τ ὄνειρο, ὅταν μ ἔθρεψε τό γάλα τῆς μητρός μου Ἤτανε μνήμη παλαιή, γλυκιά κι ἀστοχισμένη» (15 μονάδες) Ο κατάπληκτος μαγεμένος ναυαγός, μαγνητισμένος από την θεϊκή ύπαρξη με την οποία επίμονα επικοινωνεί μέσω των βλεμμάτων αισθάνεται ότι την γνωρίζει «έλεγα πως την είχα δει» και αναλογίζεται το πού και πότε. Διατυπώνει, λοιπόν, τρεις εικασίες. Αρχικά του 3 Γιάννης Δάλλας, «"Εγώ το σίδερο κι αυτή η πετροκαλαμήθρα" (Από τη Γείωση στην Απογείωση ενός Μοτίβου)»: Νέα Εστία, έτ. 72., τ. 144., αρ. 1707 [αφιέρωμα] (Δεκέμβριος 1998), σσ. 1289-1301:1289-1300. 8

θυμίζει κάποια εικόνα, αγιογραφία από ναό («καν σε ναό ζωγραφιστή») που του είχε προκαλέσει θαυμασμό. Πρόκειται για ένα θρησκευτικό ίνδαλμα ορισμένης θεότητας και απηχεί τις θρησκευτικές αντιλήψεις του Σολωμού. Επόμενη εικασία είναι μία ερωτική φαντασίωση της εφηβικής του, πιθανόν, ηλικίας, ερωτικό ίνδαλμα αυτή τη φορά. Τελευταία εικασία είναι μορφή ονειρική της βρεφικής του ηλικίας «τ όνειρο όταν μ έθρεφε το γάλα της μητρός μου». Πρόκειται για αναφορά μίας ευτυχισμένης, μακάριας περιόδου όπου δεσπόζει το μητρικό αρχέτυπο και, ενδεχομένως, ανιχνεύεται το τραύμα του ποιητή για τη μητέρα του. Γενικότερα στους στίχους αυτούς ανιχνεύονται απηχήσεις πλατωνικών και αριστοτελικών απόψεων για την αναγνώριση, στα πράγματα του κόσμου τούτου, ιδεών (προτύπων) που η ψυχή μας είχε αντικρίσει σ ένα προσωματικό της στάδιο. Η εξιδανίκευση της φεγγαροντυμένης, εντούτοις συνδέεται και με ρομαντικές πηγές. β) Να σχολιάσετε τις αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή και στο ήθος του Κρητικού στους παρακάτω στίχους του αποσπάσματος 5 [22.] σε ένα κείμενο 80-100 λέξεων: «[ ] ἀλλ ἄκουσα τοῦ δάκρυου της ραντίδα Στό χέρι, πού 'χα σηκωτό μόλις ἐγώ τήν εἶδα. Ἐγώ ἀπό κείνη τή στιγμή δέν ἔχω πλιά τό χέρι, Π ἀγνάντευεν Ἀγαρηνό κι ἐγύρευε μαχαίρι Χαρά δέν τοῦ 'ναι ὁ πόλεμος τ ἁπλώνω τοῦ διαβάτη Ψωμοζητώντας, κι ἔρχεται μέ δακρυσμένο μάτι» (10 μονάδες) Μονάδες 25 Το απόσπασμα που αφορά το παρόν του αφηγητή ποιητή εξιστορεί και την επίδραση που είχε η θαυμαστή εμπειρία του στο παρελθόν: τον «σημάδεψε» για πάντα καθώς η θεϊκή ύπαρξη λίγο πριν εξαφανιστεί τον «ραίνει» με το δάκρυ της. Τώρα πια έχει περάσει από τον ηρωισμό και την έκσταση στον καταποντισμό. Στο ρημαγμένο του παρόν ξεριζωμένος, μόνος, πληγωμένος από τον Χάρο- έχει χάσει κάθε φιλοπόλεμη διάθεση και έχει καταντήσει επαίτης, ζητιάνος. Ωστόσο αυτή η κοινωνική και ψυχική έκπτωση σημαίνει και μία πλήρη μεταβολή του. Ο ήρωας έχει γίνει ένας άλλος άνθρωπος που ζει πια από την αγάπη και τη συμπόνια. «Ο Κρητικός 4 σώθηκε γιατί υψώθηκε σε ανώτερη ζωή, γιατί έφτασε να νιώσει θαυμασμό Με το να γίνει ποιητής ο Κρητικός βγήκε γερός και καλύτερος από τη δοκιμασία. Το τρυφερό κλωνάρι χάθηκε, σε αντάλλαγμα όμως οι θεοί του δώσανε τη σπάνια και εξαιρετική χάρη να τραγουδάει τα βάσανά του. Η μορφή του Κρητικού είναι κι αυτή ανταύγεια της ψυχής του Σολωμού» «.ο Κρητικός μπαίνει στην καρδιά του ποιητικού κόσμου και ενώ δεν άρχισε διόλου σαν ποιητής στο τέλος γίνεται η παράξενη ηρεμία του Κρητικού είναι η ηρεμία του ανθρώπου όταν ζει με την ουσία. όταν νιώθει πλημμυρισμένη την ψυχή του από αλήθεια. η ηρεμία του ανθρώπου σαν άστραψε στο νου του το μεγαλείο της ζωής και του κόσμου η ηρεμία της ηρωικής ψυχής που καταφρονεί το είδωλο των κοινωνικών ανθρώπων» -η κατάκτηση του χριστιανικού ιδανικού σύμφωνα με το οποίο ο άνθρωπος καθαίρεται και αναδεικνύεται πάνω από τα φθαρτά πράγματα του κόσμου τούτου: τα μεγαλεία, τη δόξα, τη δύναμη. Έτσι ο κρητικός βγήκε καλύτερος μέσα από τις δοκιμασίες. Δ1. Στα κείμενα του Δ. Σολωμού και του Κ. Καρυωτάκη που σας δίνονται, να εντοπίσετε (μονάδες 5) και να σχολιάσετε (μονάδες 15) δύο ομοιότητες και τρεις διαφορές ως προς το περιεχόμενο. Μονάδες 20 Κ. Γ. Καρυωτάκης ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΝΕΡΑΪΔΑ Ἀπό τά βράχι ἀνάμεσα πετιέται 'να κεφάλι καί βλέμματα ὁλόγυρα σκορπάει φοβισμένα. Ἐγώ, κρυμμένος κάπου κεῖ στό ἔρημ ἀκρογιάλι, 4 Γ. Αποστολάκης 9

τό βλέπω σάν σέ ὄνειρο μέ μάτια λιγωμένα. Ἕνα κορμί παρθενικό, γυμνό ἀργοπροβάλλει κι ἁπλώνεται ἡδονικά σε κύματ ἀφρισμένα ὁ ἥλιος ἐσκυθρώπασε μπροστά στά τόσα κάλλη, τά κάλλη τ ἀπολλώνεια καί τά φωτολουσμένα. Ἀνατριχιάζ ἡ θάλασσα στό θεῖο ἄγγισμά τους, τά κυματάκια ἁπαλά μέ χάρη τ ἀγκαλιάζουν κι ἀχτίδες τά χαϊδεύουνε χρυσές στό πέρασμά τους. Θεότρελος, ὁ δύστυχος, βουτιέμαι μές στό κύμα, τά μάτια της τά θεϊκά μέ φόβο μέ κοιτάζουν καί χάνεται στή θάλασσα Ἦταν νεράιδα Κρίμα! Κ. Γ. Καρυωτάκη, Άπαντα τα Ευρισκόμενα, Εκδ. Ερμής 2006, σ.161 Τα δύο ποιήματα ο «Κρητικός» τους Σολωμού και το σονέτο «Της θάλασσας νεράιδα» του Καρυωτάκη» εμφανίζουν ορισμένες ομοιότητες και διαφορές. Καταρχάς στα δύο ποιήματα δεσπόζει η ιδέα της έλξης, της ερωτικής έλξης ανάμεσα σε δύο πλάσματα: ενός άνδρα και μίας μαγευτικής γυναίκας. Και στα δύο άλλωστε η γυναίκα αναδύεται με τρόπο αιφνίδιο, ως στοιχείο ονειρικό, θαυμαστό από τη θάλασσα («και ξετυλίζει ογλήγορα κάτι. κι ομπρός μου ιδού που βρέθηκε μία φεγγαροντυμένη» / «από τα βράχι ανάμεσα πετιέται να κεφάλι») Και στα δύο ποιήματα η γυναικεία οπτασία σχετίζεται με τη φύση, επιβάλλεται σε αυτήν με την ομορφιά της, περιβάλλεται από τη λάμψη του φωτός (στ. 1-8 του 4 ου απ. στον «Κρητικό»/ η 2 η στροφή στο σονέτο του Καρυωτάκη. Ωστόσο οι διαφορές είναι σημαντικές. Στον «Κρητικό» η γυναικεία παρουσία είναι υπερφυσική, θεϊκή συνενώνονται σε αυτήν ιδιότητες γήινες και μεταφυσικές, απηχούνται θρησκευτικές και φιλοσοφικές αντιλήψεις (στ. 13-14 απ.3, 3 απ.4, 2-6 απ.4 κλπ). Στο ποίημα του Καρυωτάκη η ύπαρξη είναι εντελώς γήινη η μαγεία προκύπτει από το «λιγωμένο βλέμμα» του άνδρα παρατηρητή. Η περιγραφή της με στοιχεία μαγικά περισσότερο υπακούει στον ποιητικό λυρισμό και σε ρομαντικές καταβολές. Άλλωστε όταν αντιλαμβάνεται τον «παρατηρητή» αισθάνεται φόβο («τα μάτια της τα θεϊκά με φόβο με κοιτάζουν») Γι αυτό και η έλξη που αισθάνεται ο Κρητικός είναι εξιδανικευμένη, αιθέρια, ενώ τα συναισθήματα του άνδρα στο «Της θάλασσας νεράιδα» είναι ηδονικά, σηματοδοτούν έλξη ερωτική, σαρκική, γήινη «με μάτια λιγωμένα / θεότρελος ο δύστυχος βουτιέμαι μες στο κύμα / Κρίμα» Τέλος στον Κρητικό υπάρχει μία μυστική επικοινωνία ανάμεσα στον ναυαγό και στη Φεγγαροντυμένη, επικοινωνία που συντελείται με τα βλέμματα, την ψυχική και πνευματική επαφή (στ.10-12 του απ.4, 23-29 απ.4 κλπ). Στο σονέτο του Καρυωτάκη ουδεμία επικοινωνία υπάρχει και μάλιστα η παρουσία του ποιητικού υποκειμένου τρομάζει τη γυναίκα. (άλλες δευτερεύουσες διαφορές: η θέση του ήρωα: θάλασσα στεριά, νύχτα μέρα κλπ) 10

ΣΧΟΛΙΟ Τα θέματα ήταν πολλά και απαιτητικά, ενδεχομένως τα αρτιότερα στην ιστορία του μαθήματος. Διότι η διαπραγμάτευσή τους από τους μαθητές απαιτούσε πολύ καλή θεωρητική κατάρτιση αλλά και κριτική ανάγνωση - κατανόηση των ποιητικών κειμένων. Με αυτά τα θέματα γράφεται ο επίλογος σε ένα μάθημα που καταργείται από τις εξετάσεις εισαγωγής στα ΑΕΙ ΤΕΙ και που θα ελπίζαμε να επανέλθει ανανεωμένο και απαλλαγμένο από τις παθολογίες που το σημάδεψαν. 11