ΟΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΙΧΜΗΡΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΞΕΣΤΡΟΥ ΣΤΟΝ ΕΥΗΝΟ ΠΟΤΑΜΟ

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ & ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΟΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΙΧΜΗΡΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΞΕΣΤΡΟΥ ΣΤΟΝ ΕΥΗΝΟ ΠΟΤΑΜΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Για μαθητές Δημοτικού 1

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ & ΛΕΥΚΑΔΑΣ ΟΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΙΧΜΗΡΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΞΕΣΤΡΟΥ ΣΤΟΝ ΕΥΗΝΟ ΠΟΤΑΜΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ Για μαθητές Δημοτικού

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ & ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΕΦΟΡΕΙΑ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΩΝ ΑΙΤΩΛΟΑΚΑΡΝΑΝΙΑΣ & ΛΕΥΚΑΔΑΣ 2016 ΟΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΗΣ ΑΙΧΜΗΡΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΞΕΣΤΡΟΥ ΣΤΟΝ ΕΥΗΝΟ ΠΟΤΑΜΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΓΙΑ ΜΑΘΗΤΕΣ ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ Συντονισμός έκδοσης : Δρ. Ολυμπία Βικάτου, Προϊσταμένη ΕΦΑΑΙΤ Κείμενα Επιμέλεια : Βίβιαν Στάικου, Αρχαιολόγος ΕΦΑΑΙΤ Εικονογράφηση: Νεκταρία Καζανά Χάρτες: Κωστής Πρασσάς Σχέδια ευρημάτων: Χριστίνα Παπούλια, Αρχαιολόγος Σχέδιο μικρολεπίδας: Sorrensen 2004 Φωτογραφίες: Αρχείο ΕΦΑΑΙΤ Γραφιστική Επιμέλεια: Γιάννης Καλπακιώρης Η έκδοση πραγματοποιήθηκε με τη γεναιόδωρη υποστήριξη χορηγών: ΙSBN: 978-960-386-293-2

Γειά σου!! Με λένε Αιχμηρή! Είμαι ένα εργαλείο της Μέσης Παλαιολιθικής περιόδου και αυτή είναι η ιστορία μου. Ελπίζω να σου αρέσει! Γεννήθηκα κατά την τελευταία παγετώδη περίοδο δίπλα στις όχθες του Εύηνου ποταμού, ανάμεσα στα βουνά του Θέρμου και της ορεινής Ναυπακτίας. Έμεινα εκεί για πολλές πολλές χιλιάδες χρόνια, 50.000 χρόνια τουλάχιστον ουυυφ έχω πιά χάσει το μέτρημα! Αν και έχει περάσει τόσος καιρός εγώ παραμένω γυαλιστερή και δυνατή. Και ξέρεις γιατί? Θα σου πω το μυστικό μου. Γιατί είμαι φτιαγμένη από πυριτόλιθο, ένα πολύ σκληρό και συμπαγές πέτρωμα, που αν καταφέρεις να το σπάσεις θα σου θυμίσει τον τρόπο που σπάει το γυαλί. Την μαμά μου τη λένε Πυρήνα και αρχικά ήταν μια ωραία μεγάλη πυριτολιθική πέτρα, που ξεκουραζόταν αμέριμνα κοντά στο ποτάμι. Μια μέρα, μια ομάδα περίπου 20 ανθρώπων, πλησίασε στην όχθη, έφτιαξε σκηνές με ξύλα και δέρματα και άναψε φωτιές. Ένας γεροδεμένος άντρας, που τον φωνάζανε Μανού, σήκωσε τη μητέ- 1

Όταν ο Μανού σταμάτησε το πελέκημα, η ταλαίπωρη μητέρα μου έμοιαζε κάπως έτσι.. Θυμίζει λίγο το καβούκι της χελώνας, δεν βρίσκεις; Στο ποτάμι υπάρχει άφθονος πυριτόλιθος και έτσι εκείνες τις μέρες ο Μανού δούλευε συνέχεια. Τα ξύλα, τα οστά των ζώων και οι πυριτόλιθοι ήταν τα μόνα υλικά που διέθετε για να φτιάξει εργαλεία. ρα μου και χτυπώντας την επιδέξια με μια άλλη ποταμίσια κροκάλα άρχισε να την ξεφλουδίζει. Όχι στην τύχη, αλλά με προμελετημένες κινήσεις. Έτσι, η μαμά μου γέννησε εμένα, αλλά και πολλές άλλες φολίδες, τις αδερφούλες μου. 2

Ξέχασα να σου πω.. Ο Μανού είναι ένας Νεάντερταλ. Κάτι σαν μακρινός συγγενής σου φαντάσου, αλλά κάπως διαφορετικός από εσένα. Ένα είδος ανθρώπου που έχει πια εξαφανιστεί. Πιο κοντός, με ογκώδες και ρωμαλέο σώμα, μεγάλο κεφάλι, μέτωπο στραμμένο προς τα πίσω, πλατιά μύτη και δυνατά σαγόνια. Το παρουσιαστικό του μπορεί να σε ξεγελάσει μην νομίζεις όμως ότι υστερεί σε νοημοσύνη Οι Νεάντερταλ μπορούσαν να ανάβουν και να διατηρούν τη φωτιά, έφτιαχναν βάρκες από κορμούς δέντρων για να ταξιδεύουν στη θάλασσα, είχαν την ικανότητα της ομιλίας και φρόντιζαν τα ανήμπορα ή ηλικιωμένα μέλη της ομάδας τους. 3

4 Ο Μανού με ξεχώρισε γιατί ήμουν τριγωνική και μυτερή. Με δούλεψε λίγο ακόμη και με έδεσε πάνω σε ένα ξύλινο κοντάρι. Ήμουν πια έτοιμη για κυνήγι!! Με δώρισε στην κόρη του, την Φω, ένα δεκάχρονο ατρόμητο κορίτσι με κόκκινα μαλλιά και γλυκές φακίδες στα μάγουλα. Η Φω ήταν πολύ περήφανη που την δέχτηκαν στην ομάδα των κυνηγών. Διψούσε για δράση και περιπέτεια!! Η συλλογή καρπών και φρούτων της φαινόταν βαρετή, αλλά περισσότερο δυσανασχετούσε όταν έπρεπε να μαζέψει ξύλα για τη φωτιά ή να φυλάξει κάποιο από τα μωρά της ομάδας. Ήμασταν αχτύπητο δίδυμο και ζήσαμε πολλές περιπέτειες μαζί. Μέχρι και με λύκο τα βάλαμε μια φορά, αλήθεια σου λέω!!

Έλα να σου γνωρίσω και τον αχώριστο φίλο μου, τον Ξέστρο. Βλέπεις αυτά τα μικρά τριγωνάκια που μοιάζουν με λέπια στην αριστερή του πλευρά? Αυτά είναι που τον κάνουν τόσο κοφτερό. Ο αδερφός της Φω, ο Ακούν τον κουβαλούσε πάντα μαζί του σε ένα δερμάτινο πουγκί που είχε περασμένο στη μέση του. Τον χρησιμοποιούσε συχνά για να καθαρίζει και να επεξεργάζεται τα δέρματα και τις γούνες των ζώων, που θα χρησιμοποιούσε η ομάδα για να ντύσει τις σκηνές και για να φτιάξει ρούχα που θα τους προστάτευαν από το τσουχτερό κρύο. Ο Ακούν ήταν καλός ψαράς και συχνά ξελέπιζε τις πέστροφες που έπιανε στο ποτάμι με τον Ξέστρο, που αγανακτούσε από τις άσχημες μυρωδιές 5

Στην παρέα μας είχαμε και τη Λεπιδένια, όμως επειδή ήταν ψιλόλιγνη νόμιζε είναι ότι πιο εξελιγμένη από εμάς και πολλές φορές γινόταν ψηλομύτα και δεν μας καταδεχόταν. Την είχε κατασκευάσει η γιαγιά της Φω, την είχε δέσει πάνω σε ένα μικρό ξύλο και με αυτήν έκοβε φρούτα και χόρτα, αλλά και τις κηρύθρες των μελισσών, όταν πήγαινε στο δάσος για να γλυκαθεί με μέλι... Οι Νεάντερταλ ήταν νομάδες. Που σημαίνει ότι δεν έμεναν συνέχεια σε ένα μέρος. Για να εξασφαλίσουν την τροφή τους έπρεπε να ακολουθούν τις αγέλες των άγριων ζώων στις εποχικές τους μεταναστεύσεις. Το Χειμώνα κατέβαιναν στα πεδινά και το Καλοκαίρι ανέβαιναν στα βουνά. Δεν επέλεξαν τυχαία το σημείο που κατασκήνωναν στον Εύηνο τους θερινούς μήνες, όταν το ποτάμι είχε λιγότερο νερό και μπορούσαν να το διαβούν άνθρωποι και ζώα. Το στενό πέρασμα ανάμεσα στα απότομα βράχια ήταν ιδανικό για καρτέρι. Ελάφια, αγριόγιδα, αγριογούρουνα και άλλα μικρότερα ζώα έφταναν στο πο- 6

τάμι για να ξεδιψάσουν. Η Φω και οι υπόλοιποι κυνηγοί παραφύλαγαν καλά κρυμμένοι και αιφνιδίαζαν τα ανυποψίαστα θηράματά τους. 7

8 Πέρασαν έτσι πολλά φεγγάρια με φαγητό, ιστορίες και τραγούδια γύρω από τη φωτιά όταν όλα άλλαξαν ξαφνικά! Ένα πρωί οι Νεάντερταλ έφυγαν βιαστικά από τον καταυλισμό και δεν τους ξαναείδαμε ποτέ. Πήραν κάποια εργαλεία μαζί τους, αλλά άφησαν πολλά πίσω τους. Μετά από μερικές χιλιετίες, όταν πια ο καιρός άρχισε να βελτιώνεται, είδαμε κοντά στο ποτάμι μια άλλη ομάδα ανθρώπων, που όμως δεν έστησαν σκηνές στο ύπαιθρο. Προτίμησαν να μείνουν κοντά στη θάλασσα, σε ένα ευρύχωρο σπήλαιο, στο βουνό Βαράσοβα. Είχαν τόξα και έτσι μπορούσαν να κυνηγούν ζώα και πουλιά από μεγάλη απόσταση. Έφτιαχναν βέλη με λεπτές και μυτερές μικρολεπίδες στην άκρη. Ευτυχώς που δεν συναντήθηκαν ποτέ με τη Λεπιδένια, γιατί είμαι σίγουρη ότι η φίλη μας θα έσκαγε από τη ζήλια της. Οι νεόφερτοι άνθρωποι σου έμοιαζαν πολύ! Αλήθεια το ξέρεις πως είσαι και εσύ ένας σκεπτόμενος άνθρωπος;

Οι χιλιετίες κυλούσαν, όπως κυλά το γάργαρο νερό του ποταμού. Το χώμα μας κάλυπτε και οι δυνατές βροχές μάς ξαναέφερναν στην επιφάνεια. Πέρασαν πολλοί άνθρωποι από εδώ. Βοσκοί και γεωργοί, στρατιώτες και φυσιολάτρες Εκεί, πολύ κοντά μας, οι Ενετοί έφτιαξαν το όμορφο πέτρινο γεφύρι της Αρτοτίβας. Σ εμάς όμως κανείς δεν έδινε σημασία. Στουρναρόπετρες μας αποκαλούσαν. Μας πάταγαν, μας πέταγαν και μας κλοτσούσαν. Ώσπου ένα πρωί πέρασε από το ποτάμι μια αρχαιολόγος. Μόλις μας είδε μας πήρε στα χέρια της, άρχισε να χοροπηδά από τη χαρά της και να μας αποκαλεί θησαυρό. Φαντάζεσαι την έκπληξή μας; Εμείς; Θησαυρός; Οι απλές ταπεινές στουρναρόπετρες; Τώρα που διαβάζεις αυτή την ιστορία εμείς είμαστε στις αποθήκες του Μουσείου Θέρμου. Πλυθήκαμε, φωτογραφηθήκαμε, σχεδιαστήκαμε και είμαστε πλέον ασφαλείς. 9

10 Μου αρέσει πολύ που είμαι στο Μουσείο. Μερικές φορές όμως μου λείπει η Φω. Φαντάζομαι ότι είμαστε μαζί ξανά στο ποτάμι και κυνηγάμε λαγούς

Μιά βόλτα στο χρόνο και τη φύση 11

Οι πρωταγωνιστές της ιστορίας μας. Στο ρόλο της Αιχμηρής μια αιχμή Λεβαλλουά Στο ρόλο της μαμάς Πυρήνα, ένας πυρήνας φολίδων Levallois (Μουσείο Θέρμου / aρ. καταγραφής λίθινων ευρημάτων 244) 12 (Μουσείο Θέρμου / αρ. καταγραφής λίθινων ευρημάτων 234)

Στο ρόλο του Ξέστρου, ξέστρο με μακριά συνεχή κλιμακωτή επεξεργασία κατά μήκος της αριστερής ακμής Τέλος, τη Λεπιδένια υποδύεται μια λεπίδα (Μουσείο Θέρμου / αρ. καταγραφής λίθινων ευρημάτων 249) (Μουσείο Θέρμου / αρ. καταγραφής λίθινων ευρημάτων 231) 13

Ντύσε τη Φω τα ρούχα των Νεάντερταλ είναι από δέρμα και γούνα Ζωγράφισε μια αιχμή στερεωμένη σε δόρυ. οι Νεάντερταλ στερέωναν τα εργαλεία τους στο ξύλινο στέλεχος με δερμάτινες λωρίδες ή σχοινιά από χόρτο και χρησιμοποιούσαν ένα είδος ρετσινιού σαν κόλλα 14

Πρόταση για εκδρομή... Ο Εύηνος αναφέρεται στην παράδοση ως «λεωφόρος των βουνών». Κατά μήκος του κινούνταν διαχρονικά άνθρωποι και ζώα. Οι βοσκοί της ορεινής Ναυπακτίας περνούσαν από το γεφύρι της Αρτοτίβας για να ξεχειμωνιάσουν στους κάμπους του Αγρινίου και του Μεσολογγίου. Τη διαδρομή αυτή ακολούθησαν και αρκετοί Μεσολογγίτες μετά την τραγική νύχτα της Εξόδου. Κατέφυγαν αρχικά στη Μονή Αγ. Συμεών και από κει συνέχισαν προς τον Πλάτανο Ναυπακτίας για να συναντήσουν τον Καραϊσκάκη. Αν σου αρέσει η πεζοπορία μπορείς να ακολουθήσεις τη σηματοδοτημένη κυκλική διαδρομή που ξεκινά από τη συρματογέφυρα στο Καρέλι. Ακολούθησε το μονοπάτι προς τα βόρεια. Λίγο πριν το γεφύρι της Αρτοτίβας θα συναντήσεις ένα χαμηλό πλάτωμα που το αγκαλιάζει ο Εύηνος σχηματίζοντας μαίανδρο. Στις όχθες του ποταμού ψάξε να βρεις πυριτόλιθο. Εξωτερικά έχει ένα καφε-γκριζο φλοιό και εσωτερικά είναι καστανοκόκκινος. Δοκίμασε να αποσπάσεις μερικές φολίδες ή ζήτα βοήθεια από κάποιον 15

ενήλικα. Προσοχή: να έχεις μαζί σου γάντια και ειδικά γυαλιά προστασίας. ΣΣΣΣ!!!! Στάσου και αφουγκράσου! Άκου το νερό που κυλά ορμητικά! Γύρνα με τη φαντασία σου πίσω στο χρόνο.παραφύλαξε τα ζώα που έρχονται στο ποτάμι! Κράτα γερά το δόρυ σου!!! Ετοιμάσου για κυνήγι! Όταν πιάσεις τη λεία σου, διάσχισε το γεφύρι και κατηφόρισε κατά μήκος της ανατολικής όχθης. Πρέπει να είσαι προσεκτικός γιατί σε ορισμένα σημεία το μονοπάτι είναι στενό και απότομο. Επιστρέφοντας στο Καρέλι μπορείς να ξεκουραστείς στο διαμορφωμένο χώρο αναψυχής και να οργανώσεις ένα πικ-νικ με μενού παλαιολιθικό! Μπορείς ακόμα και να κατασκηνώσεις!! ΣΤΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΘΑ ΒΡΕΙΣ ΑΝΘΗ, ΦΥΛΛΑ ΚΑΙ ΚΑΡΠΟΥΣ, ΟΠΩΣ ΑΥΤΑ ΠΟΥ ΒΛΕΠΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΙΚΟΝΕΣ. ΤΑ ΑΝΑΓΝΩΡΊΖΕΙΣ; ΠΟΙΑ ΑΠΟ ΑΥΤΑ ΘΑ ΕΤΡΩΓΕ Η ΦΩ; ΔΟΚΙΜΑΣΕ ΝΑ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΣΕΙΣ Η ΝΑ ΣΥΛΛΕΞΕΙΣ ΟΣΑ ΕΙΔΗ ΒΡΕΙΣ ΣΤΗ ΒΟΛΤΑ ΣΟΥ ΚΑΙ ΦΤΙΑΞΕ ΤΟ ΔΙΚΟ ΣΟΥ ΦΥΤΟΛΟΓΙΟ. Μ Ρ Ρ Λ Ν 16

Φτιάξε το μενού για ένα παλαιολιθικό γεύμα. Διάλεξε ΜΟΝΟ τις τροφές που θα είχε στη διάθεσή του ο άνθρωπος του Νεάντερταλ ( οι Νεάντερταλ δεν καλλιεργούσαν τη γη άρα δεν είχαν δημητριακά, δεν είχαν εξημερώσει τα ζώα άρα δεν είχαν γάλα και τα παράγωγά του) Σκέψου ρώτα ερεύνησε: είχε μαχαιροπήρουνα; τι θα μπορούσε να χρησιμοποιεί ως πιάτο; πως ζέσταινε το νερό; πως συντηρούσε τα κρέατα; ΘΑΛΑΣΣΙΝΑ ψάρια από τη θάλασσα, το ποτάμι ή τη λίμνη ΟΡΕΚΤΙΚΑ Βατραχοπόδαρα, χτένια, χταπόδια, καλαμάρια, αχινοί, κοχύλια, καβούρια, Τυρί σαγανάκι Θρεπτικά σκουλήκια τυλιγμένα σε τρυφερά φύλλα ΓΙΑ ΧΟΡΤΟΦΑΓΟΥΣ Χωριάτικη σαλάτα με φέτα λάδι και ρίγανη, Χόρτα βρασμένα, σπανακόπιτα, Γαλατόπιτα, βολβοί, λαχανάκια, μαρουλάκια και λοιπά πράσινα φυλλαράκια ΚΥΝΗΓΙ Ότι έπιασε ο κυνηγός σήμερα. φέτες καπνιστού κρέατος, τρυφερή ουρά δεινόσαυρου, ερπετά ψημένα στα κάρβουνα, Βίδρα, σκαντζόχοιρο, σκίουρο ΕΠΙΔΟΡΠΙΑ Φρούτα του δάσους με μέλι, Γιαούρτι με μέλι, Παγωτό κρέμα - σοκολάτα ΠΟΤΑ Φυσικοί χυμοί, Εμφιαλωμένο νερό, Aναψυκτικά με ανθρακικό, Κρασί 17

Διάβασε ακόμα: βιβλία για σένα Μ. Δ. Δερμιτζάκης P. Y. Sondaar, Ιστορία για ένα μικρό μαμούθ, Εκδόσεις Πατάκη 2012 Ε. Κοτζαμποπούλου (επιμ.), Γνωρίζοντας τον Παλαιολιθικό κάτοικο της Ηπείρου, Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα, Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Ηπειρωτικών Σπουδών, 2008 Μ. Ντεκάστρο, Τι και πώς στην Προϊστορία. Οδηγός για παιδιά. Εκδόσεις Κέδρος 2013 Μ. Πετκανοπούλου, Ο μικρός ζωγράφος των βράχων, Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο 2010. και κάτι για τους μεγάλους Σ. Κ Αλεξανδροπούλου 1993, Νότια Αιτωλία Το οδικό δίκτυο έως τα πρώτα μεταεπαναστατικά χρόνια, Αθήνα Ν. Γαλανίδου 2013, Η καταγωγή και η εξέλιξη του ανθρώπου στην εικονογράφηση παιδικών βιβλίων, Μιλώντας στα παιδιά για το παρελθόν. Μια διεπιστημονική προσέγγιση, Ν. Γαλανίδου, L. H. Dommasnes (επιμ.), Καλειδοσκόπιο, 174-203 Α. Ντάρλας, Β. Παπακωνσταντίνου 2004, Μια νέα υπαίθρια θέση της Μέσης Παλαιολιθικής Εποχής στα Σαρδίνια Αμφιλοχίας. Β Διεθνές Ιστορικό και Αρχαιολογικό Συνέδριο Αιτωλοακαρνανίας, Αγρίνιο 29-31 Μαρτίου 2002, Πρακτικά, Αγρίνιο, 21-32 Β. Παπακωνσταντίνου 1991, Παλαιολιθική παρουσία στην Αιτωλοακαρνανία, Α Αρχαιολογικό και Ιστορικό Συνέδριο Αιτωλοακαρνανίας: Μνημειακή Κληρονομιά και Ιστορία της Αιτωλοακαρνανίας, Αγρίνιο 21-23 Οκτωβρίου 1988, Αγρίνιο, 23-26 L. Sorrensen 2004, The cave of Aghios Nikolaos near Kato Vasiliki in Aetolia: flint technological observations, Greek-Danish excavations at Aetolian Chalkis 1999-2001. Third preliminary report, Dietz, S., Kolonas, L., Houby Nielsen, S., Moschos, I., Eiring, J. (eds), PDIA IV, Athens, 237-258 Β. Στάικου (υπό έκδοση), Ακολουθώντας τους Νεάντερταλ στις όχθες του Εύηνου ποταμού, Πρακτικά Συνεδρίου «To Αρχαιολογικό Έργο στην ΒΔ Ελλάδα και τα Ιόνια νησιά», Ιωάννινα 10-13 Δεκεμβρίου 2014 18

19

Όνομα μαθητή: Σχολείο: Τάξη/Τμήμα: Ημερομηνία: 1