Στη Χώρα του Ουράνιου Τόξου

ΓΙΑΓΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ Στη Χώρα του Ουράνιου Τόξου Η Νότια Αφρική πριν και μετά το απαρτχάιντ

Αφιερώνεται στα παιδιά μου, Λένα, Μαρία και Μανώλη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή... 11 Πρόλογος... 13 Η ΠΡΏΤΗ ΘΗΤΕΊΑ Φεβρουάριος 1986-Σεπτέμβριος 1990 Πάμε Αφρική;... 23 Μεγάλες αποφάσεις και πρώτες εμπειρίες... 31 Η περίοδος της αβεβαιότητας... 38 Νοσοκομείο και πρώτη ιστορική αναδρομή... 51 Λονδίνο, Αθήνα, Γιοχάνεσμπουργκ... 61 Πρώτες εντυπώσεις.... 71 Η «Χρυσή Πόλη», οι Άγγλοι και οι Έλληνες.... 80 Κέιπ Τάουν.... 91 Απαρτχάιντ... 101 Από το 1966 έως το 1986... 111 Η πιο γενναία απόφαση.... 123 Η ΔΕΎΤΕΡΗ ΘΗΤΕΊΑ Ιανουάριος 2000-Σεπτέμβριος 2005 Η δύσκολη επιστροφή... 135 Λεπτές διεργασίες και προσωπικές αναταραχές... 146 9

Ένα αφρικανικό όνειρο γίνεται πραγματικότητα... 153 Στην Αμερική... 161 Η μαγεία του Μαντέλα... 168 Η διαδοχή.... 177 Πίσω στον Παράδεισο ή στην Κόλαση;... 185 Τα οράματα της νέας ηγεσίας... 193 Η «Χώρα του Ουράνιου Τόξου»... 203 Παράλληλες διαπιστεύσεις... 216 Η Νότια Αφρική πιο κοντά στην Ελλάδα.... 226 Η πτώση του προέδρου Μπέκι... 236 Επίλογος.... 244 Ευχαριστίες.... 252 10

Εισαγωγή Καλωσορίζω την πρωτοβουλία του πρέσβη κυρίου Οικονομίδη να γράψει για τα χρόνια που έζησε στη χώρα μου, τη Νότια Αφρική. Διακρίθηκε προσφέροντας τις υπηρεσίες του στην κυβέρνησή του και στο ελληνικό έθνος γενικότερα μέσα από την Ελληνική Πρεσβεία στη Νότια Αφρική, κατ αρχάς ως πρώτος γραμματέας από το 1986 έως το 1990 και στη συνέχεια ως πρέσβης από το 2000 έως το 2005. Μολονότι η Ελλάδα και η Νότια Αφρική είναι πολύ μακριά η μια από την άλλη και οι εμπορικές τους σχέσεις δεν είναι σπουδαίες, υφίσταται, εντούτοις, μεταξύ τους ένας ζωντανός δεσμός, ο οποίος είναι η ελληνική κοινότητα στη Νότια Αφρική. Πράγματι, οι Έλληνες της Νότιας Αφρικής έφτασαν κάποια χρονική στιγμή τους 100.000. Μερικοί έφυγαν το 1994, αλλά τώρα, λόγω της οικονομικής κρίσης, πολλοί είναι εκείνοι που επιστρέφουν. Ο πρέσβης κύριος Οικονομίδης έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην ενδυνάμωση του δεσμού αυτού. Συνεισέφερε δηλαδή ουσιαστικά στο έρθουν κοντύτερα οι δύο χώρες μας. Κατά τη διάρκεια της θητείας του εδώ οργάνωσε την πρώτη στα χρονικά επίσκεψη αρχηγού του ελληνικού κράτους 11

ΓΙΑΓΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ στη Νότια Αφρική (πρόεδρος Στεφανόπουλος, 2003), καθώς και τις επισκέψεις στην Αθήνα του πρώην προέδρου Μαντέλα και του προέδρου Μπέκι. Είναι αλήθεια ιδιαίτερα σημαντικό οι ευρωπαϊκές χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, να αναγνωρίσουν τον σημαίνοντα ρόλο της Νότιας Αφρικής στην Υποσαχάρια Αφρική. Η Αφρική πρόκειται ασφαλώς να έχει σημαντική παγκόσμια συνεισφορά σε πολλούς τομείς μέσα στον αιώνα που διανύουμε. Και μέσα στην Αφρική, η Νότια Αφρική διατηρεί ήδη ρόλο πρωταγωνιστή στα ζητήματα της Υποσαχάριας Αφρικής. Διαθέτουμε την ισχυρότερη οικονομία στη περιοχή και κυρίως την πιο τεχνολογικά ανεπτυγμένη. Θεωρώ συνεπώς λογικό οι ευρωπαϊκές χώρες αλλά και η Ευρωπαϊκή Ένωση να δείξουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον για τη χώρα μου από αυτό που επιδεικνύουν έως τώρα. Χωρίς να υποβαθμίζω τις πολλές προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε, μπορώ να πω πως η Νότια Αφρική έχει πολλά να προσφέρει. Ελπίζω πως το παρόν βιβλίο του πρέσβη κυρίου Οικονομίδη θα χρησιμεύσει ώστε οι αναγνώστες να αντιληφθούν τις ευκαιρίες που προσφέρει η Νότια Αφρική. Η βαθιά γνώση και εμπειρία του εδώ στη χώρα μου, όπου άλλωστε έζησε τόσα χρόνια, ασφαλώς θα συμβάλουν στο να γίνει ευρύτερα γνωστή τόσο μέσα στην Ελλάδα, όσο και πέρα από αυτή. Φ.Β. ντε Κλερκ Πρώην Πρόεδρος της Δημοκρατίας της Νότιας Αφρικής 12

Πρόλογος Έ ζησα μεγάλο μέρος της ζωής μου στην Αφρική, και πιο συγκεκριμένα στη Νότια Αφρική περίπου δέκα χρόνια, σε δύο περιόδους, κι όλα αυτά συνέβησαν λόγω επαγγέλματος. Ήμουν διπλωμάτης στην υπηρεσία του ελληνικού Υπουργείου Εξωτερικών, και με αυτή την ιδιότητα είχα την τύχη να τοποθετηθώ εκεί δύο φορές. Την πρώτη ως γραμματέας πρεσβείας, από το 1986 έως το 1990, ενώ τη δεύτερη επανήλθα πλέον ως πρέσβης, για το διάστημα από το 2001 έως το 2005. Λέω ότι στάθηκα τυχερός επειδή η θητεία μου εκεί ήταν συγκλονιστική. Γνώρισα από κοντά μια χώρα απίστευτης ομορφιάς, με τέλειο κλίμα, επιβλητικά βουνά, ατέλειωτες θάλασσες, ανεξάντλητο φυσικό πλούτο. Οι συχνές περιπλανήσεις μου με έκαναν να αγαπήσω τα άγρια ζώα, τα πουλιά, τα πανέμορφα λουλούδια, τα δάση, τις λίμνες, τους ποταμούς, τις εναλλαγές των χρωμάτων, τις βροχές, τα εκπληκτικά δέντρα. Πραγματικά δεν έχει τέλος αυτός ο κατάλογος. Στο υπουργείο μπήκα σχετικά νέος, στα 26 μου, και 13

ΓΙΑΓΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ έκτοτε ταξίδεψα σε παρά πολλά μέρη γύρισα σχεδόν όλο τον κόσμο που τα γνώρισα όχι μόνο ως περαστικός, αλλά και από τα διάφορα πόστα όπου είχα τοποθετηθεί στην καριέρα μου. Τονίζω ιδιαίτερα το σημείο αυτό, καθώς λόγω δουλειάς έζησα επί μεγάλα χρονικά διαστήματα, εκτός από την Αφρική, στην Ευρώπη, στην Αμερική και στην Ασία, και το γεγονός αυτό μου δίνει, νομίζω, το δικαίωμα να κάνω συγκρίσεις. Έτσι λοιπόν, χωρίς καμία επιφύλαξη, θα πω ότι, με εξαίρεση την πατρίδα μου, που έρχεται πάντα πρώτη στην καρδιά μου και στη σκέψη μου, η Νότια Αφρική είναι αναμφίβολα ένας παράδεισος, ένα μέρος πραγματικά ασύγκριτης ομορφιάς. Βέβαια, όπως μας διδάσκουν οι περισσότερες θρησκείες, μαζί με τον Παράδεισο υπάρχει πάντα και η Κόλαση, και από τον θλιβερό αυτό κανόνα δεν μπόρεσε, δυστυχώς, να ξεφύγει η Νότια Αφρική. Πράγματι, το καθεστώς του απαρτχάιντ, πρωτοφανές στο είδος του, ευθύνεται για τις τεράστιες ανισότητες και για πολλά από τα υπόλοιπα προβλήματα που ταλαιπωρούν ακόμα και σήμερα τη χώρα. Είναι βέβαια αλήθεια, και πρέπει να το αναφέρουμε εδώ, ότι οι λευκοί, ιδίως οι Μπόερ (Boers), δηλαδή οι ολλανδικής καταγωγής έποικοι, ήταν εκείνοι που μόχθησαν για τη νέα τους πατρίδα, την οποία έχτισαν εξαρχής, ανακάλυψαν τις μεγάλες δυνατότητές της κι έφτιαξαν τη σημερινή της υποδομή, μοναδική σε όλη την αφρικανική ήπειρο. Είχαν, όμως, και την ευθύνη για το άθλιο αυτό σύστημα, χωρίς παράλληλα να διαθέτουν την ευφυΐα ώστε να φροντίσουν να 14

ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΙΟΥ ΤΟΞΟΥ ξεφύγουν έγκαιρα από αυτό, κυρίως όταν έγινε φανερό ότι η παγκόσμια κοινή γνώμη δεν μπορούσε πλέον να το ανεχτεί. Έτσι, η αλλαγή καθυστέρησε επικίνδυνα, και φτάσαμε κοντά στα τέλη της δεκαετίας του 80, όταν δύο σπουδαίοι άνθρωποι, ο Νέλσον Μαντέλα (Nelson Mandela) και κυρίως ο Φ.Β. ντε Κλερκ (F.W. de Klerk), έσωσαν τη χώρα κυριολεκτικά την τελευταία στιγμή από τον εμφύλιο πόλεμο και το βέβαιο αιματοκύλισμα. Παρ όλα αυτά, η ανώμαλη κατάσταση του παρελθόντος παραμένει, όπως και οι ανισότητες, και ο συνδυασμός αυτών των δύο έχει ως άμεσο αποτέλεσμα τη σημερινή καλπάζουσα εγκληματικότητα αλλά και τη διαφθορά, που απειλούν το μέλλον του τόπου. Είδα από κοντά πολλές από τις εξελίξεις κι έζησα την όλη ατμόσφαιρα, καθώς βρέθηκα εκεί τόσο πριν όσο και μετά την πτώση του απαρτχάιντ. Επίσης η φύση της δουλειάς μου με βοήθησε πάρα πολύ να κατανοήσω τι ακριβώς γινόταν, αφού καθήκον μου ήταν όχι μόνο να παρακολουθώ, αλλά και να σχολιάζω όλες τις πολιτικές εξελίξεις, ενώ το αξίωμα και η ιδιότητά μου μου έδιναν τη δυνατότητα να διεισδύω σε μέρη απαγορευμένα για το ευρύ κοινό. Θα μπορούσε βέβαια κάποιος να υποστηρίξει πως ό,τι γινόταν στην άκρη αυτή της αφρικανικής ηπείρου δεν ενδιέφερε ιδιαίτερα τη χώρα μας. Ότι περισσότερο νόημα θα είχε το να υπηρετήσει κάποιος στη γειτονική Βουλγαρία ή στη Ρουμανία ή έστω στην Αίγυπτο. Ενδεχομένως να είναι έτσι, δεν το αρνούμαι. Από την πλευρά μου, όμως, θα ήθελα να παρατηρήσω ότι τα όσα 15

ΓΙΑΓΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ έγιναν τότε μπορεί να μην επηρέαζαν άμεσα την Ελλάδα, αλλά είχαν, χωρίς αμφιβολία, παγκόσμια απήχηση. Ο αγώνας εναντίον του απαρτχάιντ, που γινόταν εντός αλλά και εκτός Νότιας Αφρικής, η βίαιη αντίδραση του καθεστώτος, η απελευθέρωση του Μαντέλα και η ειρηνική μετάβαση στη δημοκρατία ήταν γεγονότα που απασχολούσαν τα πρωτοσέλιδα όλων των μεγάλων εφημερίδων ανά τον κόσμο. Το δε ευρύ κοινό τα παρακολουθούσε όλα ενεργητικά, όχι παθητικά, με τεράστιες διαδηλώσεις, εράνους, δυναμικά συλλαλητήρια σε όλη την Ευρώπη και την Αμερική. Αλλά και μετά την «απελευθέρωση», τις δημοκρατικές εκλογές και την εν συνεχεία αποχώρηση των πρωτεργατών του νοτιοαφρικανικού θαύματος, συγκλονιστική ήταν και η προσπάθεια της πρώτης μετά τον Μαντέλα κυβέρνησης να καταδικάσει το παρελθόν χωρίς να διακινδυνεύσει τη συμφιλίωση, να χτυπήσει τη φτώχεια χωρίς να καταστρέψει την οικονομική ανάπτυξη, να διαδραματίσει, τέλος, ηγετικό ρόλο σε όλη την αφρικανική ήπειρο χωρίς να απειλήσει και να καταπιέσει τους υποδεέστερους και φτωχότερους γείτονές της. Όπως ανέφερα προηγουμένως, όλα αυτά τα είδα από κοντά και τα παρακολούθησα με τα «μάτια» της πρεσβείας. Την πρώτη φορά ως υφιστάμενος και τη δεύτερη ως προϊστάμενος. Τα έζησα δε «εκ του ασφαλούς», επειδή η Νότια Αφρική δεν είναι ό,τι για την Αθήνα η Κύπρος, οπότε, αν έκανα και κάποιο λάθος, δε θα με «κρεμούσε» η Κεντρική Υπηρεσία. Θα υπάρξουν τώρα κι εκείνοι που θα υπογραμμί- 16

ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΙΟΥ ΤΟΞΟΥ σουν πως η Νότια Αφρική δεν είναι η πραγματική Αφρική, που, για να τη βρεις, πρέπει να πας στη Ρουάντα ή, ας πούμε, στη Σομαλία, όπου γίνονται πόλεμοι και πεθαίνουν οι άνθρωποι από την πείνα. Εγώ θα απαντήσω πως εκείνοι που υποστηρίζουν κάτι τέτοιο είναι οι κλασικοί τουρίστες, οι οποίοι ξεγελιούνται από τους μεγάλους αυτοκινητόδρομους και τα φανταχτερά κτίρια του Γιοχάνεσμπουργκ, ενώ παράλληλα δεν έχουν ταξιδέψει ποτέ στις ταλαίπωρες άλλες χώρες τη δυστυχία των οποίων περιγράφουν τα κεντρικά δελτία ειδήσεων. Η Νότια Αφρική είναι πέρα για πέρα Αφρική. Αλλά ακόμα κι αν κάποιος θέλει να ταυτίσει την Αφρική με την πείνα, τις αρρώστιες, τη δυστυχία γενικότερα, δεν έχει παρά να αφήσει τους κεντρικούς δρόμους και να προχωρήσει για λίγα μόνο χιλιόμετρα προς την ενδοχώρα. Τότε θα συναντήσει την τρομερή φτώχεια, τα τενεκεδένια χωριά, το μεγαλύτερο ποσοστό AIDS και φυματίωσης στον κόσμο. Δεν είναι, όμως, μόνο αυτό το πρωτοφανές μείγμα πρώτου και τρίτου κόσμου που μας δείχνει την ταυτότητα της χώρας αυτής. Υπάρχουν και πολλά άλλα πράγματα: οι ποταμοί Ζαμβέζης και Λιμπόπο, το αφιλόξενο Καρού (Karoo) που είναι έρημος, αλλά και δεν είναι οι περίφημοι πολεμιστές Ζουλού, η δυναμική φυλή των Κχόσα (Xhosa), οι ευρηματικοί Βέντα, το διάσημο Ακρωτήρι της Καλής Ελπίδας, που χωρίζει τον Ατλαντικό από τον Ινδικό Ωκεανό. Ρωτάω λοιπόν: αν όλα αυτά δεν είναι στην Αφρική, τότε σε ποια ήπειρο βρίσκονται; Πάντως θα πρέπει εδώ να διευκρινίσω πως ξεκίνη- 17

ΓΙΑΓΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ σα να γράφω για όλη τη Νοτιότερη Αφρική, καθώς η διπλωματική μας Αρχή είχε την ευθύνη της παρακολούθησης και των άλλων γειτονικών κρατών, στα οποία ο πρέσβης ήταν διαπιστευμένος. Έτσι λοιπόν, γνώρισα την πράγματι μαγευτική Μποτσουάνα, όπου ο ποταμός Οκαβάνγκο χάνεται μέσα στην έρημο, δημιουργώντας μια τεράστια όαση όπου βρίσκουν καταφύγιο άνθρωποι και ζώα. Την πανέμορφη Ναμίμπια, με τις τεράστιες εκτάσεις, το φημισμένο πάρκο Ετόσα, την ακτή του Ατλαντικού κατάσπαρτη από ναυάγια πλοίων, την περίφημη Σκέλετον Κόουστ αλλά και την καταπράσινη Σουαζιλάνδη, όπου ο βασιλιάς είχε τότε 13 συζύγους (τώρα, νομίζω, έχει 17). Επίσης τη συγκλονιστική Μοζαμβίκη, που είχε μόλις βγει από τον τρομερό εμφύλιο πόλεμο, με τις όμορφες γυναίκες και τις καλύτερες γαρίδες και αστακούς στον κόσμο. Δεν ξεχνάω, τέλος, και το ορεινό Βασίλειο του Λεσόθο, την «Ελβετία της Αφρικής», με τις απίστευτες χαράδρες, τα απότομα βουνά και τους ευτυχισμένους κατοίκους. Στον μακρύ αυτόν κατάλογο θα ήθελα επιπλέον να προσθέσω δύο ακόμα χώρες: τη Ζιμπάμπουε και τη Ζάμπια. Δεν είχα αρμοδιότητα γι αυτές, αλλά τις επισκέφθηκα πολλές φορές, μιας και με τράβηξε σαν μαγνήτης ο φυσικός θησαυρός τον οποίο μοιράζονται: οι καταρράκτες της Βικτόριας! Ο πρόλογος αυτός μπορεί να φαίνεται μεγάλος. Άλλωστε ο σκοπός μου ήταν, όπως λέει και ο τίτλος, να διηγηθώ απλώς μερικές ιστορίες από τα χρόνια μου στην Αφρική και όχι να μπω σε περίπλοκες αναλύσεις, 18

ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΙΟΥ ΤΟΞΟΥ που καταλήγουν σε βαρυσήμαντα πολιτικά συμπεράσματα. Διαπίστωσα, όμως, ότι ξεκίνησα να γράφω για κάτι που αποφάσισα και προσχεδίασα, αλλά στην πορεία βγήκαν κι άλλα πράγματα τα οποία δεν είχα υπολογίσει, δεν είχα σκεφτεί. Αυτά ήρθαν αυθόρμητα, και τώρα θέλω να τα καταγράψω, να τα συμπεριλάβω, καθώς συνειδητοποιώ τη σημασία τους. Ας είναι. Φτάνοντας στο τέλος της εισαγωγής αυτής, ένα ακόμα πράγμα που θα ήθελα να αναφέρω είναι ότι μετά την Αφρική υπηρέτησα σε δύο ακόμα πόστα: στην Ινδία και κατόπιν στην Ολλανδία. Αναμφίβολα, είχαν και τα δύο μεγάλο ενδιαφέρον. Η Ινδία, την εποχή που ανέλαβα την πρεσβεία μας στο Νέο Δελχί, εκτός από την πανάρχαιη πολιτιστική κληρονομιά που κουβαλάει, ήταν η νέα μεγάλη ανερχόμενη δύναμη που μαζί με την Κίνα μονοπωλούσε το παγκόσμιο ενδιαφέρον με ιλιγγιώδεις ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης. Στον αντίποδα, η Ολλανδία είναι μικρή, αλλά ιδιαίτερα σημαντική και ισχυρή χώρα στην καρδιά της Γηραιάς Ηπείρου. Οι κάτοικοί της, οι αποκαλούμενοι «Εβραίοι της Ευρώπης», είναι οι καλύτεροι έμποροι και διαπραγματευτές που έχω γνωρίσει. Δεν πέρασα λοιπόν άσχημα αφότου έφυγα από το νότιο ημισφαίριο. Αντίθετα, τόσο από άποψη δουλειάς αλλά και από πλευράς νέων εμπειριών και παραστάσεων τα τελευταία χρόνια ήταν πράγματι συναρπαστικά. Εμένα, όμως, εξακολουθεί πάντα να μου λείπει η Αφρική Μου λείπουν οι ατέλειωτες εκτάσεις, οι τρομεροί ποταμοί, οι θάλασσες και οι λίμνες, το κόκκινο 19

ΓΙΑΓΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ χώμα της, η μυρωδιά της, τα χαμηλά σύννεφα, τα απίστευτα ηλιοβασιλέματα, ανάμεσα σε εκατοντάδες άλλα πράγματα. Είπα λοιπόν να αποτυπώσω τη νοσταλγία μου στο χαρτί, να καταγράψω μερικά από αυτά που είδα όταν ήμουν εκεί, να μοιραστώ αναμνήσεις και εμπειρίες, χωρίς κριτική διάθεση. Για να μπορέσω έτσι κι εγώ να ταξιδέψω πίσω στον χρόνο και να ξαναζήσω το πέρασμά μου από κει Αθήνα, Φεβρουάριος 2014 20

Η πρώτη θητεία Φεβρουάριος 1986-Σεπτέμβριος 1990

1 Πάμε Αφρική; Βρίσκομαι στο Λονδίνο, και είναι φθινόπωρο, σχεδόν χειμώνας του 1984. Η μέρα είναι βροχερή, και κάνει ασυνήθιστο για την εποχή κρύο. Πάντως εμένα αυτά τα καιρικά φαινόμενα καθόλου δε με απασχολούν. Τα παρατηρώ απλώς με πλήρη αδιαφορία, μιας κι έχω να ασχοληθώ με σοβαρότερα θέματα. Πρέπει να μεταβώ στο γραφείο μου στο προξενείο προκειμένου να διευθύνω μια ιδιαίτερα σημαντική εξέταση μαρτύρων, απόρροια μεγάλης δίκης που διεξαγόταν εκείνη την εποχή στην Αθήνα. Πιο συγκεκριμένα, ο ιδιοκτήτης ενός μεγάλου υπό κατασκευήν ξενοδοχείου της ελληνικής πρωτεύουσας είχε αναθέσει τη μελλοντική διαχείριση σε μια από τις γνωστές πολυεθνικές εταιρείες που κάνουν αυτήν τη δουλειά σε όλο τον κόσμο. Αλλά λίγες μόνο εβδομάδες προτού ανοίξει τις πύλες του το ξενοδοχείο, ο επιχειρηματίας άλλαξε ξαφνικά γνώμη, ανέλαβε ο ίδιος τη διεύθυνση και «πέταξε έξω» τους ξένους. Όπως ήταν φυσικό, οι τελευταίοι τον πήγαν στα δικαστήρια, και ο 23

ΓΙΑΓΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ δικαστής ζήτησε να ληφθούν αμέσως ένορκες καταθέσεις από διάφορα στελέχη της πολυεθνικής που κατοικούσαν μόνιμα στην Αγγλία. Ξέφυγα, όμως, από το θέμα μου, και για να μπορέσω να ξαναμπώ στη ροή των πραγμάτων, πρέπει εδώ να κάνω μια μικρή ιστορική αναδρομή. Θα πω απλώς ότι στο Λονδίνο ήταν το πρώτο μου πόστο και τοποθετήθηκα εκεί το καλοκαίρι του 1980. Την προηγούμενη χρονιά η χώρα μας είχε πετύχει τον μεγαλύτερό της στόχο, που ήταν η ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Μόλις τέλειωσε η ιστορία αυτή, όλοι οι νεαροί διπλωμάτες που είχαν συμμετοχή στις ενταξιακές διαπραγματεύσεις πήραν τα πρώτα πόστα τους κι έφυγαν για το εξωτερικό. Εγώ ήμουν πολύ τυχερός, επειδή κατάφερα να πάω στο Λονδίνο. Ο εγκλιματισμός μου στη ζωή της πόλης αλλά και στη δουλειά στο Γενικό Προξενείο της Ελλάδας ήταν άμεσος και χωρίς το παραμικρό πρόβλημα. Ήξερα πολύ καλά το Λονδίνο, μιας κι εκεί είχα κάνει, και μάλιστα σχετικά πρόσφατα, τις μεταπτυχιακές μου σπουδές. Μπορώ επιπρόσθετα να πω ότι στα φοιτητικά μου χρόνια γνώρισα την πόλη «από κάτω», καθώς όλες μου οι μετακινήσεις γίνονταν με τον υπόγειο σιδηρόδρομο, ενώ τη δεύτερη φορά «από πάνω», επειδή διέθετα πλέον αυτοκίνητο. Πέρασα λοιπόν ωραία τα πρώτα μου χρόνια σε μια μεγάλη πόλη, με ενδιαφέρουσα δουλειά, με αρκετές νέες γνωριμίες και πολλά ταξίδια. Αλλά όπως είναι γνωστό σε όλους, ο καιρός περνάει γρήγορα, και ξαφ- 24

ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΙΟΥ ΤΟΞΟΥ νικά, χωρίς να το συνειδητοποιήσω, βρέθηκα αντιμέτωπος με μεγάλες αποφάσεις που έπρεπε να πάρω αναφορικά με το επαγγελματικό μου μέλλον. Πράγματι, στον τομέα της δουλειάς θα έπρεπε να ξεκινήσω την αναζήτηση για το νέο μου πόστο. Όμορφο μεν το Λονδίνο, αλλά το υπουργείο σίγουρα δε θα με άφηνε εκεί επ άπειρον. Άσε δε που έπειτα από ένα τέτοιο μέρος το επόμενο σίγουρα θα έπρεπε να είναι πιο δύσκολο και ενδεχομένως πιο μακρινό. Εκεί, όμως, άρχισαν να μπαίνουν τα πρώτα ερωτήματα: κι αν δεν υπήρχε τίποτα της προκοπής; Μήπως τότε θα ήταν προτιμότερο να ζητήσω να γυρίσω πίσω στην Αθήνα και να περιμένω καλύτερες μέρες; Είπα λοιπόν να κάνω μια πρώτη έρευνα για τη νέα μου τοποθέτηση, ώστε να έχω κάτι χειροπιαστό, και μετά να αρχίσω τις διαπραγματεύσεις. Όλοι όσοι εργάζονται στο Υπουργείο Εξωτερικών γνωρίζουν ότι, τουλάχιστον στους χαμηλούς βαθμούς, όταν κάποιος εκφράσει έγκαιρα την επιθυμία για κάποιο πόστο, συνήθως του το δίνουν. Εκτός πια κι αν υπάρχει κάποιος «αντίπαλος» ή συγκεκριμένοι λόγοι που δεν επιτρέπουν την τοποθέτηση αυτή. Κινήθηκα λοιπόν κι εγώ να δω τι πόστα άδειαζαν, ώστε με τη συμπλήρωση της τετραετίας να εντοπίσω ένα δυο μέρη όπου θα μπορούσα να ζητήσω να τοποθετηθώ με πιθανότητες επιτυχίας. Ο συλλογισμός μου και το σχέδιό μου ακολούθησαν την πεπατημένη, δηλαδή τη γνωστή πρακτική των άλλων συναδέλφων, που σημαίνει πως, εφόσον βρισκό- 25

ΓΙΑΓΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ μουν σε «καλό» πόστο, έπρεπε τώρα να πάω στο «κακό», και αφού είχα κάνει πλέον το «προξενικό» μου, καλό θα ήταν να επιλέξω πρεσβεία για το επόμενο. Την εποχή εκείνη για τη δική μας υπηρεσία ίσχυαν τα εξής: όλα τα πόστα τα οποία βρίσκονταν στη Δυτική Ευρώπη ή στη Βόρεια Αμερική θεωρούνταν «ευμενή», ενώ όλα τα υπόλοιπα ήταν «δυσμενή». Αυτός ο τόσο γενικός διαχωρισμός φαίνεται, εκ πρώτης όψεως τουλάχιστον, βλακώδης αλλά και άδικος, μιας και, σύμφωνα με αυτόν, η Άγκυρα ή, ας πούμε, η Σόφια βρίσκονται στην ίδια κατηγόρια με το πανέμορφο Μπουένος Άιρες ή, αν θέλετε, με το Τόκιο! Η εξήγηση συνεπώς ήταν πως, όταν αποφασίστηκαν τα παραπάνω, έπαιζε μεγάλο ρόλο η απόσταση από την Αθήνα και όχι μόνο οι συνθήκες διαβίωσης. Το υπογραμμίζω το σημείο αυτό, καθώς έχει ιδιαίτερη σημασία για τη δουλειά μας. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι οι διπλωμάτες πηγαίνουν αργά στα γραφεία τους, βρίσκονται συνεχώς σε διάφορα πάρτι και δεξιώσεις, ενώ καταναλώνουν καθημερινά μεγάλη ποσότητα αφορολόγητων ειδών. Η πραγματικότητα βέβαια είναι εντελώς διαφορετική. Το επάγγελμα έχει, όπως άλλωστε όλα τα επαγγέλματα, πλεονεκτήματα αλλά και μειονεκτήματα. Ανάμεσα στα τελευταία, ένα από τα σοβαρότερα είναι ασφαλώς η απόσταση. Ο διπλωμάτης είναι κι αυτός άνθρωπος και αντιμετωπίζει, όπως όλοι, διάφορα προβλήματα και κακοτυχίες στη ζωή. Όταν λοιπόν έχει να αντιμετωπίσει διαζύγιο, και μάλιστα με παιδιά, ή αν έχει γονείς 26

ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΙΟΥ ΤΟΞΟΥ ηλικιωμένους ή άρρωστους, τότε η απόσταση από την Ελλάδα μετατρέπεται σε καθοριστικό παράγοντα. Όταν, δε, παρουσιαστεί το πρόβλημα, η έκτακτη αυτή ανάγκη που επιβάλλει την άμεση επιστροφή στην Αθήνα, τότε είναι πολύ καλύτερο να βρίσκεται κανείς στα Τίρανα παρά στο μαγευτικό Σαν Φρανσίσκο. Εν πάση περιπτώσει, εγώ δεν είχα τότε τέτοιου είδους προβλήματα και υποχρεώσεις. Ήμουν νέος, και οι γονείς μου ήταν κι εκείνοι σχετικά νέοι τότε. Αισθανόμουν λοιπόν έτοιμος για τις μεγάλες περιπέτειες. Μελέτησα με προσοχή τον κατάλογο με τις πρεσβείες αλλά και το «ευαγγέλιό» μας, δηλαδή την επετηρίδα του υπουργείου, για να καταλάβω πότε άδειαζαν τα διάφορα πόστα, ώστε να συμπέσει η μετάθεσή μου με κείνη του συναδέλφου τον οποίο θα αντικαθιστούσα. Η Ανατολική Ευρώπη ομολογώ ότι δε με τράβηξε ποτέ. Τότε, επιπρόσθετα, υπήρχε ακόμα κομμουνισμός, και η κατάσταση εκεί μου φαινόταν πολύ στατική. Στη Βόρεια Αμερική δεν μπορούσα να πάω, ενώ η Νότια παραήταν μακριά. Τέλος, την Ασία δεν τη σκέφτηκα καθόλου. Δεν ξέρω γιατί. Έτσι, επικεντρώθηκα στην Αφρική. Η μόνη επαφή που είχα τότε με την ήπειρο αυτή ήταν ότι πριν από μερικά χρόνια είχα επισκεφθεί το Κάιρο με διπλωματικό ταχυδρομείο και, δοθείσης της ευκαιρίας, είχα γυρίσει λίγο την Αίγυπτο. Είχα ανάμεικτα συναισθήματα από την επίσκεψή μου αυτή. Ωραία η Αίγυπτος, αναμφίβολα ενδιαφέρουσα, αλλά, όπως και οι άλλες γειτονικές αραβικές χώρες, σίγουρα δεν 27

ΓΙΑΓΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ ήταν η πραγματική Αφρική. Αυτή για να τη βρεις, έπρεπε να ανοίξεις τον χάρτη και να αφήσεις το μάτι σου να ταξιδέψει νότια, πάνω από τη Σαχάρα, να φτάσει, ας πούμε, στη λίμνη της Βικτόριας, στο Κιλιμάντζαρο, στην έρημο της Ναμίμπιας. Αυτήν ακριβώς τη διαδρομή ακολούθησα. Βέβαια δεν είχαμε παντού πρεσβείες, κάθε άλλο μάλιστα στα δάχτυλα του ενός χεριού μπορούσε να μετρήσει κανείς την παρουσία μας στην περιοχή. Έτσι λοιπόν, στάθηκα για λίγο στο Ναϊρόμπι, όπου, όμως, είχε ανακοινωθεί ήδη ότι θα πήγαινε άλλος συνάδελφος, και μάλιστα φίλος μου. Προχώρησα λοιπόν νοτιότερα, προσπέρασα το Χαράρε της Ζιμπάμπουε, όπου επίσης είχαμε πρεσβεία, κι έφτασα στην πλέον σημαντική διπλωματική Αρχή που είχαμε στην περιοχή, δηλαδή στην Πρετόρια της Νότιας Αφρικής. Αισθάνθηκα αμέσως ότι είχα βρει το σωστό μέρος, ίσως από ένστικτο, όπως συμβαίνει πολλές φορές, ίσως, όμως, και από διάφορα ερεθίσματα και εικόνες που σχεδόν καθημερινά περνούσαν μπροστά από τα μάτια μου. Κατ αρχάς, σίγουρα η πρεσβεία αυτή, από επαγγελματικής άποψης τουλάχιστον, ήταν η σπουδαιότερη στην Αφρική, καθώς, πέραν του γενικότερου πολιτικού ενδιαφέροντος, η Νότια Αφρική αποτελούσε τότε τη δεύτερη πατρίδα για παραπάνω από 100.000 Έλληνες, που ευημερούσαν εκεί και η παρουσία τους δικαιολογούσε τη λειτουργία τριών προξενικών Αρχών! Άλλωστε οι εκεί εξελίξεις βρίσκονταν, όπως ανέφερα ήδη, στην πρώτη γραμμή του παγκόσμιου ενδιαφέροντος. 28

ΣΤΗ ΧΩΡΑ ΤΟΥ ΟΥΡΑΝΙΟΥ ΤΟΞΟΥ Εφημερίδες, περιοδικά, τηλεόραση και γενικά τα ΜΜΕ είχαν καθημερινές ανταποκρίσεις αναφορικά με τα εκεί γεγονότα, ενώ πλήθαιναν οι αυθόρμητες αντιδράσεις στην πολιτική της νοτιοαφρικανικής κυβέρνησης. Ειδικά στο Λονδίνο οι διαδηλώσεις κατά του απαρτχάιντ ήταν κάτι το πρωτοφανές για την αρκετά οργανωμένη βρετανική πρωτεύουσα. Εννοώ δηλαδή ότι το Λονδίνο δεν είναι Αθήνα, όπου πενήντα άτομα είναι σε θέση να καταλάβουν το κέντρο και να διακόψουν επί ώρες την κυκλοφορία. Εδώ, όμως, δε μιλάμε για τέτοιου είδους μεγέθη, αλλά για εκδηλώσεις ειρηνικές μεν, αλλά με τη συμμετοχή ενός και πλέον εκατομμυρίου πολιτών από κάθε μέρος της χώρας, που στην κυριολεξία καταλάμβαναν την πόλη με την παρουσία τους. Οι επόμενες κινήσεις μου επιβεβαίωσαν το γεγονός ότι τα πράγματα πήγαιναν προς τη σωστή κατεύθυνση. Μια γρήγορη μάτια στην επετηρίδα ήταν αρκετή για να διαπιστώσω ότι ο δεύτερος στην πρεσβεία μας εκεί, ο Άγγελος Καρόκης (επίσης στενός μου φίλος) θα συμπλήρωνε κι εκείνος την παραμονή του, ενώ από ένα τηλεφώνημα στη διεύθυνση προσωπικού πληροφορήθηκα ότι, έως εκείνη τη στιγμή τουλάχιστον, δεν υπήρχε κάποιος «αντίπαλος». Πάντως, παρά τις θετικές ενδείξεις και τις καλές αυτές πληροφορίες, δίσταζα να πάρω οριστική απόφαση. Δεν ήταν, αλήθεια, πολύ μακρινός ο προορισμός αυτός; Εδώ η αεροπορική πτήση ήθελε παραπάνω από 11 ώρες για να φτάσει από το Λονδίνο στο Γιοχάνεσμπουργκ. Έπειτα, με όλη αυτή την πολιτική αναταραχή, ποιος 29

ΓΙΑΓΚΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΗΣ μπορούσε να προβλέψει τις εξελίξεις εκεί; Κι αν γινόταν επανάσταση ή εμφύλιος πόλεμος; Υπήρχε λόγος να πάω από μόνος μου να εμπλακώ σ αυτή την κατάσταση και να κινδυνέψω να αφήσω τα κόκαλά μου στη Μαύρη Ήπειρο; 30