Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό Δέλτοι τόμος 3, 2014

ΜΑΡΩ Κ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ, Ὁμότιμος Καθηγήτρια τοῦ Τμήματος Μαθηματικῶν, τοῦ Ἐθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν Email: mpapatha@math.uoa.gr Θεσσαλονίκη 2014 Thessaloniki 2014

Κ. Καραθεοδωρῆ, Κ. Ψάχος καὶ ἡ Βυζαντινὴ μουσική: Οἱ ἐπιστολὲς τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Ψάχο( * ) C. Caratheodory, K. Psachos and Byzantine music: The letters of Caratheodory to Psachos ΜΑΡΩ Κ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ MARIA K. PAPATHANASSIOU Εἰσαγωγή - Περίληψη Τί εἴδους σχέση μπορεῖ νὰ ὑπάρχει μεταξὺ τοῦ διασήμου μαθηματικοῦ Κωνσταντίνου Καραθεοδωρῆ (1873-1950) καὶ τοῦ ἐξέχοντος ἐθνομουσικολόγου καὶ καθηγητοῦ τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς Κωνσταντίνου Ψάχου (1869-1949); Ἡ ἐκ Κωνσταντινουπόλεως ἑλληνικὴ καταγωγή τους καὶ ἡ ἀγάπη τους γιὰ τὴν ἑλληνικὴ παράδοση, μὲ κατ ἐξοχὴν ἐκπρόσωπόν της τὴ βυζαντινὴ μουσική. Στὴν πλούσια βιβλιογραφία καὶ τὰ δημοσιευμένα ἀρχεῖα σχετικῶς μὲ τὰ ἔργα καὶ τὶς ἐν γένει δραστηριότητες τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ δὲν ὑπάρχει τίποτα, τὸ ὁποῖο νὰ δείχνει τὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὴ βυζαντινὴ μουσική. Οἱ ἀναφορὲς σχετικῶς μὲ τὶς γνώσεις καὶ τὰ ἐνδιαφέροντά του σὲ θέματα τέχνης ἀφοροῦν κυρίως στὶς βαθειὲς γνώσεις του περὶ τῆς ζωγραφικῆς καὶ τῆς κλασικῆς μουσικῆς 1. Ὅμως, ἡ ὕπαρξη τριῶν ἐπιστολῶν τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Κ. Ψάχο μᾶς ἀποκαλύπτει μιὰ ἄλλη, ἄγνωστη πτυχὴ τῆς προσωπικότητός του. Οἱ δύο πρῶτες ἐπιστολές, γραμμένες τὸ 1905 καὶ 1909 εἶναι ἀνέκδοτες. Ἡ τρίτη ἐπιστολὴ (σὲ ἐπισκεπτήριο), γραμμένη τὸ 1924, ἔχει δημοσιευθεῖ προσφάτως ἀπὸ τὸν πρωτοψάλτη-μουσικολόγο Θ. Ε. Ἀκρίδα. 2 Στὴν παροῦσα ἐργασία ἡ δημοσίευση τῶν ἐπιστολῶν συνοδεύεται ἀπὸ διερεύνηση τοῦ περιεχομένου τους καὶ σχετικὰ σχόλια, ἐνῷ καταβάλλεται προσπάθεια ἀναβιώσεως τοῦ πολιτικοῦ, ἐπιστημονικοῦ καὶ καλλιτεχνικοῦ περιβάλλοντος κατὰ τὸ πρῶτο τέταρτο τοῦ 20 οῦ αἰῶνος, στὸ ὁποῖο αὐτὲς χρονολογοῦνται. ( * ) Δημοσιεύθηκε εἰς τὸ ΝΕΥΣΙΣ 20 (2011-12) 25-61. Οἱ ἐπιστολὲς εὑρίσκονται στὴν κατοχὴ τῆς δικηγόρου κυρίας Ἑλένης Δουρογιάννη-Ντάλλα, ἀνηψιᾶς καὶ ἀναδεκτῆς τῆς Ἀμαλίας, συζύγου τοῦ Κ. Ψάχου. Τὴν εὐχαριστῶ βαθύτατα ὄχι μόνον διότι μοῦ τὶς ἐμπιστεύθηκε γιὰ νὰ τὶς δημοσιεύσω σχολιάζοντάς τες, ἀλλὰ καὶ διότι ἔθεσε στὴ διάθεσή μου σημειώσεις καὶ ἔγγραφα ἀπὸ τὸ προσωπικὸ ἀρχεῖο της γιὰ τὴ συγγραφὴ αὐτῆς τῆς ἐργασίας. Τῆς τὴν ἀφιερώνω, λοιπόν, ὡς ἀντίδωρον τῆς ἐκτιμήσεως καὶ τῆς ἀγάπης της πρὸς ἐμὲ στὰ περίπου σαράντα χρόνια τῆς γνωριμίας μας. 1 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κωνσταντῖνος Καραθεοδωρῆ. Ἕνας μαθηματικὸς ὑπὸ τὴ σκέπη τῆς ἐξουσίας. Κρήτη, Πανεπιστημιακὲς Εκδόσεις Κρήτης, 2007, σελ. 410-413. 2 Θ. Ε. ΑΚΡΙΔΑ: Ἔλεγχος μουσικῶν δυσπλασιῶν Σ. Καρᾶ. Μεσολόγγι, 2009, σελ. 20. 101

Ἡ πρώτη ἐπιστολἠ Στὴν πρώτη ἐπιστολή του πρὸς τὸν Κ. Ψάχο ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ γράφει : Πέραν Βασιλευούσης τῇ Τρίτῃ 10 Μαΐου 1905. Ἐρίτιμε καὶ ἐλλόγιμε Κύριε, Μετὰ πολλοῦ τοῦ ἐνδιαφέροντος ἡ καθ ἡμᾶς ὑγιαίνουσα μερὶς τῶν φιλομούσων παρακολουθεῖ τὰς εὐσεβεῖς προσπαθείας τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Ἀθηνῶν καὶ τὰς ὑμετέρας ἐργασίας καὶ συμβολὰς πρὸς ἀνόρθωσιν τῆς ἐκρύθμου καταστάσεως τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν μουσικῆς. Ἄγνοια, προκατάληψις καὶ ἀνοησία ἐκ μέρους τῶν ἀντιφρονούντων, παχυλὴ ἀμάθεια καὶ ἀνικανότης ἐκ μέρους τῶν Βυζαντινῶν ψαλτῶν, ἐγέννησαν χάος μουσικὸν τοῦ ὁποίου ἡ διακόσμησις θὰ ἀπαιτήσῃ καὶ χρόνον ἀρκετόν, καὶ πάλην, καὶ ἀκαταγώνιστον ὑπομονήν, καὶ θέλησιν. Ἀγαθῇ τύχῃ! Ἂς ἀποδείξῃ ἡ γεραρὰ καὶ θεόσωστος ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος ὅτι κέκτηται ὅλα τὰ προσόντα πρὸς διόρθωσιν τῶν κακῶς ἐχόντων! Ἡμεῖς μακρόθεν χειροκροτοῦμεν εἰς πᾶσαν ὑμῶν ἐπιτυχίαν! Ἄλλως τε μεγάλα ἀποτελέσματα [καὶ ἡ διόρθωσις τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν μουσικῆς, ἢ μᾶλλον ἡ ἀναστήλωσις τοῦ ἀρχαιοπρεποῦς μέλους, εἶναι μέγιστον κατόρθωμα!] ἀπαιτοῦσι καὶ μεγίστους κόπους καὶ πλείστας ὅσας μελέτας. Ἄριστα τοίνυν ἐσκέφθητε νὰ συστήσετε τὴν ἔκδοσιν ἰδιαιτέρας ἐφημερίδος πρὸς ὑποστήριξιν τοῦ θεοσεβοῦς ἀγῶνος καὶ διὰ τοῦτο σπεύδω νὰ σᾶς ἐμβάσω τὴν ἐμὴν ταπεινὴν ἐτησίαν συνδρομὴν εἰς τὴν φόρμιγγα. Τὰ τοῦ σοφοῦ πρωτοψάλτου Εὐστρατίου φύλλα φροντίσατε νὰ πέμψητε καταλλήλως ζητοῦντες παρ αὐτοῦ τὸ ἀντίτιμον τῆς συνδρομῆς του ὅπερ εἶναι ἔτοιμος νὰ σᾶς ἐμβάσῃ. Βεβαίως θὰ ἔχετε ἤδη κατὰ νοῦν τὴν κατασκευὴν ὀργάνου καταλλήλου πρὸς ἀναπαράστασιν τῶν ἀσμάτων. Εἶναι ἀπολύτως ἀναγκαῖον νὰ ἐπανέλθωμεν εἰς τὸ Βυζαντινὸν ὄργανον ὅπερ καὶ ἐν τῷ Παλατίῳ καὶ ἐν τῷ ἱπποδρομίῳ ἦτο ἐν χρήσει. Δι αὐτοῦ θὰ φωτισθῶμεν περὶ τοῦ ἀσφαλεστέρου τρόπου τῆς ἐκτελέσεως. Ἡ ἔῤῥυθμος ἀνάγνωσις τῶν Εὐαγγελίων καὶ ἀποστόλων καὶ τὸ χῦμα ψάλλειν εὐκόλως ἴσως ἐπιτυγχάνονται. Οὐχ οὕτως ὅμως ἔχει διὰ τὰ ἀργὰ καὶ μακρὰ μέλη, ὡς τὰ τῶν Χερουβικῶν καὶ Κοινωνικῶν! Δι αὐτὰ ἀπαιτεῖται ὄργανον πρὸς μελέτην ἰδίαν, κάθαρσιν, κατάλληλον ἁρμονικὴν συμφωνίαν, καὶ σύμπτυξιν. Ταῦτα καλλιον παντὸς ἄλλου γινώσκει ἡ ὑμετέρα μουσικολογιότης καὶ ἐκ τῆς ἔμφρονος αὐτῆς δράσεως ἀναμένονται καρποὶ ἄξιοι τῶν πόθων ὑμῶν καὶ τῶν προσδοκιῶν τῶν πανταχοῦ διεσπαρμένων ὀρθοδόξων Ἑλλήνων. Ἔῤῥωσθε ἐν παντὶ ἀγαθῷ Κωνστ. Στ. Καραθεοδωρῆ 102

Ἀρχίζω μὲ μία παρατήρηση, ἡ ὁποία ἰσχύει καὶ γιὰ τὶς τρεῖς ἐπιστολὲς τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Ψάχο, εἶναι τὸ γράψιμό τους σὲ ἄπταιστα Ἑλληνικά, καὶ μάλιστα σὲ ἀρχαΐζουσα καθαρεύουσα. Λαμβανομένου ὑπ ὄψιν, ὅτι ὁ Καραθεοδωρῆ γεννήθηκε στὸ Βερολίνο, μεγάλωσε στὶς Βρυξέλλες ὅπου ἐφοίτησε σὲ γαλλόφωνες σχολὲς καὶ εἶχε Γερμανίδα γκουβερνάντα, μπορεῖ νὰ ἀναρωτηθεῖ κανείς, πῶς ἀπέκτησε αὐτὴ τὴν ἐξαιρετικὴ γνώση τῶν ἑλληνικῶν, πέραν τῶν κατ οἶκον συζητήσεων. Ὑποθέτω, ὅτι ἡ ἀπάντηση εἶναι ἡ ἴδια μὲ ἐκείνη τῆς κόρης του Δέσποινας Ροδοπούλου σὲ σχετικὴ ἐρώτηση: Στὴν ἴδια καὶ τὸν ἀδελφό της Στέφανο ἔκανε μαθήματα ἑλληνικῶν κατ οἶκον ὁ ἀρχιμανδρίτης τῆς ἑλληνορθόδοξης ἐκκλησίας τοῦ Μονάχου. Κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο θὰ ἔμαθε καὶ ὁ πατέρας της τὰ Ἑλληνικά, τὰ ὁποῖα ἀσφαλῶς θὰ μιλοῦσε μὲ ξενικὴ προφορά, ὅπως συνάγεται ἀπὸ τὸ ἐπεισόδιο κατὰ τὴ διδασκαλία του στὸ Τμῆμα Χημείας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν (1923-1924) καὶ τὶς δικαιολογίες τῶν φοιτητῶν «ὅτι τὰ ἑλληνικὰ τοῦ δασκάλου τους ἦταν πολὺ φτωχὰ καὶ δὲν μποροῦσαν νὰ τὸν καταλάβουν», 3 ἀλλὰ στὸν γραπτὸ λόγο τὰ Ἑλληνικά του ἦταν πραγματικῶς ἄψογα. Ἄς ἔλθουμε τώρα στὴν πρώτη ἐπιστολή, ἐπισημαίνοντας, ὅτι τόπον συγγραφῆς της ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ ἀναφέρει «Πέραν Βασιλευούσης», ἀντὶ «Πέραν Κωνσταντινουπόλεως», τὸ ὁποῖο παραπέμπει στὴ «Βασιλίδα τῶν πόλεων» τῆς Βυζαντινῆς αὐτοκρατορίας. Ἡ ἐπιστολὴ αὐτὴ μὲ ἡμερομηνία Τρίτη, 10 (23) Μαΐου 1905, σημαίνει ὅτι γράφηκε 23 ἡμέρες μετὰ τὴν ἑορτὴ τοῦ Ὀρθοδόξου Πάσχα, τὸ ὁποῖο τὸ ἔτος 1905 ἑορτάσθηκε τὴν Κυριακή, 17 (30) Ἀπριλίου. Τὰ ἔτη 1904 καὶ 1905 ἦσαν πολὺ σημαντικὰ γιὰ τὸν Κ. Καραθεοδωρῆ. Τὴν 1 Ὀκτωβρίου 1904 ἀνακηρύχθηκε διδάκτωρ 4 καὶ τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1905 εἶχε ἤδη ὁλοκληρώσει τὴν ἐπὶ ὑφηγεσίᾳ διατριβή του, τὴν ὁποία ὑπέβαλε στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Γκέτινγκεν στὶς 5 Μαρτίου 1905 (20 Φεβρουαρίου ἰουλ. ἡμερολ.), μὲ τὸν τίτλο «Περὶ τῶν ἰσχυρῶν μεγίστων καὶ ἐλαχίστων στὴν περίπτωση ἁπλῶν ὁλοκληρωμάτων», ἀποκτώντας δικαίωμα διδασκαλίας, μολονότι εὑρισκόταν στὸ δέκατο ἑξάμηνο τῶν σπουδῶν του. Πέρασε τὶς πασχαλινὲς διακοπὲς τοῦ 1905 μὲ τὸν πατέρα του καὶ τὴν ἀδελφή του στὴν Ἰσθμία, φιλοξενούμενοι τοῦ θείου του Τηλεμάχου. 5 Ἕνα ἐρώτημα εἶναι, ποιές πασχαλινὲς διακοπὲς πέρασε στὴν Ἰσθμία, τῶν ὀρθοδόξων ἢ τῶν καθολικῶν; Τὸ 1905 τὸ Ὀρθόδοξο Πάσχα ἑορτάσθηκε στὶς 17 (30) Ἀπριλίου καὶ τὸ Λατινικὸ Πάσχα ἑορτάσθηκε στὶς 23 Ἀπριλίου. Ἂν λοιπὸν ἀναγάγουμε καὶ τὶς δύο ἡμερομηνίες στὸ νέο ἡμερολόγιο, τότε τὸ Ὀρθόδοξο Πάσχα ἑορτάσθηκε στὶς 17+13= 30 Ἀπριλίου, δηλαδὴ μιὰ ἑβδομάδα μετὰ τὸ Πάσχα τῶν λατίνων. Ἑπομένως, ὁ Καραθεοδωρῆ εἶχε πράγματι τὴν εὐκαιρία νὰ περάσει τὶς πασχαλινὲς διακοπὲς τοῦ Πάσχα στὴν Ἰσθμία, βάσει τῆς ἡμερομηνίας ἑορτασμοῦ του καὶ κατὰ τὰ δύο δόγματα. Ἡ ἐπιστολή του πρὸς τὸν Κ. Ψάχο, γραμμένη στὸ «Πέραν τῆς Βασιλευούσης» τὴν Τρίτη, 10 (23) Μαΐου 1905 δείχνει ὅτι ὁ Καραθεοδωρῆ, ἀμέσως μετὰ τὶς διακοπὲς τοῦ Πάσχα στὴν Ἑλλάδα πῆγε στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ ὄχι κατευθεῖαν στὴν Γερμανία, ὅπως γράφεται, καὶ ἀποτελεῖ τὴ μόνη μαρτυρία γιὰ τοῦτο τὸ ταξίδι του. Στὸ Γκέτινγκεν ἐπέστρεψε ἀργότερα γιὰ νὰ ἀντικαταστήσει τὸν βαριὰ ἄρρωστο καθηγητὴ Brendel καὶ νὰ ἐργασθεῖ ὡς ἄμισθος ὑφηγητὴς ἕως τὸ Πάσχα τοῦ 1908. 6 3 M. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 379, 973 σημ. 118. 4 Τὴ διδακτορικὴ διατριβή του μὲ τίτλο «Ἐπὶ τῶν ἀσυνεχῶν λύσεων στὸν λογισμὸ τῶν μεταβολῶν» ὑπέγραψε ὡς «Κωνσταντῖνος Καραθεοδωρῆ ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη». M. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 849, 882. 5 Ὁ μηχανικὸς Τηλέμαχος Καραθεοδωρῆ (1845-1927) ἦταν γιὸς τοῦ ἰατροῦ Κ. Ἀντ. Καραθεοδωρῆ (1802-1879). Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 88, 870-873. 6 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 143, 145, 146. 103

Ἄς ἔλθουμε τώρα στὸ περιεχόμενο τῆς ἐπιστολῆς, τὸ ὁποίο ἀποδεικνύει τὸ ζωηρὸ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὴ βυζαντινὴ μουσική. Γιὰ νὰ κατανοήσουμε, ὅμως, τὶς ἀναφορές του στὴν «ἀνόρθωσιν τῆς ἐκρύθμου καταστάσεως τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν μουσικῆς», τὴν «ἀναστήλωσιν τοῦ ἀρχαιοπρεποῦς μέλους» της, τὸ «Βυζαντινὸν ὄργανον» καὶ τὴν ἐπιβεβλημένη σχεδίαση καὶ κατασκευὴ ἑνὸς νέου Ὀργάνου ἀπὸ τὸν Ψάχο κ.λπ., πρέπει νὰ γνωρίζουμε τὴν κατάσταση τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς σὲ Ἀθήνα καὶ Κωνσταντινούπολη στὰ τέλη τοῦ 19ου καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20οῦ αἰῶνος. Ἡ ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ στὰ τέλη τοῦ 19 ου καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20 οῦ αἰῶνος Τὸ 1814 τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο υἱοθέτησε τὴ μεταρρύθμιση τῆς ἑλληνικῆς ἐκκλησιαστικῆς σημειογραφίας, ἡ ὁποία ὀνομάσθηκε Νέα Μέθοδος, τὴν ὁποία εἶχαν προτείνει ὁ Χρύσανθος τῆς Μαδύτου, ὁ Γρηγόριος Λευΐτης (Λαμπαδάριος) καὶ ὁ Χουρμούζιος Γιαμαλῆς (Χαρτοφύλαξ). Οἱ «Τρεῖς Δάσκαλοι» δίδαξαν τὴ Νέα Μέθοδο στὴν Τρίτη Πατριαρχικὴ Μουσικὴ Σχολή (1815-1821) καὶ οἱ ἀπόφοιτοί της μὲ τὴ σειρά τους τὴν ἐδίδαξαν στὴν Ἑλλάδα καὶ τὶς ἑλληνικὲς κοινότητες τοῦ ἐξωτερικοῦ. 7 Ὅμως, στὰ μέσα τοῦ 19 ου αἰῶνος εἰσάγεται ἡ δυτικότροπος «τετράφωνος» ἐναρμονισμένη ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ σὲ ἐκκλησίες ἑλληνικῶν κοινοτήτων τῆς Εὐρώπης (Ἅγιος Γεώργιος, Ἁγία Τριὰς Βιέννης, Ἅγιος Γεώργιος Βενετίας). Στὴν Ἀθήνα ἡ «τετράφωνος» εἰσάγεται στὸ Ἀνακτορικὸ ναΐδριο τοῦ Ἁγίου Γεωργίου (1870) καὶ ἀργότερα στὴ Μητρόπολη τῶν Ἀθηνῶν (1875) «μέχρις ὅτου βελτιωθεῖ ἡ ἐκκλησιαστικὴ μουσική», τὴν Ἁγία Εἰρήνη, τὴ Χρυσοσπηλαιώτισσα, τὸν Ἅγιο Γεώργιο Καρύτση, ὅπου καὶ συνεχίζει ἕως σήμερον. Ὅπως γράφεται, «Ὁ κίνδυνος βρισκόταν στὶς τετράφωνες μεταγραφὲς ἐκκλησιαστικῶν ὕμνων ποὺ ἀσπάσθηκαν ἡ μιὰ μετὰ τὴν ἄλλη οἱ ἑλληνικὲς ἐκκλησίες πόλεων τῆς Δ. Εὐρώπης (ἐπίσημα ἀπὸ τὸ 1844) καὶ στὴν ἄβουλη στάση τῶν Ἑλληνικῶν Ἐκκλησιαστικῶν Ἀρχῶν ἀπέναντι στὴν εἰσαγωγὴ αὐτῆς τῆς μόδας στὴ χώρα». 8 Γι αὐτό, τὸ 1886 ἡ Ἱερὰ Σύνοδος ὑπὸ τὸν Μητροπολίτη Ἀθηνῶν Προκόπιο Α (1874-1889) ζητεῖ ἀπὸ τὸ Ὑπουργεῖο Ἐκκλησιαστικῶν νὰ διατάξει τὶς διοικητικὲς καὶ δημοτικὲς ἀρχὲς νὰ ἐπιβάλουν στὰ συμβούλια τῶν ἐνοριακῶν ναῶν τὴν ἀπαγόρευση τῆς τετραφωνίας στοὺς ναούς. Τρία χρόνια ἀργότερα (1889) ὁ Μητροπολίτης Ἀθηνῶν Γερμανὸς Β (1889-1896), βλέποντας τὸν κίνδυνο τῆς ἐκτοπίσεως τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς ἀπὸ τὶς δυτικότροπες τετραφωνίες στοὺς ὀρθόδοξους ναούς, ἀναθέτει σὲ ἐπιτροπὴ νὰ ἐξετάσει τὸ μουσικὸ ζήτημα. 9 Ἀπαραίτητη προϋπόθεση, ὅμως, γιὰ τὴ δυνατότητα τῆς «μονοφώνου» ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς νὰ ἀνταγωνισθεῖ τὴν ἐναρμονισμένη «τετραφωνία» ἦταν ἡ ὕπαρξη συστηματικῆς καὶ ὁμοιομόρφου ἐκπαιδεύσεως τῶν ψαλτῶν. Γιὰ τὸν σκοπὸν αὐτό, στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 1881 ὁ Πατριάρχης Ἰωακεὶμ Γ (1878-1884 καὶ 1901-1912) συνέστησε ἐπιτροπή, τῆς ὁ- ποίας ἔργον ἦταν ἡ ἀπαλλαγὴ τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς «παντὸς ξενισμοῦ καὶ πάσης αὐθαιρεσίας». Μεταξὺ τῶν ὑποχρεώσεών της ἦταν «ὁ καθορισμὸς τῶν διαστημάτων τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς καὶ ἡ κατασκευὴ ὀργάνου ποὺ νὰ τὰ ἀποδίδει, γιατὶ ἡ κληρονομημένη 7 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἔντεχη Ἑλληνικὴ Μουσικὴ στοὺς Νεότερους Χρόνους. Ἀθήνα, Κουλτούρα, 2006, σελ. 35-36. 8 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις 1901-1912, Μέρη Ι καὶ ΙΙ. Ἀθήνα, Κουλτούρα, 1996, μέρος ΙΙ, σελ. 413 (ΝΦ.15), 640 (Κ. Ψάχος, «Ἡ βυζαντινὴ ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ εἶναι ἱερὰ παράδοσις». Νέα Φόρμιγξ, ἔτος Α, ἀρ. 2, Ἀπρίλιος 1921, σελ. 1-2). Κ. ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ: Τὸ μουσικὸ ζήτημα ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις, 1921. 9 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις, ὅ.π., μέρος Ι, 237, 239, 243-245, 247, 249. 104

διαστηματικὴ εὐαισθησία κινδύνευε νὰ ἀλλοιωθεῖ ἀπὸ τὴν ἐξάπλωση τοῦ πιάνου καὶ τοῦ ἴσου συγκερασμοῦ». Γιὰ τὸν καθορισμὸ τῶν διαστημάτων τὰ μέλη τῆς ἐπιτροπῆς χρησιμοποιοῦσαν ἐμπειρικῶς τὸ μονόχορδο καὶ ἀμέσως κατόπιν ὁ μαθηματικὸς Ἀνδρέας Σπαθάρης τὰ ἐξέφραζε μὲ μαθηματικὲς σχέσεις. Μάλιστα, ὅταν ὁ τελευταῖος, θέλοντας νὰ δοκιμάσει τὴ μουσικὴ εὐαισθησία τῶν μελῶν τῆς ἐπιτροπῆς μετακινώντας κρυφὰ τὰ σημάδια ἐπάνω στὴ χορδή, αὐτὸ γινόταν ἀμέσως ἀντιληπτό. Τὸν Ἰούνιο τοῦ 1882 βάσει ὁδηγιῶν τῆς ἐπιτροπῆς κατασκευάσθηκε τὸ «Ἰωακείμιο ψαλτήριο», μὲ δύο ὀκτάβες καὶ μηχανισμὸ ἐκκλησιαστικοῦ ὀργάνου, τὸ ὁποῖο ἦταν δύσχρηστο καὶ χρησιμοποιήθηκε γιὰ διδασκαλία στοὺς λίγους μῆνες λειτουργίας τῆς Ἕκτης Μουσικῆς Σχολῆς. Τὸ 1898 μὲ ἔξοδα τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντίνου Ε (1897-1901) κατασκευάσθηκε τὸ «Κωνσταντίνειο ψαλτήριο» (καὶ κύλινδροι μὲ ἀπο-τυπωμένα ἐκκλησιαστικὰ μέλη) σὲ σχέδια κατὰ πᾶσαν πιθανότητα τοῦ Λεωνίδα Νικοκλέους, τὸ ὁποῖο δωρήθηκε στὸν Ἐκκλησιαστικὸ Μουσικὸ Σύλλογο, ὅπου χρησιμοποιήθηκε γιὰ διδασκαλία ἕως τουλάχιστον τὸ 1903. 10 Ἐν τῷ μεταξὺ στὴν Ἀθήνα, ὁ μουσικὸς Σύλλογος «Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς» (ἵδρυση Δεκέμβριος 1899) ὑπέβαλε ὑπόμνημα (26 Ἰανουαρίου 1901) στὴν Ἱερὰ Σύνοδο, ζητώντας της τὴν ἐφαρμογὴ ὅλων τῶν ἐγκυκλίων, τὶς ὁποῖες αὐτὴ εἶχε ἐκδώσει κατὰ τῶν τετραφωνιστῶν. Τὸ ἑπόμενο ἔτος, ὁ τ. ὑπουργὸς Ν. Λεβίδης διέκοψε τὶς συνοδείᾳ πιάνου καὶ παρουσίᾳ κοινοῦ ἐξετάσεις τοῦ τμήματος βυζαντινῆς μουσικῆς τῆς Μουσικῆς Ἐταιρείας (12 Μαΐου 1902), χαρακτηρίζοντάς τες «ἀνοσιούργημα», γεγονὀς τὸ ὁποῖο σηματοδότησε νέες ἀντεγκλίσεις μεταξὺ τῶν δύο ἀντιτιθεμένων παρατάξεων, τῶν τετραφωνιστῶν καὶ τῶν μονοφωνιστῶν. Ἀλλὰ τὸ ἀξιοσημείωτο εἶναι, ὅτι ὅλοι σχεδὸν οἱ ψάλτες, ἀκόμη καὶ ἐκεῖνοι τῶν ναῶν ὅπου ἐτελοῦντο δύο λειτουργίες, μία μονοφωνικὴ καὶ μία τετραφωνική, ἐτάχθηκαν ὑπὲρ τῆς μονοφωνικῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς. 11 Μέσα σὲ αὐτὸ τὸ κλῖμα, κατόπιν προτάσεως τοῦ Μητροπολίτου Ἀθηνῶν Θεοκλήτου Α (1902-1917 καὶ 1920-1922), τὸ διοικητικὸ συμβούλιο τοῦ Ὠδείου Ἀθηνῶν στὴ συνεδρίασή του τῆς 6ης Ἰουλίου 1903, μὲ εἰσηγητὴ τὸν Μ. Δραγούμη, ἀποφάσισαν νὰ ἱδρύσουν Σχολὴ Βυζαντινῆς Μουσικῆς καὶ γιὰ τὴν πλήρωση τῆς θέσεως τοῦ Διευθυντοῦ ἀπετάθησαν στὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο. Ἀφοῦ ἔλαβε συστατικὴν ἐπιστολὴ ἀπὸ τὸν Θεόκλητο, ὁ Γεώργιος Νάζος, Διευθυντὴς τοῦ Ὠδείου Ἀθηνῶν, πῆγε στὴν Κωνσταντινούπολη. Ὁ Πατριάρχης Ἰωακεὶμ Γ ζήτησε νὰ συγκληθεῖ ἔκτακτη συνεδρίαση τῶν μελῶν τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Μουσικοῦ Συλλόγου, ἡ ὁποία ἔγινε στὶς 25 Ἰουλίου μὲ συμμετοχὴ τοῦ Γ. Νάζου. Ἀφοῦ ὁ Πατριάρχης ἐνημέρωσε δι ἐπιστολῆς (3 Σεπτεμβρίου 1903) τὸν Μητροπολίτη Ἀθηνῶν σχετικῶς μὲ τὰ ἀποτελέσματα αὐτῆς τῆς συναντήσεως, ἡ Ἱερὰ Σύνοδος γράφει στὸν Πατριάρχη (1 Ὀκτωβρίου 1903) ζητώντας του νὰ στείλει στὴν Ἀθήνα καθηγητὴ γιὰ τὸ τμῆμα, τὸ ὁποῖο θὰ ἱδρυθεῖ, καὶ μάλιστα τοῦ ὑποδεικνύει τὸν Εὐστράτιο Παπαδόπουλο, ὁ ὁποῖος εἶχε διαδεχθεῖ ὡς καθηγητὴς τὸν παραιτηθέντα Κ. Ψάχο στὴ μουσικὴ σχολὴ τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ Μουσικοῦ Συλ-λόγου, καὶ ὁ ὁποῖος γιὰ οἰκογενειακοὺς λόγους ἀναγκάσθηκε νὰ ἀρνηθεῖ νὰ ἀναλάβει αὐτὴ τὴ θέση. 12 Ὁ Πατριάρχης εἰσηγήθηκε «ἐν συνεδρίᾳ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου» τὴν ἀποστολὴ τοῦ Κ. Ψάχου στὴν Ἑλλάδα. Ἡ Ἱερὰ Σύνοδος ἀπεδέχθη τὴν πατριαρχικὴ εἰσήγηση «ὁμοφώνως καὶ ὁμογνωμόνως». 13 Ἔτσι, κατ ἐντολὴν τοῦ βασιλέως Γεωργίου Α, ἕνα ἑλληνικὸ πολεμικὸ πλοῖο 10 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἔντεχη Ἑλληνικὴ Μουσική, ὅ.π., 127-128. 11 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις, ὅ.π., μέρος Ι, 31, 37, 40. 12 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις, ὅ.π., μέρος Ι, 98-99, 104-105, 106. 13 Νέα Ἑλληνικὴ Σκηνή, ἔτος Α, ἀρ. 17 (25/9/1904), σελ. 3. 105

πλέει στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ παραλαμβάνει μετὰ τιμῶν τὸν Κ. Ψάχο, γιὰ νὰ τὸν μεταφέρει στὸν Πειραιᾶ. Μόλις ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἀθήνα τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1904, ὁ Ψάχος ἵδρυσε οὐσιαστικῶς τὴ Σχολὴ Βυζαντινῆς Μουσικῆς στὸ Ὠδεῖο Ἀθηνῶν καὶ ἤδη στὶς 23 τοῦ μηνὸς (6 Ὀκτωβρίου) ἄρχισε ἡ Σχολὴ τὴν λειτουργία της. Ἤδη ἀπὸ τὸ πρῶτο ἔτος λει-τουργίας της προβάλλεται τὸ ἔργο τῆς Σχολῆς καὶ ἡ σημασία του. 14 Μάλιστα, τὸ 1905 ἡ Μεγάλη Ἐκκλησία τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἐξέφρασε τὴν εὐαρέσκειά της μὲ ἀπονομὴ «πιττακίων» στοὺς Γ. Νάζο καὶ Κ. Ψάχο γιὰ τὴν ἵδρυση τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς. 15 Ποιός ἦταν ὅμως ὁ Κωνσταντίνος Ψάχος; 16 Ὁ Κ. Ψάχος γεννήθηκε στὶς 19 (31) Μαΐου 1869 στὸ Μεγάλο Ρεῦμα Βοσπόρου τῆς Κωνσταντινουπόλεως. 17 Ἦταν φιλόλογος, θεολόγος καὶ ἐθνομουσικολόγος. Σπούδασε στὴν Κεντρικὴ Ἱερατικὴ Σχολὴ τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὅπου διδάχθηκε τὴν Ψαλτικὴ ἀπὸ τὸν καθηγητὴ καὶ οἰκονόμο τῆς Σχολῆς, ἀρχιμανδρίτη Θεόδωρο Ματζουρανῆ. Ἀπὸ τὶς 19 (31) Μαΐου 1887 ἀρχίζει ἡ σταδιοδρομία του ὡς ψάλτου, τελειοποιούμενος πλάϊ σὲ περιώνυμους πρωτοψάλτες μεγάλων ναῶν τῆς Κωνσταντινουπόλεως, καὶ ταυτοχρόνως ἐδίδασκε ἀνώτερα ἑλληνικὰ καὶ θεολογία στὸ Παρθεναγωγεῖο τοῦ Μετοχίου τοῦ Παναγίου Τάφου στὴν Κωνσταντινούπολη. Ἐκτὸς τῆς Βυζαντινῆς, ὁ Ψάχος ἦταν ἐξαίρετος γνώστης τόσον τῆς ἀνατολικῆς (περσικῆς, ἀραβικῆς καὶ τουρκικῆς) μουσικῆς, ὅσον καὶ τῆς δυτικῆς μουσικῆς. Ἦταν ἱδρυτικὸ μέλος καὶ εἰδικὸς γραμματέας τοῦ Πατριαρχικοῦ Μουσικοῦ Συλλόγου στὴ Σχολὴ τοῦ ὁποίου ἐδίδασκε, ἦταν πρόεδρος τῆς ἀδελφότητος «Ἐννέα Μοῦσαι» καὶ μέλος ἄλλων συλλόγων, ἐπίσης ἔδινε διαλέξεις καὶ ἀρθρογραφοῦσε περὶ 14 Ἀπόσπασμα ἐκ τῆς Ἐκθέσεως (1906) τῶν πεπραγμένων ὑπὸ τοῦ Δ.Σ. τοῦ Μουσικοῦ καὶ Δραματικοῦ Συλλόγου, ἀπὸ 1 Σεπτεμβρίου 1904 ἕως 31 Αὐγούστου 1905, ἡ ὁποία ἀνεγνώσθη ὑπὸ τοῦ προέδρου της κ. Λεωνίδα Δεληγιώργη: «Ἐν τέλει θέλομεν προσθέσει τινὰ περὶ τῆς παρ ἡμῖν ἱδρυθείσης Σχολῆς τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, ἣν μετὰ τόσης στοργῆς περιέβαλεν ἐξ ἀρχῆς ὁ σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Ἀθηνῶν κύριος Θεόκλητος. Ἡ Σχολὴ αὕτη ἔχουσα καθηγητὴν τὸν Κον Κ. Ψάχον, τὸν ἐπιστήμονα ψάλτην, ὃν παρακλήσει τοῦ Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου, ἀπέστειλεν ἐκ Κωνσταντινουπόλεως ἐνταῦθα ὁ Παναγιώτατος Οἰκουμενικὸς πατριάρχης, προώρισται νὰ ρυθμίσῃ καὶ διακανονίσῃ τὴν Βυζαντινὴν μουσικὴν ἐπὶ τῇ βάσει τῆς παραδόσεως. Ἡ προσπάθεια τοῦ ᾨδείου συνίσταται εἰς τὴν ἀπαλλαγὴν τῆς ἐκκλησιαστικῆς παραδόσεως ἀπὸ παντὸς παρεισφρήσαντος διὰ τοῦ χρόνου μουσικοῦ ρύπου κατὰ παράβασιν καὶ τῶν στοιχειωδεστάτων κανόνων τῆς μουσικῆς τέχνης καὶ τὴν διδασκαλίαν αὐτῆς θεωρητικῶς καὶ πρακτικῶς καθ ὁμοιόμορφον τρόπον καὶ ἐπὶ τὸ καλλιτεχνικώτερον... Συμφώνως τῇ ἀρχῇ ταύτῃ καταρτίζονται οἱ τὴν γνησίαν παράδοσιν τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς διδασκόμενοι ἤδη παρ ἡμῖν ψάλται, ἔχομεν δὲ λόγους νὰ ἐλπίζωμεν ὅτι τὸ ἡμέτερον ᾨδεῖον διὰ τῆς παρασκευῆς οὕτω μεμορφωμένων ψαλτῶν θὰ δυνηθῇ νὰ παράσχῃ ἐντὸς ὀλίγου μεγάλην ὑπηρεσίαν εἰς τὴν ἡμετέραν ἐκκλησίαν». 15 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις, ὅ.π., μέρος ΙΙ, 455 (ΦΒ.75, ΦΒ.81), 664 (Φόρμιγξ, περίοδος Β, ἔτος Α, ἀρ. 11-12, 15 καὶ 31 Αὐγούστου 1905, σελ. 1: «Ἔκφρασις Πατριαρχικῆς εὐαρεσκείας» σελ. 5: «Ζητήματα καὶ σκέψεις). 16 Ἡ πληρέστερη βιογραφία τοῦ Κ. Ψάχου εὑρίσκεται στὸν πρόλογο (σελ. ιγ -μα ) τῆς δευτέρας ἐκδόσεως (1978) τῆς Παρασημαντικῆς τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τοῦ Ψάχου, ἐπιμελείᾳ τοῦ Γ. Χατζηθεοδώρου. Συνοπτικῶς, εἰς Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις, ὅ.π., 14-15, σημ. 26. Τ. ΚΑΛΟΓΕΡΟΠΟΥΛΟΥ: «Κ. Ψάχος», Λεξικὸ τῆς Ἑλληνικῆς Μουσικῆς. Ἀθήνα, Γιαλλελῆς, 2001, τόμος 6 ος (Τ-Ω), σελ. 647-649. Ἐπίσης, σχετικὲς ἰστοσελίδες http://www.megarevma.net/psachos.htm, http://constantinople.ehw.gr/forms/flemmabody.aspx?lemmaid=11060. 17 Κατὰ πληροφορία τῆς Ἑλένης Ντάλλα, ὁ πατέρας τοῦ Ψάχου Ἀλέξανδρος καὶ ὁ ἰατρὸς Κ. Ἀντ. Καραθεοδωρῆ (1802-1879), θεῖος τοῦ μαθηματικοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ, ἦσαν μέλη μιᾶς ὁμάδος «διαφωτιστῶν», ἡ ὁποία γιὰ νὰ ἀποφύγει παγίδες ἄλλαζε ὀνόματα. Κατὰ καιροὺς ἦταν γνωστὴ ὡς «Φοῖβος», ἢ «Ἀπόλλων», ἢ «Φαέθων». Σὲ αὐτὴν ἀνῆκαν ἐπίσης κάποιοι Κων. Λογιάδης, Δραγούμης κ.ἄ. Ὁ Ἀλέξανδρος Ψάχος, ζαχαροπλάστης τὸ ἐπάγγελμα, προμήθευε μὲ γλυκὰ τὴν Αὐλὴ τοῦ Σουλτάνου, ὅπου τὸν φίλευαν πάντοτε πιλάφι. Ὅμως, λόγω τῆς συμμετοχῆς του σὲ αὐτὴ τὴν ὀργάνωση, στὸ παλάτι τοῦ προσέφεραν δηλητηριασμένο πιλάφι καὶ ἐπιστρέφοντας στὸ σπίτι του πέθανε μέσα σὲ φρικτοὺς πόνους. Μένοντας ὀρφανὸς ὁ μικρὸς Κωνσταντῖνος, ἀνατράφηκε ἀπὸ τὴ μητέρα του καὶ τοὺς συγγενεῖς. 106

τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς καὶ ἄλλων θεμάτων. 18 Ὁ Ψάχος δὲν ἀνέπτυξε δραστηριότητα μόνον σὲ φιλολογικοὺς καὶ μουσικοὺς κύκλους μὲ δημοσιεύσεις κ.λπ., ἀλλὰ ἐπέδειξε ἐπίσης μεγάλην ἐθνικὴ δράση μὲ κίνδυνο τῆς ζωῆς του. Ἀπὸ τὴν ἐπιστολὴ τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ γίνεται φανερόν, ὅτι αὐτὸς ἐγνώριζε ἄριστα ὅλα τὰ ζητήματα, τὰ ὁποῖα ἀπασχολοῦσαν τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, ἰδιαιτέρως ἐκεῖνο τῆς διδασκαλίας τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς, τὸ ὁποῖο παρακολουθοῦσε ἡ «ὑγιαίνουσα μερὶς τῶν φιλομούσων» τῆς Κωνσταντινουπόλεως. Ἡ φράση του «Βεβαίως θὰ ἔχετε ἤδη κατὰ νοῦν τὴν κατασκευὴν ὀργάνου καταλλήλου πρὸς ἀναπαράστασιν τῶν ἀσμάτων», ἀποδεικνύει ὅτι ἐγνώριζε τὶς προηγούμενες ἀπόπειρες κατασκευῆς Βυζαντινοῦ ὀργάνου, δηλαδὴ τὸ «Ἰωακείμιο» καὶ τὸ «Κωνσταντίνειο» ψαλτήριο, γιὰ τὴ σωστὴ διδασκαλία τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς. Ἐπὶ πλέον, καθὼς ἡ οἰκογένεια Καραθεοδωρῆ εἶχε ἀπὸ τὸν 19 ον αἰῶνα στενὲς σχέσεις μὲ τὸ Πατριαρχεῖο, 19 φαίνεται ἐξαιρετικὰ ἀπίθανο ὁ ἴδιος νὰ μὴν εἶχε γνωρίσει ἀπὸ προηγούμενες ἐπισκέψεις του στὴν Κωνσταντινούπολη τὸν Ψάχο, ὡς ἱδρυτικὸν μέλος καὶ εἰδικὸν γραμματέα τοῦ Πατριαρχικοῦ Μουσικοῦ Συλλόγου, καὶ καθηγητὴ στὴ Σχολὴ τοῦ Συλλόγου. Ὁ Καραθεοδωρῆ τονίζει ὅτι ἀπαιτοῦνται μεγάλοι κόποι καὶ πολλὲς μελέτες γιὰ τὸ «μέγιστον» κατόρθωμα, τὸ ὁποῖο εἶναι ἡ «διόρθωσις τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἡμῶν μουσικῆς, ἢ μᾶλλον ἡ ἀναστήλωσις τοῦ ἀρχαιοπρεποῦς μέλους». Ἡ ἀναφορά του στὸ «ἀρχαιοπρεπὲς» μέλος δείχνει, ὅτι ὁ Καραθεοδωρῆ ἐγνώριζε καὶ συμφωνοῦσε μὲ τὴν θεωρία τοῦ Ψάχου περὶ ἑλληνικῆς ἐπιρροῆς στὴν Ἀνατολή. Μάλιστα, ἕξι μῆνες ἀργότερα (27 Νοεμβρίου 1905), ὁ Ψάχος ἔδωσε διάλεξη στὸ Δημοτικὸ θέατρο Πειραιῶς παρουσίᾳ καθηγητῶν πανεπιστημίου, ἐκκλησιαστικῶν καὶ πολιτικῶν ἀρχῶν, μὲ θέμα: «Ἡ ἀνὰ τὰς Ἀνατολικὰς χώρας διὰ τοῦ Ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ διάδοσις τῆς ἑλληνικῆς μουσικῆς καὶ ἰδίᾳ περὶ τῆς σημερινῆς βυζαντινῆς μουσικῆς». 20 Ἡ ἰδιαίτερη ἀναφορὰ τοῦ Καραθεοδωρῆ εἰς «τὴν ἔκδοσιν ἰδιαιτέρας ἐφημερίδος πρὸς ὑποστήριξιν τοῦ θεοσεβοῦς ἀγῶνος» ἀπὸ τὸν Ψάχο καὶ τὴν ἄμεσο καταβολὴ τῆς ἐτησίας συνδρομῆς του στὴ «Φόρμιγγα», ἐπιβεβαιώνει τὸ βαθὺ ἐνδιαφέρον του γιὰ τὸ θέμα. 21 Κλείνοντας τὴν ἐπιστολή του μὲ τὴ φράση «Ταῦτα καλλιον παντὸς ἄλλου γινώσκει ἡ ὑμετέρα μουσικολογιότης καὶ ἐκ τῆς ἔμφρονος αὐτῆς δράσεως ἀναμένονται καρποὶ ἄξιοι τῶν πόθων ὑμῶν καὶ τῶν προσδοκιῶν τῶν πανταχοῦ διεσπαρμένων ὀρθοδόξων Ἑλλήνων, ὁ Καραθεοδωρῆ δείχνει τὸ μέγεθος καὶ τὴ γεωγραφικὴν ἔκταση τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μουσικοῦ προβλήματος ἐκείνη τὴν ἐποχή. 18 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις, ὅ.π., μέρος ΙΙ, 441 (ΦΑ.175 Διάλεξη τοῦ Κ. Ψάχου στὴ λέσχη Μνημοσύνη τῆς Κωνσταντινουπόλεως, περὶ ἁρμονίας), 655 (Φόρμιγξ, ἔτος Β, ἀρ. 2, 30 Ἰανουαρίου 1903, σελ. 4: «Τὰ τοῦ δεκαπενθημέρου»). 19 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 45-50. 20 Στὴ διάλεξη αὐτὴ ὁ Ψάχος χαρακτήρισε «καλλιτεχνικὸν ἀριστούργημα» ἀπὸ πλευρᾶς τεχνικῆς τὴν Ἀραβοπερσικὴ μουσική, «καὶ τοῦτο διότι διασώζει πολλὰ στοιχεῖα τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς καὶ ρυθμικῆς... εἰς τὴν Ἀσιατικὴν μουσικὴν διασῴζεται σῷον καὶ ἀκέραιον τὸ σύντονον διατονικὸν τῶν ἀρχαίων γένος... καὶ ἡ Ἀσιατικὴ μουσικὴ ἑλληνικὴν ἔχει τὴν καταγωγήν, ἀνάγουσα τὴν ἀρχὴν αὐτῆς εἰς τὸν ἐπὶ τοῦ Μεγ. Ἀλεξάνδρου ἐξελληνισμὸν τῆς Ἀσίας ὁλοκλήρου». Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις, ὅ.π., μέρος Ι, 60-62 μέρος ΙΙ, 458 (ΦΒ.123), 666 (Φόρμιγξ, Περίοδος Β, ἔτος Α, ἀρ. 17-18, 15 καὶ 30 Νοεμβρίου 1905, σελ. 1-2: «Ἡ μουσικὴ διάλεξις τοῦ κ. Κ. Α. Ψάχου ἐν Πειραιεῖ»). 21 Σημειωτέον, ὅτι στὰ τέλη τοῦ 19 ου καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 20 οῦ αἰῶνος στὴν Ἀθήνα κυκλοφοροῦσαν τὰ ἑξῆς μουσικὰ περιοδικά: Μουσικὴ Ἐφημερίς (1993-1896), Φόρμιγξ (1901-1912, Α περίοδος ἕως 31 Ἰανουαρίου 1904, Β περίοδος ἀπὸ 15 Μαρτίου 1905), Ἀπόλλων (1904-1907 ἢ 1909), Ἐθνικὴ Μοῦσα (1909-1910). Στὴν Ἀλεξάνδρεια κυκλοφοροῦσε ὁ Ὀρφεύς (1910-1912) καὶ στὴν Κωνσταντινούπολη ἡ Μουσική (1912-1915). Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς Μουσικῆς Περιήγησις, ὅ.π., μέρος Ι, σελ. xi μέρος IΙ, 660-661. Ὁ Καραθεοδωρῆ ἀναφέρεται στὴ Β περίοδο ἐκδόσεως τῆς Φόρμιγγος, στὴν ὁποία δεσπόζει ἡ προσωπικότητα τοῦ Κ. Ψάχου. 107

Βεβαίως, ὁ Κ. Ψάχος εἶχε γνωριμία καὶ μὲ ἄλλα ἐξέχοντα μέλη τῆς οἰκογενείας τῶν Καραθεοδωρῆ. Στὶς 24 Ἰανουαρίου (6 Φεβρουαρίου) 1907, ἀντιπροσωπεύοντας τὸ Δ.Σ. τοῦ Συλλόγου τῶν Μικρασιατῶν «Ἀνατολὴ» μαζὶ μὲ τὸν δικηγόρο Ε. Κολοκοτρώνη, συνυπέγραψαν σύμβαση μὲ τὸ Δημόσιον τῆς Ἡγεμονίας Σάμου, τὸ ὁποῖο ἐκπροσωποῦσαν οἱ βουλευτὲς Θεμ. Σοφούλης, 22 Σ. Ἰωαννίδης, Ἐμμ. Κ. Χατζιδάκης καὶ Δ. Κωνσταντινίδης, μὲ τὴν ὁποία τὸ Δημόσιον ἀναλαμβάνει τὴν ὑποχρέωση νὰ ἀνοικοδομήσει μὲ δικά του ἔξοδα ἐντὸς τοῦ 1907 Ιεροδιδασκαλεῖον στὴ θέση «Ρεπανᾶ» τοῦ δήμου Λιμένος Βαθέος. Ἡγεμὼν τῆς Σάμου τὰ ἔτη 1906-1907 ἦταν ὁ Κωνσταντῖνος Στ. Καραθεοδωρῆ (1841-1922), ὁ ὁποῖος τὴν ἴδια ἡμέρα τῆς ὑπογραφῆς ἐκάλεσε τὸν Ψάχο σὲ δεῖπνο στὸ Ἡγεμονικὸ Μέγαρο, ὅπως ἀποδεικνύει ἡ σωζομένη σχετικὴ πρόσκληση μὲ τὸ οἰκόσημο τοῦ Ἡγεμόνος. 23 Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Ἡγεμόνος δείχνει καὶ τὸ μετὰ τριήμερο ἀποσταλὲν προσωπικὸ ἐπισκεπτήριό του πρὸς τὸν Ψάχο μὲ ἰδιόχειρη σημείωση: «ἐν Λιμένι Bαθέος τῷ(;) 27/1/907» Ο ΗΓΕΜΩΝ «ἐπεύχεται ὑμῖν καλὸν κατευόδιον». Ἡ σύμβαση δημοσιεύθηκε στὶς 12 (25) Ἰουνίου 1907 στὴν Ἐφημερίδα τῆς Κυβερνήσεως τῆς Ἡγεμονίας Σάμου, καὶ κατόπιν ἀποφάσεως τῆς Γενικῆς Συνελεύσεως τῶν Σαμίων κυρώθηκε καὶ ὑπογράφηκε ἀπὸ τὸν Ἡγεμόνα Κ. Καραθεοδωρῆ στὶς 6 (19) Ἰουνίου 1907 (ἀρ. πρωτ. 3052). Σημειωτέον, ὅτι ἕξι χρόνια ἐνωρίτερα, τὸ 1901, ὁ μετέπειτα Ἡγεμὼν Κ. Καραθεοδωρῆ εἶχε ἐκλεγεῖ μαζὶ μὲ τὸν Ζ. Χατζόπουλο ἐκπρόσωπος τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς Κωνσταντινουπόλεως στὴν Ἐθνοσυνέλευση γιὰ τὴν ἐκλογὴ Πατριάρχου (Ἰωακεὶμ Γ ). 24 Τὸ ἀξίωμα τοῦ Ἡγεμόνος τῆς Σάμου ἦταν οἰκογενειακὴ ὑπόθεση τῶν Καραθεοδωρῆ. Ἀπὸ τὸ 1834, ὅταν ἡ Ὑψηλὴ Πύλη κήρυξε τὴ Σάμο «Ἡγεμονίαν αὐτόνομον» ὑπὸ χριστιανὸν ἡγεμόνα διοριζόμενον ἀπὸ τὸν Σουλτάνο, ἕως τὸ 1913, ὀκτὼ ἡγεμόνες ἦταν συγγενεῖς τῆς οἰκογενείας Καραθεοδωρῆ. Ὁ ἴδιος ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ, προτοῦ κἂν ἀποφοιτήσει ἀπὸ τὴ Στρατιωτικὴ Σχολὴ τοῦ Βελγίου τὸν Μάιο τοῦ 1896 μὲ εἰδικότητα μηχανικοῦ, τὰ ἔτη 1895-1897 συνεργάζεται μὲ τὸν ἐξάδελφό του Ἰωάννη Ἀριστάρχη στὸν σχεδιασμὸ τοῦ ὁδικοῦ δικτύου τῆς Σάμου. Τὸ ὄνομά του ὡς ἐργολάβου τοῦ ἔργου ἀναφέρεται ἐπισήμως στὰ Πρακτικὰ τῆς Γενικῆς Συνελεύσεως τῶν Σαμίων τοῦ 1987. Ἡγεμὼν τῆς Σάμου ἦταν τότε ὁ Στέφανος Μουσοῦρος, πρῶτος ἐξάδελφος τῆς συζύγου τοῦ θείου του Ἀλεξάνδρου K. Καραθεοδωρῆ (ἀδελφοῦ τοῦ Τηλεμάχου). Τὸ ἔργο, ὅμως, δὲν ἐκτελέσθηκε, λόγω τοῦ ἑλληνοτουρκικοῦ πολέμου τοῦ 1897. 25 Ἡ δεύτερη ἐπιστολή Ἡ δεύτερη ἐπιστολὴ τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Ψάχο, γραμμένη στὴν Ἀθήνα, τὸ Σάββατο, 2 (15) Μαΐου 1909 ἔχει ὡς ἑξῆς: 22 Τὸ 1930 ὁ Θεμ. Σοφούλης ἔγινε ὁ δεύτερος σύζυγος τῆς Λουκίας, κόρης τοῦ Ἡγεμόνος Κ. Καραθεοδωρῆ, καὶ ἐξαδέλφης τῆς Εὐφροσύνης, συζύγου τοῦ μαθηματικοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ. Βλ. Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 814, 873. 23 «Ὁ ΗΓΕΜΩΝ καὶ ἡ ΗΓΕΜΟΝΙΣ παρακαλοῦσι τὸν κύριον Ψάχον, καθηγητήν, ὅπως προσερχόμενος παρακαθήσῃ εἰς τὸ δοθησόμενον ἐν τῷ Ἡγεμονικῷ Μεγάρῳ δεῖπνον τὴν ἑσπέραν τῆς Τετάρτης 24 Ἰανουαρίου 1907, ὥραν 7½ μ.μ. Ἐν Λιμ. Βαθέος τῇ 24 Ἰανουαρίου 1907. (Ἐκ τοῦ Ἡγεμονικοῦ Μεγάρου)» 24 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 872. 25 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 91-93, 871, 881-882. 108

Ἐρίτιμε φίλε! Πῶς νὰ παρηγορήσω ἐμαυτὸν διὰ τὴν ἐπιβαλλομένην μοι ἀκουσίως ἀπουσίαν ἀπὸ τῆς μουσικῆς, ἱστορικῆς καὶ πνευματικῆς πανδαισίας τῆς αὔριον; Λόγοι οἰκογενειακοὶ μὲ ἐξαναγκάζουσι νὰ μεταβῶ εἰς Κηφισσίαν, λίαν πρωΐ, καὶ νὰ διαμείνω ἐκεῖ μέχρι καὶ τῆς μεσημβρίας! Λυποῦμαι, λυποῦμαι ἐξ ὅλης ψυχῆς καὶ τὴν λύπην μου ἐπαυξάνει ἡ ἀποστολὴ τοῦ ἑλκυστικοῦ προγράμματός σας ἐν ᾧ σημειοῦνται μέλη λαμπρότατα! Μία μόνη ἐλπὶς δύναται νὰ μειώσῃ τὴν θλίψιν μου, ἡ ἐλπὶς τῆς προσεχοῦς ἐπαναλήψεως τῶν δοκιμῶν ἃν θὰ στέψῃ, δὲν ἀμφιβάλλω, πλήρης ἐπιτυχία. Δῴη Κύριος! Ὁ ἄδολος ἐκτιμητὴς τῶν κόπων σας καὶ φίλος πρόθυμος Κωνστ. Στεφ. Καραθεοδωρῆ Ἐν Ἀθήναις τῇ 2 Μαΐου 1909 (Σάββατον ἑσπέρας) Τὸ ἔτος 1909 ἦταν ἐπίσης πολὺ σημαντικὸ τόσο γιὰ τὴν προσωπικὴ ζωή, ὅσο καὶ γιὰ τὴν καρριέρα τοῦ Καραθεοδωρῆ. Στὶς 3 Φεβρουαρίου 1909 ζήτησε ἄδεια ἀπὸ τὸ Πανεπιστήμιο τῆς Βόννης νὰ ὁλοκληρώσει τὰ μαθήματά του πρὸ τοῦ τέλους τοῦ ἑξαμήνου (12 Φεβρουαρίου) γιὰ νὰ κάνει ἕνα ταξίδι. Στὶς 18 Φεβρουαρίου (3 Μαρτίου) στὴν κοινότητα Ξηροκρήνης τῆς Κωνσταντινουπόλεως νυμφεύθηκε τὴν Εὐφροσύνη Καραθεοδωρῆ. Γιατί, ὅμως βιάστηκε ὁ Καραθεοδωρῆ, νὰ πάρει ἄδεια γιὰ νὰ νυμφευθεῖ; Τὸ 1909 τὸ Πάσχα τῶν Ὀρθοδόξων ἑορτάσθηκε στις 29 Μαρτίου (11 Ἀπριλίου) καὶ τὸ Πάσχα τῶν Λατίνων στὶς 11 Ἀπριλίου, δηλαδὴ τὰ δύο Πάσχα ἑορτάσθηκαν τὴν ἴδια ἡμέρα. Ἔπρεπε, λοιπόν, νὰ προλάβει νὰ νυμφευθεῖ ὅσο τὸ δυνατὸν ἐνωρίτερα μέσα στὴ Μ. Τεσσαρακοστή! Καὶ τὸ κατάφερε ὁριακῶς! Εἶναι ἕνα ἐρώτημα, ἂν οἱ νεόνυμφοι ἑόρτασαν τὸ Πάσχα μὲ τοὺς δικούς τους στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ ἀμέσως μετὰ ἔφυγαν βιαστικὰ γιὰ τὴ Βόννη. Διότι στὶς 20 Ἀπριλίου 1909 ἡ διοίκηση τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Βόννης ἐνημερώνει τὴν Φιλοσοφικὴ Σχολή, ὅτι ὁ Καραθεοδωρῆ διορίσθηκε καθηγητὴς (στὶς 16 Ἀπριλίου μὲ ἀναδρομικὴ ἰσχὺ ἀπὸ 1ης Ἀπριλίου) στὴν ἕδρα τῶν Ἀνωτέρων Μαθηματικῶν στὸ Βασιλικὸ Πολυτεχνεῖο τοῦ Ἀνοβέρου, καὶ τὴν ἴδια ἡμέρα ὁ ἴδιος πληροφορεῖ τὴν Σχολή του. Στὶς 7 Ἰουνίου δίνει καὶ τὸν νενομισμένο ὅρκο παρουσία τοῦ πρυτάνεως τοῦ Πολυτεχνείου τοῦ Ἀνοβέρου. Ὅμως, ἡ ἐπιστολὴ τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Ψάχο γράφηκε βιαστικά, τὸ «Σάββατον ἑσπέρας» 2 (15) Μαΐου στὴν Ἀθήνα. Ἑπομένως, στὸ μεσοδιάστημα μεταξὺ τῆς δημοσιεύσεως τοῦ διορισμοῦ του στὸ Πολυτεχνεῖο τοῦ Ἀνοβέρου καὶ τῆς ὁρκομωσίας του γιὰ τὴ νέα θέση, ὁ Καραθεοδωρῆ ταξίδευσε στὴν Ἀθήνα γιὰ οἰκογενειακὲς (ὅπως γράφει) ὑποθέσεις, καὶ μάλιστα μετέβη σὲ κάποιο οἰκεῖο σπίτι στὴν Κηφισιά. Αὐτὸ εἶναι σίγουρα τὸ σπίτι τῆς ἀδελφῆς του, Ἰουλίας Στρέιτ. Αὐτὸ τὸ ταξίδι τοῦ Καραθεοδωρῆ δὲν καταγράφεται πουθενά, καὶ μόνη μαρτυρία περὶ αὐτοῦ ἀποτελεῖ ἡ πρὸς τὸν Ψάχο ἐπιστολή του. Ποιά, ὅμως, ἦταν ἡ κατὰ Κυριακὴν 3 (16) Μαΐου «μουσική, ἱστορικὴ καὶ πνευματικὴ πανδαισία» τοῦ Κ. Ψάχου, ἀπὸ τὴν ὁποία θὰ ἀπουσίαζε ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ καὶ ἐκφράζει τὴ 109

βαθειὰ λύπη του; Μιὰ ἔρευνα στὸ περιεχόμενο τῶν μουσικῶν περιοδικῶν τοῦ μηνὸς Μαΐου 1909 ἀποδεικνύει ὅτι πρόκειται γιὰ τὴ δευτέρα ἐπίσημη ἀπ ἐκκλησίας ἐμφάνιση τοῦ πεντηκονταμελοῦς χοροῦ τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τοῦ Ὠδείου Ἀθηνῶν κατὰ τὴ Λειτουργία τῆς Κυριακῆς τοῦ Τυφλοῦ (6 η Κυριακὴ τοῦ Πάσχα) στὸν ναὸ τῆς Χρυσοσπηλαιωτίσσης, ὅπου ὁ χορὸς ἔψαλλε ὑπὸ τὸν Κ. Ψάχο καὶ χοροστατοῦσε ὁ Ἀρχιερεὺς Ἠλείας, Δαμασκηνός. Τὸν ἴδιο μῆνα ἡ Ἁγιοταφικὴ Ἀδελφότης ἀπένειμε στὸν Κ. Ψάχο τὸν Σταυρὸ τοῦ Παναγίου Τάφου. 26 Τὸ ἑπόμενο ἔτος, τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1910, ὁ Κ. Ψάχος ταξίδευσε στὴν Κωνσταντινούπολη. Ὅπως ἀναφέρουν δημοσιεύματα ἐφημερίδων τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ὁ Κ. Ψάχος ἔφθασε ἐκεῖ στὶς 20 Φεβρουαρίου καὶ τὴν ἀμέσως ἑπομένη ἡμέρα, 21 τοῦ μηνός, ἐπισκέφθηκε τὴν Α. Θ. Π. τὸν Οἰκουμενικὸ Πατριάρχη. Τὴν μεθεπομένη, 22 τοῦ μηνός, ὁ Κ. Ψάχος «παρακάθησε τὴν μεσημβρίαν εἰς τὴν Πατριαρχικὴν τράπεζαν». Στὶς 26 Φεβρουαρίου καὶ στὶς 2 Μαρτίου ὁ Κ. Ψάχος ἐπισκέφθηκε ξανὰ τὸν Πατριάρχη. Ὅλες οἱ ἐπισκέψεις τοῦ Κ. Ψάχου στὸν Πατριάρχη συνέπιπταν μὲ ἐκεῖνες τοῦ συμβούλου Π. Καραθεοδωρῆ, προφανῶς μέλους τῆς εὐρύτερης οἰκογενείας τῶν Καραθεοδωρῆ. 27 Ἐν τῷ μεταξύ, ἀμέσως μετὰ τὴ γέννηση τοῦ παιδιοῦ τους Γλαύκου τὸ 1909, τὸ ζεῦγος Ἄγγελου καὶ ἡ Εὔας Πάλμερ-Σικελιανοῦ 28 μεταβαίνει στὴν Λευκάδα καὶ ἀργότερα στὸ Παρίσι. Εἶναι λίγο ἀπίθανο, ἡ Εὔα νὰ εἶχε τότε τὴν εὐχέρεια νὰ γνωρίσει τὸν Ψάχο στὴν Ἀθήνα. Ἡ γνωριμία τους ἔγινε πολὺ ἀργότερα, ἀφοῦ προηγουμένως ἡ Εὔα ἔμαθε περὶ τοῦ Ψάχου ἀπὸ τὴν φίλη της Πηνελόπη 29 στὸ Παρίσι, ἡ ὁποία εἶχε ἀποφασίσει νὰ σπουδάσει μαζί του βυζαντινὴ μουσική. Λαμβανομένου ὑπόψιν, ὅτι ἡ Πηνελόπη ἀναφέρει ὅτι ὁ Ψάχος εἶχε τιμηθεῖ μὲ τὸν τίτλο τοῦ «ἄρχοντος μουσικοδιδασκάλου καὶ κληρικοῦ τῆς Πατριαρχικῆς Αὐλῆς τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας», 30 ὁ ὁποῖος τοῦ ἀπενεμήθη τὸν Ἰούνιο τοῦ 1911, 31 ἡ συζήτηση αὐτὴ τοποθετεῖται μετὰ τὸ ἔτος τοῦτο. Τὸ 1915 ἡ Εὔα κάνει ἤδη ἐντατικὰ μαθήματα βυζαντινῆς μουσικῆς μὲ τὸν Ψάχο καὶ τὸ 1919 ὁ Ψάχος τὴν προσέλαβε γιὰ νὰ διδάξει Ἐκκλησιαστικὴ μουσικὴ στοὺς πρωτοετεῖς τῆς Σχολῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς τοῦ Ωδείου Ἀθηνῶν. 32 26 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς μουσικῆς περιήγησις 1901-1912, ὅ.π., μέρος Ι, 134 μέρος ΙΙ, 502 (ΦΒ.687, ΦΒ.693), 691 («Ἡ Δευτέρα ἐπίσημος ἀπ ἐκκλησίας ἐμφάνισις τοῦ χοροῦ τῆς Σχολῆς τοῦ Ὠδείου»), 692 («Μουσικὴ κίνησις»). Φόρμιγξ, Περίοδος Β, ἔτος Ε, ἀρ. 3-4, 15 καὶ 31 Μαΐου 1909, σελ. 4, 8). 27 Ἐφημερίδες Κωνσταντινουπόλεως: «Νέα Πατρίς» καὶ «Πρόοδος» (22, 23, 27 Φεβρουαρίου καὶ 3 Μαρτίου 1910), «Θάρρος» (22 Φεβρουαρίου 1910). 28 Ὁ μεγάλος μας ποιητὴς Ἄγγελος Σικελιανὸς (1884-1951) καὶ ἡ Eva Palmer (1874-1952) παντρεύθηκαν στὶς 9 Σεπτεμβρίου 1909 στὶς ΗΠΑ. 29 Ἡ Πηνελόπη ἦταν ἀδελφὴ τοῦ Ἄγγελου Σικελιανοῦ καὶ εἶχε παντρευθεῖ τὸν Raymond Duncan, ἀδελφὸ τῆς Isadora Duncan (1877-1927). 30 Ε. ΠΑΛΜΕΡ-ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ: Ἱερὸς Πανικός. Εἰσαγωγή-μετάφραση-σχόλια: John P. Anton. Αθῆναι, Ἑξάντας, 1992, σελ. 112. 31 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς μουσικῆς περιήγησις, ὅ.π., μέρος ΙΙ, 519 (ΦΒ.876 Ἡ Ἱερὰ Σύνοδος τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀποδέχθηκε πρόταση τοῦ Οἰκουμενικοῦ πατριάρχη, νὰ δοθεῖ στὸν Κ. Ψάχο ἐκκλη-σιαστικὸ ὀφφίκιο), σελ. 700 (Φόρμιγξ, περίοδος Β, ἔτος ς, ἀρ. 9-10, 15 καὶ 30 Νοεμβρίου 1910, σελ. 8: «Μουσι-κὴ κίνησις»). 32 Ἔχει γραφεῖ, ὅτι ἡ Εὔα Σικελιανοῦ «θὰ γίνει ἡ πρώτη γυναῖκα ποὺ τῆς παραχωρεῖται ἀπὸ τὸν Πατριάρχη τὸ δικαίωμα νὰ διδάξει «Εκκλησιαστικὴ μουσικὴ» στὴν πρώτη τάξη τοῦ Ὠδείου τὸ 1919» [ΛΙΑ ΠΑΠΑΔΑΚΗ: «Πνευματικὸ συναπάντημα». Καθημερινή 6 Ἰουλίου 1997 (Ἑπτὰ Ἡμέρες: Ἄγγελος Σικελιανός, ὁ ὁραματιστής, σελ. 15-17, ἐδῶ σελ. 15]. Ἐπίσης, ὅτι «δέχεται μαθήματα βυζαντινῆς μουσικῆς ἀπ τὸν καθηγητὴ Ψάχο κι ἡ ἐπίδοσή της εἶναι τόση ποὺ δὲν θ ἀργήσει νὰ πάρει ἀπὸ τὸν Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως δίπλωμα βυζαντινῆς μουσικῆς, τιμητικὴ διάκριση ποὺ ποτὲ δὲν εἶχε δοθεῖ ὥς τότε ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐκκλησία σὲ γυναῖκα» [Ἄγγελος Σικελιανός, Εὔα Palmer-Σικελιανοῦ, Δελφικὲς Ἑορτές. Εἰδικὸν ἀφιέρωμα τῆς Ἐπιθεωρήσεως ΗΩΣ, 2 η ἔκδοση. Ἀθήνα, Παπαδήμας, 1998, σελ. 269]. Ὅμως, στὴν ἀπὸ 25 Ἰουνίου 2010 ἀπάντησή του πρὸς τὴν Ἑλένη Ντάλλα, ὁ Ἀρχειοφύλαξ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου γράφει: «Ἐλήφθη τὸ πρὸς τὴν Ἀρχιγραμματείαν γράμμα σας, διὰ τοῦ 110

Ὄνειρο τοῦ Ψάχου ἦταν ἡ κατασκευὴ ἑνὸς ὀργάνου, τὸ ὁποῖο θὰ μποροῦσε νὰ ἀποδίδει πιστὰ τὰ μουσικὰ μικροδιαστήματα τῆς ἐκκλησιαστικῆς, τῆς δημοτικῆς καὶ γενικῶς τῆς ἑλληνικῆς μουσικῆς κατὰ τὴ διδασκαλία της σὲ πληκτροφόρο ὄργανο, χωρὶς τὶς ἀτέλειες καὶ τὰ μειονεκτήματα τῶν προαναφερθέντων «ψαλτηρίων» ὀργάνων, τὰ ὁποῖα εἶχαν κατασκευάσει τὸν 19 ον αἰῶνα στὴν Κωνσταντινούπολη οἱ Πατριάρχες Ἰωακεὶμ Γ (1882) καὶ Κωνσταντῖνος Ε (1889), ἐξ αἰτίας τῶν ὁποίων αὐτὰ χρησιμοποιήθηκαν μόνον γιὰ ἕνα μικρὸ χρονικὸ διάστημα. Ὅπως, θὰ δοῦμε, αὐτὸ τὸ ὄνειρο πραγματοποιήθηκε ἀργότερα μὲ τὴ χορηγία τῆς Εὔας Πάλμερ-Σικελιανοῦ. Ἡ πρώτη ἐπιστολὴ τοῦ Καραθεοδωρῆ ἀποδεικνύει ἐπίσης, ὅτι ἡ γνωριμία Καραθεοδωρῆ καὶ Ψάχου προηγεῖται ἀρκετὰ χρόνια τῆς γνωριμίας του Ψάχου μὲ τὴν Εὔα Πάλμερ-Σικελιανοῦ. Τὰ χρόνια τῶν πολέμων Πρέπει νὰ ἐπισημάνουμε, ὅτι τὰ τελευταῖα γεγονότα συνέβαιναν κατὰ τὴ διάρκεια τῶν Βαλκανικῶν πολέμων (1912-1914) καὶ τοῦ Α Παγκοσμίου πολέμου (1914-1918). Στὴν Ἑλλάδα, μετὰ τὴ δολοφονία τοῦ Γεωργίου Α, στέφεται βασιλεὺς ὁ πρωτότοκος υἱός του Κωνσταντῖνος ΙΒ, τὸ ὄνομα τοῦ ὁποίου συνδέθηκε μὲ τὴν ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας καὶ τῆς Θράκης, ἀλλὰ καὶ τὸν Ἐθνικὸ Διχασμό, λόγω τῶν διενέξεών του μὲ τὸν Ἐλ. Βενιζέλο. Οἱ δύο περίοδοι τῆς βασιλείας τοῦ Κωνσταντίνου ΙΒ εἶναι ἀπὸ τὶς 18 Μαρτίου 1913 ἕως τὶς 11 Ἰουνίου 1917, καὶ ἀπὸ τὶς 19 Δεκεμβρίου 1920 ἕως τὶς 27 Σεπτεμβρίου 1922, ἐνῶ κατὰ τὴν ἐνδιάμεση περίοδο τὴν βασιλεία ἀσκοῦσε ὁ δευτερότοκος υἱός του, Ἀλέξανδρος Α. Τὸ 1911 ὁ Ἐλ. Βενιζέλος εἶχε ζητήσει τὴν συμβουλὴ τοῦ Καραθεοδωρῆ γιὰ τοὺς διορισμοὺς τῶν καθηγητῶν στὴ Φυσικομαθηματικὴ Σχολὴ τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. Τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 1919 ὁ Ἐλ. Βενιζέλος, ὁ ὁποῖος εἶχε ἐκλεγεῖ πρωθυπουργὸς γιὰ δεύτερη φορὰ τὸ 1917, συναντήθηκε μὲ τὸν Καραθεοδωρῆ στὸ Παρίσι. Μετὰ τοῦτο, ὁ Καραθεοδωρῆ ὑπέβαλε στὴν ἑλληνικὴ κυβέρνηση λεπτομερὲς γραπτὸ ὑπόμνημα (20 Ὀκτωβρίου 1919) γιὰ τὴν ἵ- δρυση δευτέρου ἑλληνικοῦ πανεπιστημίου, 33 ἔχοντας προβλέψει τὰ πάντα σχετικῶς μὲ τὴ στελέχωσή του ἀπὸ καθηγητές, τὴ διδασκαλία, τὰ ἐργαστήρια, τὶς ἐξετάσεις κλπ., τὸ σχέδιο ἐκτελέσεως, τέλος προτείνοντας τρεῖς πιθανὲς ἕδρες (Σμύρνη, Θεσσαλονίκη, Χίο) καὶ παραθέτοντας τὰ κριτήρια ὑπὲρ τῆς κάθε περιπτώσεως, ἀλλὰ τονίζοντας καὶ τὴν ἀναγκαιότητα ἱ- δρύσεως πανεπιστημίου καὶ στὴν Κωνσταντινούπολη. Μετὰ τρεῖς μῆνες, στὶς 31 Δεκεμβρίου, ἔφυγε ἀπὸ τὴ Γερμανία ἀποδεχόμενος τὴν πρόσκληση τοῦ Βενιζέλου νὰ ἔλθει στὴν Ἑλλάδα γιὰ νὰ ὀργανώσει τὸ Πανεπιστήμιο τῆς Σμύρνης. Στὶς 2 (15) Ἰουνίου 1920 ὁ Καραθεοδωρῆ διορίσθηκε Καθηγητὴς τῆς Ἀναλυτικῆς καὶ Ἀνωτέρας Γεωμετρίας στὴ Φυσικομαθηματικὴ Σχολὴ τοῦ Ἐθνικοῦ καὶ Καποδιστριακοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν μὲ διάταγμα τοῦ Ὑπουργείου Ἐθνικῆς Παιδείας καὶ Θρησκευμάτων. Ὅμως, ἀκόμα καὶ στὶς 23 Ὀκτωβρίου δὲν εἶχε ὁρκισθεῖ οὔτε ἀναλάβει ὑπηρεσία, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὰ πρακτικὰ συνεδριάσεως τῆς Σχολῆς στὶς 23 Ὀκτωβρίου (5 Νοεμβρίου) 1920, ὅπου ὁ καθηγητὴς Χόνδρος ἀναφέρει ὅτι «ὁ κ. Καρα- ὁποίου ζητεῖτε πληροφορίας περὶ τῆς ἀπονομῆς εἰς τὴν Εὔαν Πάλμερ-Σικελιανοῦ διπλώματος Βυζαντινῆς Μουσικῆς ὑπό τινος Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου. Εἰς ἀπάντησιν, γνωρίζω ὑμῖν, ὅτι γενομένης τῆς προσηκούσης ἐρεύνης, δυστυχῶς οὐδὲν σχετικὸν στοιχεῖον εὑρέθη.» 33 Κ. ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ: Σχέδιο περὶ ἱδρύσεως νέου Πανεπιστημίου ἐν Ἑλλάδι, ὑποβληθὲν εἰς τὴν ἑλληνικὴν κυβέρνησιν. Παρίσιοι, 20 Ὀκτωβρίου 1919. Ἀναδημοσιεύεται εἰς Ε. ΣΠΑΝΔΑΓΟΥ: Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ. Ἀθήνα, Αἴθρα, 2000, σελ. 206-229. 111

θεοδωρῆ θὰ βραδύνη πολὺ νὰ ἀναλάβη τὰ καθήκοντά του, διότι σκοπεῖ νὰ μεταβῆ εἰς Εὐρώπην διὰ πολλοὺς μήνας». Ἐν τῷ μεταξύ, μετὰ τὴν ψήφιση τοῦ νόμου 2251/14-7-1920 «Περὶ ἱδρύσεως καὶ λειτουργίας ἑλληνικοῦ Πανεπιστημίου ἐν Σμύρνῃ», ὁ Βενιζέλος, ὁ Καραθεοδωρῆ καὶ ὁ Ὕπατος Ἁρμοστὴς τῆς Σμύρνης Ἀριστείδης Στεργιάδης συζήτησαν τὰ πρακτικὰ θέματα τῆς ἱδρύσεως τοῦ Ἰωνικοῦ Πανεπιστημίου ἐπάνω στὸ πολεμικὸ πλοῖο Ἰέραξ, ποὺ ἦταν ἀγκυροβολημένο στὸ λιμάνι τῆς Σμύρνης. Μὲ ἀπόφαση ὑπογεγραμμένη ἀπὸ τὸν Στεργιάδη στὶς 28 Ὀκτωβρίου (10 Νοεμβρίου) καὶ ἀναδρομικὴ ἰσχὺ ἀπὸ τὶς 15 (28) Ἰουλίου 1920, ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ διορίστηκε γιὰ μία πενταετία ὀργανωτὴς τοῦ Πανεπιστημίου Σμύρνης καὶ τακτικὸς καθηγητὴς μαθηματικῶν, με μηνιαία ἀμοιβὴ 4000 δραχμῶν. Ὅμως, στὶς μετὰ λίγες ἡμέρες βουλευτικὲς ἐ- κλογὲς τῆς 1ης (14ης) Νοεμβρίου 1920, ὁ Βενιζέλος ἔχασε καὶ ἦλθαν στὴν ἐξουσία οἱ βασιλικοί. Ἀπὸ τὰ πρῶτα μέτρα ποὺ ἔλαβαν ἀμέσως τὸν Δεκέμβριο ἦταν ἡ ἐπαναφορὰ κάποιων δικῶν τους καθηγητῶν καὶ ταυτοχρόνως ἡ ἀπόλυση ἄλλων, βενιζελικῶν, καθηγητῶν τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, μεταξὺ τῶν ὁποίων ἦταν καὶ ὁ Καραθεοδωρῆ, ὁ ὁποῖος διατήρησε τὴ θέση του στὸ Ἰωνικὸ Πανεπιστήμιο. 34 Ἐπὶ μία διετία ὁ Καραθεοδωρῆ ἐργαζόταν γιὰ τὴν ὀργάνωση τοῦ Ἰωνικοῦ Πανεπιστημίου. Τὰ ἐγκαίνια τῆς Βιβλιοθήκης καὶ τοῦ Ἰνστιτούτου Ὑγιεινολογίας του εἶχαν προγραμματισθῆ γιὰ τὶς 10 Ὀκτωβρίου 1922. Ὅμως, τὸ Πανεπιστήμιο δὲν θὰ λειτουργοῦσε ποτέ. Στὶς 8 Σεπτεμβρίου 1922, τὴν παραμονὴ τῆς καταλήψεως τῆς Σμύρνης ἀπὸ τὰ τουρκικὰ στρατεύματα, ὁ Καραθεοδωρῆ μαζὶ μὲ τὸν ταμία τοῦ Πανεπιστημίου ἐπιβιβάστηκε ἀπὸ τοὺς τελευταίους στὸ πλοῖο «Νάξος» γιὰ τὴν Ἀθήνα, ἔχοντας προηγουμένως φορτώσει τὰ βιβλία καὶ ἕνα μέρος ἀπὸ τὰ ὄργανα του Πανεπιστημίου. 35 Τὴν προηγούμενη ἡμέρα εἶχε φροντίσει νὰ στείλει τὴν οἰκογένειά του μὲ ἕνα μικρὸ ἱστιοφόρο στὴ Σάμο, πρῶτο σταθμὸ τοῦ ταξιδίου τους προτοῦ φθάσουν στὴν Ἀθήνα. Στὶς 2 Σεπτεμβρίου ὁ Καραθεοδωρῆ εἶχε ἐπαναδιοριστῆ τακτικὸς καθηγητὴς στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν, ἔτσι μετὰ τὴν ἐπιστροφή του μετέσχε στὴ συνεδρίαση τῆς Φυσικομαθηματικῆς Σχολῆς στὶς 6 Ὀκτωβρίου. Τὸ 1923 ὁ Καραθεοδωρῆ διορίστηκε καθηγητὴς μηχανικῆς στὸ ΕΜΠ, ὅπου δίδαξε τὸ ἀκαδημαϊκὸ ἔτος 1923-1924, ἀφοῦ τὸ καλοκαῖρι τοῦ 1923 πῆγε στὴ Γερμανία. Τὸν Μάιο 1924 ὁ Καραθεοδωρῆ ἔγραψε τὸν Πρόλογο τῶν «Στοιχείων Ἀναλυτικῆς Γεωμετρίας» τοῦ Ν. Σακελλαρίου καὶ στὶς 19 Μαΐου ἔδωσε διάλεξη «Περὶ τῶν μαθηματικῶν ἐν τῇ μέσῃ ἐκπαιδεύσει» στὴν ΕΜΕ Ἀθηνῶν. 36 Κατὰ τὰ ἔτη αὐτὰ τῆς διδασκαλίας του στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν καὶ τὸ ΕΜΠ ὁ Καραθεοδωρῆ διέμενε στὸ σπίτι τῆς ἀδελφῆς του στὴν Κηφισιά. 37 Σημειωτέον, ὅτι ἡ ἀδελφή τοῦ Καραθεοδωρῆ, Ἰουλία (1875-1942), εἶχε παντρευθῆ τὸν νομικὸ καὶ πολιτικὸ Γεώργιο Στρέιτ (1868-1932), ὁ ὁποῖος ἐχρημάτισε Ὑπουργὸς Ἐξωτερικῶν τὸ 1914. Ὁ Στρέιτ ὡς μυστικοσύμβουλος τοῦ βασιλέως Κωνσταντίνου κατὰ τὸν Ἐθνικὸ Διχασμὸ τάχθηκε μὲ τὴν σύζυγό του Ἰουλία ὑπὲρ αὐτοῦ, ἐνῶ ἡ ὑπόλοιπη οἰκογένεια ὑπὲρ τοῦ Βενιζέλου, χωρὶς αὐτὸ νὰ διαταράξει τὶς οἰκογενειακὲς σχέσεις καὶ τὴ φιλία Καραθεοδωρῆ καὶ Στρέιτ. 38 34 M. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 328-330, 334-336, 342-344. 35 M. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 383-384. ΧΡ. ΣΥΜΕΩΝΙΔΗ: «Τὸ Μουσεῖο Φυσικῶν Ἐπιστημῶν καὶ Τεχνολογίας», Τεχνολογία. Δελτίο Πολιτιστικοῦ-Τεχνολογικοῦ Ἱδρύματος ΕΤΒΑ, τεῦχος 10-11 (2001), σελ. 67-68. 36 Καὶ τὰ δύο ἀναδημοσιεύονται εἰς Ε. ΣΠΑΝΔΑΓΟΥ: Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 240-247, 286-290. 37 M. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 372-373, 376-382. 38 M. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 519-521. 112

Κατὰ τοὺς Βαλκανικοὺς πολέμους καὶ τὸν Α Παγκόσμιο πόλεμο ὁ Κ. Ψάχος συνέχιζε τὴν διδασκαλία τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς στὸ Ὠδεῖο Ἀθηνῶν. Ὁ Ψάχος, ὁ ὁποῖος ἦταν βασιλικός, συνδεόταν φιλικῶς μὲ τὸν Γ. Στρέιτ. Ὅμως, καὶ ὁ ἴδιος ὁ Βασιλεὺς Κωνσταντῖνος ἔδειχνε ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιὰ τὴ δημώδη μουσική, ὅπως συνάγεται ἀπὸ σχετικὸ δημοσίευμα. Συγκεκριμένως, τὸν Μάιο τοῦ 1915, καὶ ἐνῷ ὁ Βασιλεὺς Κωνσταντῖνος μόλις εἶχε εἰσέλθει στὸ στάδιο τῆς ἀναρρώσεως, ὁ Γ. Νάζος ὡς Διευθυντὴς τοῦ Ὠδείου Ἀθηνῶν, διοργάνωνε καθημερινῶς μουσικὲς συναυλίες στὰ Ἀνάκτορα «πρὸς μικρὰν τέρψιν καὶ ἀνακούφισιν τοῦ ἐπὶ κλίνης ἔτι κατακειμένου Μεγάλου Βασιλέως». Στὶς 19 Μαΐου 1915 «ἐδόθη ὡραία συναυλία ἐκ δημωδῶν ἑλληνικῶν ᾀσμάτων», τὰ ὁποῖα ἔψαλε τεσσαρακονταμελὴς μικτὴ χορωδία ἀπὸ μαθήτριες τῆς μονωδίας καὶ μαθητὲς τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς κατὰ διδασκαλίαν καὶ ὑπὸ τὴ διεύθυνση τοῦ Κ. Ψάχου. Αὐτὰ ἦσαν τὰ ἑξῆς τέσσερα δημῴδη ἄσματα: Κάτω στὸ Βάλτο, Τῆς Ἄρτας τὸ γιοφύρι, Τὰ Κλεφτόπουλα, καὶ Ἡ Πατρινιά. Ὅπως γράφεται, «Ἡ Αὐτοῦ Μεγαλειότης ὁ βασιλεὺς καταθελχθείς, ἐζήτησε τὴν ἐπανάληψιν τοῦ πρώτου ἄσματος καὶ διὰ τῆς ἐπὶ τῶν τιμῶν κυρίας Κοντοσταύλου διεμήνυσε τῷ κ. Ψάχῳ τὴν ἄκραν Αὐτοῦ εὐαρέσκειαν καὶ τὰς εὐχαριστίας Αὐτοῦ διὰ τὴν παρασχεθεῖσαν Αὐτῷ ἑλληνικωτάτην μουσικὴν ἀπόλαυσιν». 39 Ὁ Ψάχος εἶχε ἐνημερώσει τὸν βασιλέα Κωνσταντῖνο σχετικῶς μὲ τὴν ἐπιθυμία του καὶ τὰ σχέδιά του νὰ κατασκευάσει τὸ «Ὄργανόν» του, ἐκεῖνος δὲ τὸν διαβεβαίωνε, ὅτι «χρυσοῦν» Ὄργανον θὰ τοποθετοῦσε στὰ Ἀνάκτορα, ὅπως οἱ Βυζαντινοὶ αὐτοκράτορες. 40 Ἀργότερα, τὸ 1919, ἐνῶ ὁ βασιλεὺς Κωνσταντῖνος εὑρισκόταν ἀκόμη στὴν πρώτη ἐξορία του, ὁ Ψάχος ἦλθε σὲ ρήξη μὲ τὴ Διεύθυνση τοῦ Ὠδείου Ἀθηνῶν, ἀπεχώρησε ἀπὸ αὐτὸ μαζὶ μὲ τὸν Μανόλη Καλομοίρη (1882-1962), καὶ στὶς 20 Ὀκτωβρίου ἵδρυσε τὸ «Ὠδείο Ἐθνικῆς Μουσικῆς», τὸ ὁποῖο περιλάμβανε τρεῖς Σχολές: Βυζαντινῆς, Δημώδους καὶ Ἀσιατικῆς Μουσικῆς. 41 Μάλιστα, ὁ τότε Ὑπουργὸς Παιδείας ἐνήργησε, ὥστε νὰ παραχωρηθεῖ στέγη στὸ Ὠδεῖο τοῦ Ψάχου. 42 Αὐτὸ προφανῶς ἔγινε μετὰ τὴν ἐπάνοδο τοῦ βασιλέως Κωνσταντίνου ΙΒ ἀπὸ τὴν πρώτη ἐξορία του καὶ κατὰ τὸ διάστημα τῆς δευτέρας περίοδου ἐξουσίας του, δηλαδή, ἀπὸ τὶς 19 Δεκεμβρίου 1920 ἕως τὶς 27 Σεπτεμβρίου 1922. Ἡ ἄποψη αὐτὴ ἐνισχύεται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι τὸν Μάιο τοῦ 1921 ὁ Κ. Ψάχος ἀφ ἑνὸς δημοσιεύει τὸ «πολυχρόνιον» τοῦ βασιλέως σὲ βυζαντινὴ σημειογραφία καὶ ἀφ ἑτέρου γίνεται δεκτὸς ἀπὸ τὸν βασιλέα, στὸν ὁποῖο ἐκθέτει τὶς σκέψεις του γιὰ τὰ ἐθνικοεκκλησιαστικὰ πράγματα. 43 Ἡ κατασκευὴ τοῦ Παναρμονίου Ἡ Εὔα Σικελιανοῦ, πεπεισμένη γιὰ τὴν ἀνεκτίμητη ἀξία τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς, ἀποφασίζει νὰ βοηθήσει τὸν Κ. Ψάχο γιὰ τὴν κατασκευὴ τοῦ Ὀργάνου του ἀπὸ τὸν γερμανικὸ μουσικὸ οἶκο Steinmeyer. Προηγουμένως, γιὰ τὸν καθορισμὸ τῶν διαστημάτων τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς συνετάγη Πρακτικὸν στὶς 2 (15) Φεβρουαρίου 1921 στὴν οἰ- 39 «Μία συναυλία ἐν τοῖς Ἀνακτόροις», Ἱερὸς Σύνδεσμος, 1 Ἰουλίου 1915. 40 Κατὰ τὶς διηγήσεις τοῦ Ψάχου στὴν ἀνηψιά του Ἑλένη Ντάλλα. 41 Ἡ διδασκαλία τῆς Ἀνατολικῆς Μουσικῆς ἀποσκοποῦσε στὸ νὰ καταδείξει τὴν ἐπίδραση τῆς ἑλληνικῆς μουσικῆς ἐπάνω σὲ αὐτήν. Ἀπὸ τὸ πρόγραμμα τῶν μαθημάτων τοῦ Ὠδείου (1919) φαίνεται ἡ ὁλοκληρωμένη διδασκαλία, ἡ ὁποία περιελάμβανε καὶ μαθήματα ὅπως ἡ «Φυσιολογία τῆς φωνῆς», «Ἀκουστική», «Αἰσθητική», «Θεωρία τῶν ἤχων καὶ τῶν ρυθμῶν». 42 Πληροφορία τῆς Ἑλ. Ντάλλα. 43 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς μουσικῆς περιήγησις, ὅ.π., μέρος ΙΙ, 415 (ΝΦ.33, ΝΦ.37), 641 (Νέα Φόρμιγξ, ἀρ. 3, Μάιος 1921, σελ. 5: Κ. Ψάχος, «Πολυχρονισμὸς τοῦ Βασιλέως τῶν Ἑλλήνων Κωνσταντίνου τοῦ ΙΒ», σελ. 8: «Εἰδήσεις»). 113

κία τοῦ Ψάχου ἀπὸ τὰ μέλη τῆς Ἐπιτροπῆς τοῦ «Ὠδείου Ἐθνικῆς Μουσικῆς», 44 σύμφωνα μὲ τὶς ἐκτεθεῖσες ἐργασίες τῶν Κ. Ψάχου καὶ Σ. Βραχάμη. Κατὰ τὸ Πρακτικόν, «Πρῶτον ὁ κ. Ψάχος, συνοψίζων ὅσα κατὰ τὰς προηγουμένας συνεδριάσεις ἀνέπτυξεν, ἐξέθηκε τὰς μακρὰς καὶ πολυχρονίους αὐτοῦ μελέτας, καὶ τὰ πορίσματα περὶ τῶν διαστημάτων τῆς ἡμετέρας μουσικῆς, ὡς ταῦτα σῴζονται διὰ τῆς φωνητικῆς παραδόσεως καὶ ἐπικρατοῦσι καθ ἅπασαν τὴν Ἀνατολήν, - συγχρόνως δέ, ἐπὶ τοῦ μονοχόρδου ὑπέδειξε λεπτομερῶς καὶ ἐμπεριστατωμένως τὰς θέσεις καὶ τὰς ὑποδιαιρέσεις αὐτῶν. Ἐδήλωσε δέ, ὅτι κατὰ τὴν ληφθεῖσαν ἀπόφασιν τῆς αὐτῆς Ἐπιτροπῆς, τὰς ἀναλογίας ταύτας καὶ τὰ διαστήματα τὰ οὕτω καθωρισθέντα παρέλαβεν ὁ ἐκ τῶν μελῶν τῆς Ἐπιτροπῆς κ. Σ. Βραχάμης, ὅπως μελετήσῃ αὐτὰ καὶ διὰ μαθηματικῶν ὑπολογισμῶν καθορίσῃ τὴν μαθηματικὴν καὶ ἀκουστικὴν ἀκρίβειαν αὐτῶν καὶ γίνῃ φανερὸν τίνας νόμους ἀκολουθεῖ ἡ ἡμετέρα μουσική, καὶ τέλος ὅπως τὰ οὑτωσὶ καὶ μαθηματικῶς ἐξηκριβωμένα στερεοποιηθῶσι καὶ μονιμοποιηθῶσι διὰ τῆς κατασκευῆς εἰδικοῦ ὀργάνου, οὗτινος τὴν διαίρεσιν καὶ τὴν κατάταξιν τοῦ κανόνος ὑπέδειξεν ὁ κ. Ψάχος... Ἔπειτα ὁ κ. Βραχάμης ἐδήλωσεν, ὅτι παρέλαβε πάντα τὰ ἀ- νωτέρω ἐκτεθέντα καὶ ὁλόκληρον τὸ σύστημα τὸ καθωρισμένον ὑπὸ τοῦ κ. Ψάχου, οὗτινος τὴν σχετικὴν ἐργασίαν ἀπὸ ἐτῶν γινώσκει, ἐβεβαίωσεν ὅτι αἱ ἐπὶ τοῦ μονοχόρδου θέσεις καὶ σχέσεις τῶν διαφόρων τούτων διαστημάτων εἶναι μαθηματικῶς ἀκριβεῖς καὶ ὑπάγονται εἰς τὸ Πυθαγόρειον σύστημα, ὅπερ κατὰ τὰς ὑποδειχθείσας ὑπὸ τοῦ κ. Ψάχου θέσεις ἀκολουθεῖ οὐ μόνον ἡ ἐκκλησιαστική, ἀλλὰ καὶ ἡ δημώδης ἡμῶν μουσική, καὶ γενικῶς ἅπασα ἡ Ἀνατολικὴ μουσική, ἧς εἰδικὸς γνώστης τυγχάνει ὁ κ. Ψάχος, ὅστις ἐξελέγη ὑπὸ τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας καὶ ἀπεστάλη εἰς Ἀθήνας ὡς τέλειος κάτοχος καὶ γνώστης τῆς παραδόσεως, τῆς τε φωνητικῆς καὶ τῆς γραπτῆς, πρὸς διδασκαλίαν καὶ διάσωσιν τῆς παραδόσεως ταύτης.» Ἐπειδὴ δὲν ἦταν γνωστὸ τὸ ἀκριβὲς ποσὸν χρημάτων, τὸ ἀπαιτούμενο γιὰ τὴν κατασκευὴ τοῦ Ὀργάνου, συνεστήθη ἐπιτροπὴ ἐράνων. Ταμίας τῆς ἐπιτροπῆς δέχθηκε νὰ ἀναλάβει ὁ βουλευτὴς Φλωρίνης ὁ Φίλ. Δραγούμης, «ἐπειδὴ ἐνδιεφέρετο γιὰ τὸ ὄργανο αὐτὸ ὁ ἀείμνηστος ἀδελφός του, ὁ Ἴων». 45 Τὸν Μάϊο τοῦ 1922 ὅλες οἱ σχετικὲς προσυνεννοήσεις εἶχαν ὁλοκληρωθεῖ καὶ ὁ Ψάχος μαζὶ μὲ τὸν Ἐμμ. Α. Πεζόπουλο, καθηγητὴ τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Φιλολογίας τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν καὶ συνδιευθυντὴ τοῦ περιοδικοῦ Νέα Φόρμιγξ, 46 ἀ- νεχώρησαν γιὰ τὴν Γερμανία, ὅπου ὁ Ψάχος θὰ μείνει ἕνα μῆνα, προκειμένου νὰ κάνουν τὴν παραγγελία στὸν οἶκο ὀργανοποιΐας Steinmeyer στὸ Oettingen τῆς Βαυαρίας. Στὸ ταξίδι αὐτὸ οἱ Ψάχος καὶ Πεζόπουλος εἶχαν ἐπαφὲς μὲ προσωπικότητες ὅπως ὁ August Heisenberg, διάδοχος τοῦ K. Krumbacher στὴν ἕδρα τῆς «Μέσης καὶ νεωτέρας ἑλληνικῆς φιλολογίας» στὸ πανεπιστήμιο τοῦ Μονάχου, καὶ μὲ τὸν καθηγητὴ ἀρχαίας ἱστορίας Ludwig Bürchner (1858-1927), ἐπίτιμο δημότη Σάμου. 47 Ὁ Ψάχος ἀνεχώρησε μὲ τὸν Βραχάμη γιὰ τὸ δεύτερο ταξίδι 44 Κ. Ψάχος, Σ. Βραχάμης (καθηγητὴς φυσικῶν ἐπιστημῶν), Μιχ. Παπαθανασόπουλος (ἰατρός), Κ. Ι. Σφακιανάκης (μουσικός), Σ. Α. Πεζόπουλος (καθηγητής), Εὔα Ἄγγελου Σικελιανοῦ. 45 Γ. Μπαλτατζῆς (ὑπουργὸς Ἐξωτερικῶν), Ξεν. Στρατηγός (ὑποστράτηγος καὶ ὑπαρχηγὸς τοῦ Ἐπιτελείου). Μάξιμος (διευθυντὴς Ἐθνικῆς Τραπέζης), Φίλ. Δραγούμης (βουλευτὴς Φλωρίνης, ἀδελφὸς τοῦ Ἴωνος). Ὁ Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας Φώτιος ὑπόσχεται εἰς τὴν Αἴγυπτον νὰ ὑποστηρίξει τὸ ἔργο. Γραμματεὺς τῆς ἐπιτροπῆς ὁρίζεται ἡ Εὔα Σικελιανοῦ. Ἀπόσπασμα ἀπὸ τὴ διάλεξη τῆς Εὔας Σικελιανοῦ μὲ θέμα «Ἑλληνικὴ μουσική», στις 14 Φεβρουαρίου 1921 στὴν Ἀρχαιολογικὴ Ἐταιρεία, σελ. 73-75. 46 Ὁ Κ. Ψάχος ἀπὸ τὸν Μάρτιο τοῦ 1921 εἶχε ἀρχίσει νὰ ἐκδίδει μὲ τὸν Ἐμμ. Α. Πεζόπουλο τὸ μουσικὸ περιοδικὸ «Νέα Φόρμιγξ», τὸ ὁποῖο ἐκυκλοφόρησε ἕως τὸ τετραπλὸ τεῦχος τῶν τεσσάρων τελευταίων μηνῶν τοῦ 1922. 47 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς μουσικῆς περιήγησις, ὅ.π., μέρος ΙΙ, 422-423, (ΝΦ.128, ΝΦ.136, ΝΦ.148), 645 (Νέα Φόρμιγξ, ἀρ. 15, Μάιος 1922, σελ. 4: «Εἰδήσεις». Νέα Φόρμιγξ, ἀρ. 16-17-18, Ἰούνιος-Ἰούλιος-Αὔγουστος 1922, 114

στὴ Γερμανία μεταξὺ Σεπτεμβρίου καὶ Δεκεμβρίου 1922, πρὸς ἐπίβλεψη τῶν ἐργασιῶν κατασκευῆς τοῦ Ὀργάνου ὁ Ψάχος θὰ ἐπισκεπτόταν ἐπίσης τὸ Παρίσι καὶ τὴ Ρώμη. 48 Ὅμως, στὶς 27 Οκτωβρίου πέθανε ἡ σύζυγός του Εὐανθία, τὴν ὁποία εἶχε νυμφευθεῖ στὶς 4 Σεπτεμβρίου 1905, ἔτσι ἐπανῆλθε στὴ Βαυαρία μετὰ δύο μῆνες. Ἡ κατασκευὴ τοῦ Ὀργάνου ὁλοκληρώθηκε δύο ἔτη ἀργότερα, τὸν Ἰούνιο τοῦ 1924. Ὁ Ψάχος τὸ ὀνόμασε «Εὔειον παναρμόνιον» (πρὸς τιμὴν τῆς κυριοτέρας χορηγοῦ Εὔας Πάλμερ-Σικελιανοῦ), μία ὀνομασία ἡ ὁποία δὲν ἐπεκράτησε καὶ τὸ Ὄργανο παραμένει γνωστὸν ἁπλῶς ως «Παναρμόνιον». Τὸ Ὄργανο εἶχε ὕψος 3,40 μέτρα καὶ 660 αὐλούς. Μαζὶ μὲ αὐτὸ εἶχαν κατασκευασθεῖ καὶ δύο μικρότερα ἁρμόνια. Τὸ «μικρὸ» εἶχε δύο μόνον ὀκτάβες καὶ κατασκευάσθηκε πρῶτο ὥστε νὰ χρησιμεύσει ὡς μοντέλο μετὰ τὴν ἔγκρισή του, βάσει αὐτοῦ κατασκευάσθηκαν τὰ δύο ἄλλα, δηλαδή, τὸ μεγάλο Ὄργανο (Ὄργκελ) καὶ τὸ «μεσαῖο» μὲ τέσσαρες ὀκτάβες ἁρμόνιο, τὸ ὁποῖο εἶχε γλωττίδες. Στὶς 29 Ἰουνίου 1924 στὸ Oettingen τῆς Βαυαρίας ἔγιναν τὰ ἐγκαίνια τοῦ νέου μεγάλου ὀργάνου τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς, περὶ τοῦ ὁποίου ἔγραψε ὁ καθηγητὴς L. Bürchner. 49 Ἀμέσως καὶ ὁ Κ. Ψάχος δημοσίευσε στὴ Neue Musik Zeitung τῆς 1ης Δεκεμβρίου 1926 τῆς Στουτγάρδης ἕνα ἄρθρο σχετικῶς μὲ τὴν «σειρὰν τῶν 42 μερῶν, ἅτινα περιλαμβάνει ἡ Διαπασῶν τοῦ «Παναρμονίου», εἰς ἔκαστον δὲ τῶν ὁποίων ἀναλογεῖ καὶ ἕν τῶν ἰσαρίθμων πλήκτρων αὐτῆς». Ὅπως ἐξηγεῖ στὸν πρόλογο αὐτοῦ τοῦ μεταφρασμένου στὰ ἑλληνικὰ καὶ ἀναδημοσιευμένου στὰ Μουσικὰ Χρονικά ἄρθρου του, ἔσπευσε νὰ δημοσιεύσει αὐτὰ τὰ στοιχεῖα γιὰ νὰ κατοχυρώσει τὴν πρωτοτυπία τῶν ἰδεῶν του. 50 Θὰ πρέπει νὰ ὑπενθυμίσουμε, ὅτι τὸ πιάνο ὡς «καλοσυγκερασμένο κλειδοκύμβαλο» ἔχει δεκατρία πλῆκτρα γιὰ τὰ 12 ἡμιτόνια μιᾶς ὀκτάβας του. Ὅμως, τὸ μεγάλο Ὄργανο τοῦ Ψάχου δὲν εἶναι ἕνα μεγάλο πιάνο, ἀλλὰ Ὄργκελ μὲ αὐλούς καὶ κάθε τόνος του περιέχει καὶ μικρότερες τοῦ ἡμιτονίου ὑποδιαιρέσεις, ἔτσι ὥστε μία ὀκτάβα του νὰ περιλαμβάνει 42 πλῆκτρα, καταλλήλως τοποθετημένα γιὰ ἄνετο παίξιμο. Συνολικῶς, οἱ τέσσαρες ὀκτάβες του περιλαμβάνουν 65 πλῆκτρα. Μολονότι «κατεσκευάσθη αὐτόματον μηχάνημα ὀργανόλας, τὸ ὁποῖον προσηρμοσμένον ἐπὶ τοῦ ὀργάνου θὰ ἐκτελῇ, δι εἰδικῶν ταινιῶν νέου καθ ὅλα συστήματος, πᾶσαν μελῳδίαν τῆς βυζαντινῆς, τῆς δημώδους ἑλληνικῆς, τῆς ἐν γένει ἀνατολίτικης, τῆς εὐρωπαϊκῆς καὶ πάσης ἄλλης μουσικῆς», 51 ἡ ἴδια ἡ Εὔα Palmer-Σικελιανοῦ θεωροῦσε ὅτι τὸ Παναρμόνιον δὲν εἶναι δύσχρηστο γιὰ ὅσους γνωρίζουν βυζαντινὴ μουσικὴ καὶ πιάνο. Ὅπως σελ. 5-6: «Ὁ κ. Ψάχος ἐν Γερμανίᾳ», ὅπου περιγράφονται καὶ δύο διαλέξεις του στὸ Μόναχο καὶ τὴ Λειψία, καὶ σελ. 12: «Εἰδήσεις»). 48 Κ. ΡΩΜΑΝΟΥ: Ἐθνικῆς μουσικῆς περιήγησις, ὅ.π., μέρος ΙΙ, 425 (ΝΦ.166), 647 (Νέα Φόρμιγξ, ἀρ. 19-20-21-22, Σεπτέμβριος-Ὀκτώβριος-Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1922, σελ. 12: «Εἰδήσεις»). 49 L. BÜRCHNER: «Τὸ ὄργανον τοῦ καθηγητοῦ κ. Ψάχου διὰ τὴν Βυζαντινὴν καὶ τὴν Ανατολικὴν Μουσικήν». Neue Musik Zeitung, Τεῦχος 2, Σεπτέμβριος 1924. 50 Μετάφραση στὰ ἑλληνικὰ τοῦ ἄρθρου στὴ Neue Musik Zeitung (1 Δεκεμβρίου 1926) τῆς Στουτγάρδης: Κ. Α. ΨΑΧΟΣ: «Τὸ «παναρμόνιον» ὄργανον καὶ τὸ σύστημα ἐφ οὗ κατεσκευάσθη τοῦτο». Μουσικὰ Χρονικά, ἔτος Δ, τεῦχος 1 (37), Ἰανουάριος 1932, (ἢ τόμος Δ, Ἰούλιος-Σεπτέμβριος 1932), σελ. 177-182. Ἐδῶ σελ. 177: Τὴν σειρὰν ταύτην τῶν 42 μερῶν ἐδημοσίευσα τότε ἀμέσως μετὰ τὴν κατασκευὴν τοῦ ὀργάνου μου, προλαμβάνων πᾶσαν τυχὸν παράχρησιν, εἴτε καὶ ὑφαίρεσιν αὐτῶν, ὡς εἶχον ἰσχυροὺς τότε λόγους νὰ πιστεύω. Ἀκόμη δὲ περισσότερον, καθόσον ἐν Γερμανίᾳ προνόμιον εὑρεσιτεχνίας δὲν παρέχεται εἰς πνευματικὴν ἐργασίαν, ἀλλ ἐν συνδυασμῷ τοιαύτης πρὸς μέσα τεχνικά, ὅπως καὶ θὰ ἐγίνετο βραδύτερον διὰ κοινῆς αἰτήσεως ἐμοῦ καὶ τοῦ κ. Steinmeyer, ἐν τῷ ἐργοστασίῳ τοῦ ὁποίου, ἐν τῷ Oettingen τῆς Βαυαρίας εὑρισκομένῳ, κατεσκευάσθη τὸ «Παναρμόνιον» εἰς δύο τύπους, Ὄργκελ καὶ ἁρμονίου μεγάλου καὶ μικροῦ. Στὶς σελ. 180-182 δίδεται ἡ σειρὰ τῶν 42 μερῶν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς. 51 Τσαμό(;): «Ἡ Ἑλληνοβυζαντινὴ Μουσική. Τὸ Παναρμόνιον τοῦ κ. Ψάχου», ἐφημερὶς «Ἐλεύθερον Βῆμα», 14 Δεκεμβρίου 1922. Ὁ συντάκτης τοῦ ἄρθρου τελειώνει μὲ τὴν εὐχὴ νὰ εὑρεθεῖ στέγη γιὰ τὸ «Παναρμόνιο» καὶ νὰ μεταφερθεῖ αὐτὸ απὸ τὴ Γερμανία. 115

σημειώνει στὴν αὐτοβιογραφία της: «Ἡ τοποθέτηση τοῦ πληκτρολογίου ποὺ ἐφεῦρε ὁ καθηγητὴς Ψάχος εἶναι πολὺ ἱκανοποιητική, γιατὶ τὸ ὄργανο ἔμοιαζε ἀρκετὰ μὲ πιάνο ὥστε νὰ εἶναι εὔκολο γιὰ κάθε πιανίστα νὰ παίξει καὶ σ αὐτό. Τὰ λευκὰ πλῆκτρα κάνουν μιὰν ὀκτάβα, ὅπως στὸ πιάνο. Τὰ μαῦρα, ἀντὶ νὰ εἶναι πέντε στὴν ὀκτάβα, ὑποδιαιροῦνται σὲ πολὺ μικρὰ κλειδιὰ ποὺ τὰ δάκτυλα μποροῦν νὰ τὰ φτάνουν εὔκολα. Ὁ συνολικὸς ἀριθμὸς τῶν διαστημάτων στὴν κάθε ὀκτάβα εἶναι σαράντα δύο». 52 Τὸ ἴδιο συνάγεται ἀπὸ μία ἐνόργανο ἐπίδειξη Βυζαντινῆς Μουσικῆς ἐπὶ τοῦ «Παναρμονίου» σὲ χριστουγεννιάτικη ἐκδήλωση τὸ 1965 στὴν αἴθουσα τοῦ Παρνασσοῦ. 53 Τὸ 1925 ὁ Ν. Βεργωτῆς στὸ ἐξαιρετικὸ ἄρθρο του στὴν ἐφημερίδα «Καθημερινὴ» (5 Δεκεμβρίου 1925) γράφει σχετικῶς μὲ τὴ δημοσίευση στὸ σοβαρώτατο περιοδικὸ «Μουσικὴ» τῆς Στουτγάρδης ἑνὸς βαρυσημάντου ἄρθρου τοῦ Φον Ἔσλιν, διακεκριμένου φιλοσόφου καὶ μελετητοῦ τῶν νόμων τῆς μουσικῆς, ὁ ὁποῖος ἐπαινεῖ τὸν Κ. Ψάχο γιὰ τὸ ἐπινοηθὲν ἀπὸ αὐτὸν Ὄργανο (Ὄργκελ). Ὁ Ν. Βεργωτῆς ἀναφέρει τὴν ἀπογοήτευση τοῦ Κ. Ψάχου ἀπὸ τὶς μάταιες προσπάθειές του νὰ εὕρει χορηγοὺς γιὰ τὴ μεταφορὰ τοῦ Παναρμονίου στὴν Ἑλλάδα. 54 52 Ε. ΠΑΛΜΕΡ-ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ: Ἱερὸς Πανικός, ὅ.π., 116, ὑποσημ. 4. 53 ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΠΡΟΕΟΡΤΙΟ Πνευματικὴ ἐκδήλωσις τοῦ «Φυσιολάτρη». «Ἡ Βυζαντινὴ Μουσική». Ἐνόργανος ἐπίδειξις Βυζαντινῆς Μουσικῆς ἐπὶ τοῦ «Παναρμονίου». Κυριακή, 12 Δεκεμβρίου (1965), ὥρα 7 μ.μ., Αἴθουσα Παρνασσοῦ. Τὸ δεύτερο μέρος τῆς ἐκδηλώσεως περιελάμβανε μεταξὺ ἄλλων εἰσήγηση τοῦ μουσικοκριτικοῦσυνθέτου Ἰωσὴφ Παπαδοπούλου-Γκρέκα γιὰ τὸ «παναρμόνιον» ὄργανον τοῦ Κ. Ψάχου καὶ ἐνόργανον ἐπίδειξη Βυζαντινῆς Μουσικῆς ἐπὶ τοῦ «Παναρμονίου» μὲ ἐκτελεστὴ τὸν μουσικολόγο πρωτοψάλτη Ν. Κακουλίδη. 54 Ποιά ἦταν τελικῶς ἡ τύχη τοῦ μεγάλου Παναρμονίου καὶ τῶν δύο μικροτέρων; Τὸ μικρὸ ἁρμόνιο-μοντέλο, τὸ ὁποῖο δωρήθηκε μαζὶ μὲ κέρινους μουσικοὺς κυλίνδρους στὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν ἀπὸ τὴν Ἑλένη Ντάλλα, ἐπισκευάσθηκε ἀπὸ τὸν Γεώργιο Παράσχο, κατασκευαστὴ μουσικῶν ὀργάνων, καὶ εὑρίσκεται σήμερα στὸ Τμῆμα Λαογραφίας τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, ἐπὶ τῆς ὁδοῦ Ἠπίτου 3. Τὸ Παναρμόνιο (Ὄργκελ) ἦταν μέχρι τινὸς στὸ ἐργοστάσιο κατασκευῆς του, συντηρούμενο ἀπὸ τὴν οἰκογένεια Steinmeyer, χωρὶς αὐτὴ νὰ ἔχει κάποιο συμφέρον. Ὅταν ἐπωλήθη τὸ ἐργοστάσιο, αὐτὸ εὑρισκόταν σὲ ἀποθήκη του, ἀλλὰ ἦταν ἐν λειτουργίᾳ. Ὅμως, ἡ μὲν Ἑλληνικὴ Κυβέρνηση (Ὑπουργεῖο Πολιτισμοῦ) δὲν ἐνδιαφέρθηκε νὰ τὸ φέρει ἀπὸ τὴ Γερμανία, τὸ δὲ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν (Φιλοσοφικὴ Σχολή) κατὰ δήλωση τοῦ καθηγητοῦ Γρ. Στάθη δὲν διέθετε τὸν κατάλληλο χῶρο γιὰ τὴν ἐγκατάστασή του. [Διαπιστώθηκε πρόσφατα, ὅτι τὸ Παναρμόνιο Ὄργανο τοῦ Κωνσταντίνου Ψάχου παραμένει ἀκόμη στὸ ἐργοστάσιο κατασκευῆς του, τὸν Οἶκο Steinmeyer, στὸ Oettingen τῆς Βαυαρίας, εἰς: Λούπας Σωκράτης, «Αὐτόγραφα Κωνσταντίνου Ψάχου. Ἡ ψηφιοποίηση τῶν καταλοίπων τοῦ ἀρχείου του», Πρακτικὰ Ἡμερίδας: Κωνσταντίνος Ψάχος: ὁ Μουσικός, ὁ Λόγιος, ἐπιμ. Καραμανές Εὐάγγελος, Κέντρον Ἐρεύνης τῆς Ἑλληνικῆς Λαογραφίας τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Ἀθήνα, 2013, σ. 317.] Τὸ μεσαῖο ἁρμόνιο, τὸ ὁποῖο ἦταν σὲ πλήρη λειτουργία, ἐδωρήθη ἀπὸ τὴν χήρα Ἀμαλία Ψάχου στὴν «Ἑστία» τῆς Ν. Σμύρνης. Δυστυχῶς, ἐπειδὴ ἐκεῖ δὲν ἔτυχε καμιᾶς ἐπιμελείας, εἶναι πλέον τελείως κατεστραμμένο. 116

Ἡ τρίτη ἐπιστολή Ἡ τρίτη ἐπιστολὴ τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Κ. Ψάχο ἔχει ὡς ἑξῆς: Μόναχον 20 Ὀκτωβρίου 1924. Amalienstr. 4. Φίλε κ. Ψάχε, Μετὰ μεγάλης χαρᾶς εὗρον κατὰ τὴν ἐπιστροφήν μου ἐκ μικροῦ ταξειδίου εἰς Ἑλβετίαν τὰ δύο βιβλία, τὰ ὁποῖα εἴχατε τὴν τόσον μεγάλην καλωσύνην νὰ μοι στείλετε. Πρὸ πάντων ἡ παρασημαντικὴ μοι φαίνεται νὰ εἶναι μεγίστης ἐπιστημονικῆς ἀξίας διὰ τὴν ἱστορίαν τῆς μουσικῆς μας. Ἐλπίζω ὅτι θὰ εὕρητε τὴν εὐκαιρίαν νὰ γράψητε ὁλόκληρον σύστημα τῆς μουσικῆς μας τὸ ὁποῖον ὄχι μόνον θὰ ἐπιτρέψῃ τὴν ἀνάγνωσιν καὶ ἐκτέλεσιν τῶν παλαιοτέρων μουσικῶν χειρογράφων ἀλλὰ πρὸ παντὸς θὰ κινήσῃ τὸ ἐνδιαφέρον μεγαλειτέρων στρωμάτων τῆς κοινωνίας μας διὰ τὴν Βυζαντινὴν μουσικήν. Ἡ Ἑλλὰς τότε μόνον θὰ ἀρχίσῃ νὰ προοδεύῃ ἀληθινῶς ὅταν θὰ παύσωμεν νὰ περιφρονῶμεν τοὺς θησαυροὺς τοὺς ὁποίους μᾶς παρέδωσαν οἱ πρόγονοί μας δὲν ὑπάρχει ἄλλον μέσον ὅπως ἀναπτύξωμεν ἴδιον πολιτισμόν. Μετὰ πολλῆς φιλίας ὅλος ἀφωσιωμένος Κ. Καραθεοδωρῆ Ἡ τρίτη ἐπιστολὴ τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ ἔχει γραφεῖ ἀπὸ τὸ Μόναχο, στὶς 20 Ὀκτωβρίου 1924. Ἐπειδὴ τὸ Μόναχο εὑρίσκεται στὴ Βαυαρία, φαίνεται ἀπίθανο, ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ νὰ μὴν εἶχε λάβει γνώση τῶν ἐγκαινίων τοῦ μεγάλου Ὀργάνου (Ὄργκελ) του Κ. Ψάχου στὶς 29 Ἰουνίου 1924, τὸ ὁποῖο εἶχε προξενήσει ἐξαιρετικὲς ἐντυπώσεις στοὺς μουσικοὺς κύκλους τῆς Γερμανίας. Ὅμως, τὸ περιεχόμενο τῆς ἐπιστολῆς του δὲν κάνει καμία ἀναφορὰ στὸ γεγονὸς αὐτὸ καὶ τὰ σχετικὰ μὲ αὐτὸ τὸ Ὄργανο μουσικὰ διαστήματα. Εἶναι ἕνα θερμὰ εὐχαριστήριο γιὰ τὴν λήψη δύο βιβλίων, τὰ ὁποῖα τοῦ ἔστειλε ὁ Κ. Ψάχος, καὶ μάλιστα κάνει ἰδιαίτερη ἀναφορά σὲ ἐκεῖνο τῆς «Παρασημαντικῆς», τὸ ὁποῖο τοῦ «φαίνεται νὰ εἶναι μεγίστης ἐπιστημονικῆς ἀξίας διὰ τὴν ἱστορίαν τῆς μουσικῆς μας». Προξενεῖ μεγάλην ἐντύπωση, ὅτι ὁ Κ. Ψάχος στέλνει στὸν Καραθεοδωρῆ τὸ βιβλίο του τῆς Παρασημαντικῆς, μόλις τὸ 1924, δηλαδὴ ἑπτὰ χρόνια μετὰ τὴν ἔκδοσή του τὸ 1917! Μποροῦμε, λοιπόν, νὰ ὑποθέσουμε, ὅτι στὸ μεσοδιάστημα ἀπὸ τὸ 1909 (δεύτερη ἐπιστολή) ἕως τὸ 1924 (τρίτη ἐπιστολή), δὲν ὑπῆρχε γραπτὴ προσωπικὴ ἐπικοινωνία τοῦ Ψάχου μὲ τὸν Καραθεοδωρῆ. Στὸ ἐρώτημα, γιατί ὁ Ψάχος δὲν ἔστειλε ἀμέσως μετὰ τὴν ἔκδοσή της, τὴν «Παρασημαντική» του στὸν Καραθεοδωρῆ, εἰκάζω ὅτι τοῦτο ὀφείλεται ἀφ ἑνὸς στὰ προαναφερθέντα πολιτικὰ καὶ πολεμικὰ γεγονότα, τὰ ὁποία σφράγισαν τὴν τύχη τῆς Ἑλλάδος κατὰ τὴν ἑπταετία 1917-1924, καὶ ἀφ ἑτέρου στὴν ἀφοσίωση καθενὸς ἐκ τῶν δύο στὶς διαφορετικὲς δραστηριότητές τους, χωρὶς νὰ λησμονοῦμε καὶ τὸ γεγονός, ὅτι καθένας τους ὑπεστήριζε διαφορετικὴ πολιτικὴ παράταξη: Βενιζελικὸς ὁ Καραθεοδωρῆ, βασιλικὸς ὁ Ψάχος. Τὰ ἔτη 117

1921-1922 ὁ μὲν Καραθεοδωρῆ κατέβαλλε ἄοκνες προσπάθειες καὶ δραστηριότητες γιὰ τὴν ἵδρυση καὶ τὴ λειτουργία τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Σμύρνης, ὁ δὲ Ψάχος ταξίδευε στὴ Γερμανία γιὰ τὴν κατασκευὴ τοῦ Ὀργάνου του. Ὅπως προαναφέραμε, τὸ 1923-1924 ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ εὑρισκόταν στὴν Ἀθήνα καὶ δίδασκε ὡς τακτικὸς καθηγητὴς στὸ Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, διαμένοντας στὸ σπίτι τῆς ἀδελφῆς του στὴν Κηφισιά. Ἀλλ ἤδη ἀπὸ τὴν 1 Μαΐου 1924 διορίζεται τακτικὸς καθηγητὴς μαθηματικῶν στὴ Φιλοσοφικὴ Σχολή, Τμῆμα ΙΙ, τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Μονάχου, ὅπου διδάσκει ἕως τὴν 1 Ὀκτωβρίου 1938. Ὅπως ἀναφέρεται, ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ ἀγόρασε μιὰ τριπλοκατοικία στὴ Rauchstrasse 8, Μόναχο 27, ὅπου ἐγκαταστάθηκε μονίμως καὶ ἔμεινε ἕως τὸ τέλος τῆς ζωῆς του. 55 Προφανῶς, προτοῦ ἐγκατασταθεῖ μονίμως στὴν Rauchstrasse 8, ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ διέμεινε προηγουμένως γιὰ κάποιον καιρὸ σὲ ἄλλην κατοικία στὴν Amalienstrasse 4, ἀπ ὅπου ἔγραψε αὐτὴ τὴν ἐπιστολὴ πρὸς τὸν Κ. Ψάχο. Ἀσφαλῶς, ὑπ αὐτὲς τὶς συνθῆκες δὲν θὰ ἦταν μεταξὺ τῶν προτεραιοτήτων τοῦ Καραθεοδωρῆ μιὰ πιθανὴ ἐνασχόλησή του μὲ τὸ Ὄργανο τοῦ Ψάχου. Ποιά αἰτία, ὅμως, ὤθησε τὸν Ψάχο, νὰ στείλει τὸ 1924 στὸν Καραθεοδωρῆ τὴν ἀπὸ τὸ 1917 ἐκδοθεῖσα «Παρασημαντική» του; Μιὰ πιθανὴ καὶ εὐλογοφανὴς ἀπάντηση εἶναι, ὅτι ὁ Ψάχος, μὴ ἔχοντας κάποια γραπτὴ ἔκφραση γνώμης τοῦ Καραθεοδωρῆ σχετικῶς μὲ τὰ πρόσφατα ἐγκαίνια τοῦ «Παναρμονίου» του στὴ Βαυαρία, τοῦ ὑπενθύμισε διακριτικὰ τὴν μουσικὴ παρουσία του, ἀποστέλλοντάς του τὸ ἐξαίρετο θεωρητικὸ ἔργο του, γιὰ τὸ ὁποῖο ὁ Καραθεοδωρῆ ἐξεφράσθη εὐνοϊκότατα. Γι αὐτὸ θεωρῶ ἐντελῶς ἀβάσιμη τὴν ἄποψη τοῦ Θ. Ἀκρίδα γιὰ τὴν ὑποτιθεμένη στήριξη τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τοὺς Ψάχο καὶ Βραχάμη, σχετικῶς μὲ τὸν καθορισμὸ τῶν τονικῶν διαστημάτων τοῦ «Παναρμονίου», 56 ἡ ὁποία δὲν συνάγεται ἀπὸ κανένα στοιχεῖο τῆς ἐπιστολῆς. Ἀκολουθεῖ ἡ ἔκφραση ἐλπίδος, ὅτι ὁ Κ. Ψάχος θὰ συγγράψει ἕνα «ὁλόκληρον σύστημα τῆς μουσικῆς μας», μὲ σκοπὸν τοῦτο καὶ νὰ ἐπιτρέψει τὴν ἀνάγνωση καὶ ἐκτέλεση τῶν παλαιοτέρων μουσικῶν χειρογράφων, καὶ νὰ κινήσει τὸ ἐνδιαφέρον εὐρυτέρων κοινωνικῶν στρωμάτων γιὰ τὴ Βυζαντινὴ μουσική. Αὐτά, ἐν συνδυασμῷ μὲ τὰ γραφόμενά του στὴν πρώτη ἐπιστολή του (1905) σχετικῶς μὲ τὴν παρουσία τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς ὄχι μόνον στὸν ἐκκλησιαστικὸ ἀλλὰ καὶ τὸν κοσμικὸ βίο τῶν Βυζαντινῶν, ἀποδεικνύουν τὸ ζωηρὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Καραθεοδωρῆ γιὰ τὴ διάσωση τῆς ἐν γένει ἑλληνικῆς μουσικῆς παραδόσεως. Ἐξ ἄλλου, ἡ τελευταία φράση του «Ἡ Ἑλλὰς τότε μόνον θὰ ἀρχίσῃ νὰ προοδεύῃ ἀληθινῶς ὅταν θὰ παύσωμεν νὰ περιφρονῶμεν τοὺς θησαυροὺς τοὺς ὁποίους μᾶς παρέδωσαν οἱ πρόγονοί μας», δείχνει ὅτι ὁ ἴδιος εἶχε ἐπίγνωση τῆς διαχρονικῶς ἀνεκτίμητης ἀξίας τῶν διαφόρων ἐκφάνσεων τῆς ἑλληνικῆς πολιτιστικῆς παραδόσεως. Δύο χρόνια άργότερα, στὶς 13 Δεκεμβρίου 1926 ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ ἐκλέγεται τακτικὸ μέλος τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, καὶ τὸ 1927 ἐκλέγεται ἀκαδημαϊκὸς καὶ ὁ Γ. Στρέιτ, σύζυγος τῆς ἀδελφῆς του Ἰουλίας. 55 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 400, 403, 885. 56 Θ. Ε. ΑΚΡΙΔΑ: Ἔλεγχος μουσικῶν δυσπλασιῶν Σ. Καρᾶ, ὅ.π., 19-21: «οἱ ἀείμνηστοι Ψάχος καὶ Βραχάμης εἶχαν τὶς φυσικομαθηματικὲς ἀπόψεις καὶ τὴν ἐπιστημονικὴ στήριξη ἑνὸς ἀκραιφνοῦς Ἕλληνα, ζηλωτὴ καὶ γνώστη τῆς Ἑλληνικῆς μουσικῆς, τοῦ μέγιστου μαθηματικοῦ (καὶ διδασκάλου τοῦ μεγάλου Ἀϊνστάιν) Κωνσταντίνου Καραθεοδωρῆ. Χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ ἀκόλουθη ἐπιστολὴ τοῦ κορυφαίου μαθηματικοῦ πρὸς τὸν κ. Ψάχο... Συνεπῶς, ἂν ὑπῆρχε ἔστω καὶ ἡ ἐλάχιστη ἀμφιβολία ὡς πρὸς τὸν καθορισμὸ τῶν τονικῶν διαστημάτων ἀπὸ τοὺς Ψάχο-Βραχάμη, ἀναμφισβήτητα θὰ ἐπιλαμβανόταν τοῦ ζητήματος ὁ μέγας Καραθεοδωρῆς». 118

Οἱ Δελφικὲς Ἑορτές Ἐν τῷ μεταξὺ ὁ Κ. Ψάχος συνεργάζεται μὲ τὸ ζεῦγος Εὔα Πάλμερ καὶ Ἄγγελος Σικελιανὸς γιὰ τὶς Δελφικὲς ἑορτές. Στὶς Α Δελφικὲς ἑορτὲς (9-10 Μαΐου 1927) ἀνέβηκε ὁ «Προμηθεὺς δεσμώτης» τοῦ Αἰσχύλου, τοῦ ὁποίου ὁ Κ. Ψάχος εἶχε μελοποιήσει τὰ χορικὰ καὶ τὰ λυρικὰ μέρη, 57 τὰ ὁποῖα ἔτυχαν ἐξαιρετικῆς κριτικῆς ἀπὸ εἰδικοὺς καὶ μὴ στὸν ἑλληνικὸ καὶ ξένο τύπο. 58 Ὁ ποιητὴς Ι. Ν. Γρυπάρης (1872-1942), κατὰ μετάφραση τοῦ ὁποίου παρουσιάσθηκε ὁ «Προμηθεὺς δεσμώτης», εἶπε, ὅτι «Ὅποιος δὲν συνεκινήθη διὰ τὴν ἀποκάλυψιν ταύτην, δὲν ἔχει δικαίωμα ἀνθρωπισμοῦ», ἐνῷ ὁ διευθυντὴς τῆς ὀρχήστρας Φ. Οἰκονομίδης εἶπε, ὅτι «Ἡ μουσικὴ τοῦ κ. Ψάχου ἦτο ἡ πλέον ἁρμόζουσα εἰς τὸ ἔργον. Ἀφίνει ἐποχὴν μεγάλην εἰς τὰς φράσεις, τοὺς τονισμοὺς καὶ τὰ μέτρα». Ἀξίζει νὰ ἀναφέρουμε ἰδιαιτέρως τὰ λόγια τοῦ μεγάλου ἕλληνος ἀρχιμουσικοῦ Δ. Μητρόπουλου (1896-1950) γιὰ τὴν μουσικὴ τοῦ Ψάχου: «Τὸ σύνολον μεγάλο, σφικτοδεμένο. Ἦτο ἀδύνατον νὰ φαντασθῇ τις τοιαύτην ἀπόλυτον ἐπιτυχίαν. Ὁ ἐνθουσιασμός μου εἶναι τόσος, ὥστε μοῦ εἶναι ἀδύνατον νὰ ὁμιλήσω. Τίποτε δὲν ἦτο ξεχωρισμένο. Ἡ ἑνότης ἦτο ἀπαράμιλλος». Ἐνῷ ὁ μουσικοσυνθέτης Φέλιξ Πετύρεκ χαρακτήρισε τὴν παράσταση «πραγματικὴ ἱεροτελεστία». 59 Ἐκεῖνες ἀκριβῶς τὶς ἡμέρες, στὶς 9 Μαΐου 1927, ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ ζήτησε ἄδεια ἕξι μηνῶν μὲ ἀποδοχὲς ἀπὸ τὸ Βαυαρικὸ Ὑπουργεῖο Παιδείας καὶ Πολιτιστικῶν ὑποθέσεων, γιὰ νὰ ταξιδεύσει στὶς ΗΠΑ, ὅπου εἶχε προσκληθεῖ ἀπὸ τὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Χάρβαρντ νὰ διδάξει τὴν ἄνοιξη καὶ τὸ καλοκαῖρι τοῦ 1928, ἀντικαθιστῶντας τὸν George Birkhoff. 60 Ἑπομένως, τοῦ ἦταν ἀδύνατον νὰ ταξιδεύσει στὴν Ελλάδα καὶ νὰ παραστῇ στὶς Α Δελφικὲς ἑορτές. Ὅμως, τὸ καλοκαῖρι τοῦ ἰδίου ἔτους ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ ἐκπροσωπεῖ τὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν στὴν ἐκδήλωση ἑορτασμοῦ τῆς ἑκατονταετηρίδος ἀπὸ τὸν θάνατο τοῦ φιλέλληνος ποιητοῦ Wilhelm Müller (1794-1827), ὁ ὁποῖος ὡς ἐκδότης τῶν «Aσμάτων τῶν Ἑλλήνων» (Griechenlieder) τὰ ἔτη 1821-1826 χρηματοδοτοῦσε ἑλληνικὲς ὀργανώσεις μὲ τὰ ἔσοδα ἀπὸ τὶς πωλήσεις τους. 61 Ἡ ἐκλογικὴ νίκη τοῦ Βενιζέλου τὸν Αὔγουστο τοῦ 1928 ἐνθουσίασε τὸν Καραθεοδωρῆ, ὁ ὁποῖος σὲ ἐπιστολή του πρὸς τὴν Πηνελόπη Δέλτα ἐκφράζει τὸν ἐνθουσιασμό του γιὰ τὴν «τελειωτικὴ κατατρόπωση τῶν βασιλοφρόνων». 62 Μετὰ λίγους μῆνες, τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1930, ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ προσκαλεῖται στὴν Ἑλλάδα ἀπὸ τὸν πρωθυπουργὸ Ἐλευθέριο Βενιζέλο καὶ τὸν Ὑπουργὸ Παιδείας Γεώργιο Παπανδρέου (2.1.1930-26.5.1932), προκειμένου νὰ 57 Κ. Α. ΨΑΧΟΥ: «Χορικὰ Προμηθέως δεσμώτου τοῦ Αἰσχύλου, κατὰ μετάφρασιν Ι. Ν. Γρυπάρη». Μουσικὰ Χρονικά, τεῦχος 33, (ἢ 9-10 (1931)), παρτιτοῦρα μὲ δυτικὴ μουσικὴ σημειογραφία. 58 «Ἡ μουσικὴ τῶν χορικῶν τοῦ Προμηθέως δεσμώτου», Μουσικὰ Χρονικά, 1927, σελ. 224: «Εἶναι ἐκείνη ἡ ὁποία ἔδωσε κατὰ γενικὴν ὁμολογίαν ὅλον τὸν μυσταγωγικὸν χαρακτῆρα εἰς τὰς παραστάσεις τῶν Δελφῶν... Ὁ κ. Κ. Ψάχος τὴν μουσικὴν τῶν χορικῶν κυρίως ἐστήριξε ἐπὶ τῶν Τρόπων καὶ Ρυθμῶν τῆς ἀρχαίας Ἑλληνικῆς μουσικῆς, τῆς ὁποίας τυγχάνει βαθὺς γνώστης, πολλὰ δὲ μέρη τῆς μουσικῆς του ὑπενθυμίζουν μουσικὲς φράσεις τοῦ ἐν Δελφοῖς ἀνευρεθέντος ἀριστουργήματος τοῦ εἰς Ἀπόλλωνα Ὕμνου, ὅστις καὶ θὰ ἐκτελεσθῇ ὡς προεισαγωγὴ ὑπὸ τῆς ὀρχήστρας». Κατόπιν παραθέτει μερικὲς ἀπὸ «τὰς ἐνθουσιώδεις κριτικὰς ἀπὸ διεθνοῦς κύρους τεχνοκρίτας, οἵτινες παρηκολούθησαν τὰς Δελφικὰς ἑορτάς»: τοῦ ἀκαδημαϊκοῦ Mario Meunier, τοῦ Μόργκαν (τακτικοῦ θεατρικοῦ κριτικοῦ τῶν «Τάιμς»), τῆς ἐφημερίδος ΦΩΣ τοῦ Βερολίνου, καὶ τοῦ γνωστοῦ μουσικοσυνθέτου Φέλιξ Πετύρεκ, ὁ ὁποῖος ἔγραψεν ὅτι «ἡ μουσικὴ τῶν χορικῶν τοῦ κ. Ψάχου εἰς τὸ εἶδος τοῦτο τῆς μουσικῆς εἶναι ἡ πρώτη ἥτις ἐγράφη μετὰ τὸν Βάγκνερ». 59 Ἡ Βραδυνή, 10 Μαΐου 1927, (Δ. Σ. Βεβάρης;) 60 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 467. 61 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 464. 62 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 394. 119

προτείνει συγκεκριμένα μέτρα γιὰ τὴν ἀναδιοργάνωση τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. 63 Ὅπως ἔγραφε στὸν Hellmuth Kneser (1 Φεβρουαρίου 1930), ἑτοιμαζόταν νὰ μεταβῆ στὴν Ἀθήνα κατὰ τὶς διακοπὲς τοῦ Πάσχα, για να συμμετάσχει στὴν μεταρρύθμιση τοῦ Πανεπιστημίου κατόπιν παρακλήσεως τῆς κυβερνήσεως, μὲ προοπτικὴ νὰ ἐπιστρέψει στὸ Μόναχο περὶ τὰ μέσα ἤ τέλη Μαΐου. Τελικῶς ἔλαβε ἄδεια ἀπὸ τὶς 15 Μαρτίου ἕως τὶς 15 Μαΐου 1930 καὶ μετὰ τὴν ἄφιξή του στὴν Ἀθήνα τὸ Ἐθνικὸ Μετσόβιο Πολυτεχνεῖο ἀναγόρευσε τὸν Κ. Καραθεοδωρῆ ἐπίτιμο μέλος του στὶς 7 Ἀπριλίου 1930. 64 Ἐπειδὴ τὸ 1930 τὸ Πάσχα τῶν ὀρθοδόξων καὶ τῶν καθολικῶν συνέπεσαν στὴν ἴδια ἡμερομηνία, Κυριακὴ 20 Ἀπριλίου, ἡ ἀναγόρευση τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ σὲ ἐπίτιμο καθηγητὴ τοῦ ΕΜΠ ἔγινε μία ἑβδομάδα προτοῦ ἀρχίσουν οἱ πασχαλινὲς διακοπὲς στὰ σχολεῖα (Κυριακὴ Βαΐων, 13 Ἀπριλίου-Κυριακὴ τοῦ Θωμᾶ, 27 Ἀπριλίου). Ἀλλὰ καὶ ὁ Κ. Ψάχος στὶς 15 Μαρτίου 1930 παρουσίασε χορικὰ ἀπὸ τὸν «Προμηθέα δεσμώτη» καὶ ἄλλα ἔργα του στὸ θέατρο «Ὀλύμπια». Ἑπομένως, εἶναι πολὺ πιθανόν, ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ νὰ παρέστη σὲ αὐτὴ τὴν ἐκδήλωση τῆς 15 ης Μαρτίου, ἢ ἀμέσως μετὰ τὶς πασχαλινὲς διακοπὲς νὰ παραβρέθηκε στὶς πρῶτες παραστάσεις τῶν Β Δελφικῶν ἑορτῶν (1-3, 6-8, 11-13 Μαΐου 1930), ὅπου ἐκτὸς τοῦ «Προμηθέως δεσμώτου», ἀνεβάσθηκαν καὶ οἱ «Ἱκέτιδες» τοῦ Αἰσχύλου, πάλι μὲ μελοποίηση των χορικῶν καὶ τῶν λυρικῶν μερῶν ἀπὸ τὸν Κ. Ψάχο. 65 Βεβαίως, τὸ καλοκαῖρι τοῦ 1930 ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ ἐπανέρχεται στὴν Ἀθήνα, ὅπου ἀνακηρύσσεται ἐπίτιμος πρόεδρος τῆς Ἑλληνικῆς Μαθηματικῆς Ἑταιρείας. Ἀπὸ τὰ τέλη Σεπτεμβρίου, μετὰ ἀπὸ ἕνα ταξίδι στὴ Βουδαπέστη στὶς 24 τοῦ μηνός, ἕως τὶς 3 Ὀκτωβρίου εὑρίσκεται στὴ Θεσσαλονίκη καὶ κατόπιν, ἕως τὶς 30 Ὀκτωβρίου 1930 στὴν Ἀθήνα. Τὸ ἑπόμενο ἔτος ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ ἔλαβε νέα ἄδεια καὶ ἦλθε στὴν Ἀθήνα ὅπου ἔμεινε ἀπὸ τὶς 25 Μαρτίου ἕως τὰ τέλη Ἀπριλίου 1931. Μετὰ 15 ἡμέρες, στὶς 15 Μαΐου 1931, ἡ ἑλληνικὴ ἀντιπροσωπεία στὸ Βερολίνο ἀνακοίνωσε στὸ Γερμανικὸ Ὑπουργεῖο ἐξωτερικῶν, ὅτι ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ θὰ ἀναλάμβανε τὸ ἀξίωμα τοῦ Κυβερνητικοῦ Ἐπιτρόπου κατὰ τὸ χειμερινὸ ἑξάμηνο τοῦ ἀκαδημαϊκοῦ ἔτους 1931-1932, πιθανὸν καὶ σὲ ἐκεῖνο τοῦ 1931-1932. Ὁ διορισμὸς τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ ὡς Κυβερνητικοῦ Ἐπιτρόπου ἔγινε μὲ διάταγμα στὶς 3 Ὀκτω- 63 Κ. ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ: Ἡ ἀναδιοργάνωσις τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν. Ἐν Ἀθήναις. Ἐκ τοῦ Ἐθνικοῦ Τυπογραφείου, 1930. Ἀναδημοσιεύεται εἰς Ε. ΣΠΑΝΔΑΓΟΥ: Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 248-286. 64 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 524-525 καὶ 993 (ὑποσ. 293), 528. 65 Γιὰ τὴ συγκλονιστικὴ μουσικὴ τῶν χορικῶν τοῦ Κ. Ψάχου γράφει ὁ Γιῶργος Μποῦρλος, «ἑρμηνευτὴς καὶ πρῶτος διδάξας» τὸν ρόλο τοῦ Προμηθέως δεσμώτου στὶς Α Δελφικὲς ἑορτὲς τοῦ 1927, στὸ ἄρθρο του «Ἡ μουσικὴ στὶς «Ἱκέτιδες» τοῦ Αἰσχύλου», ὑποδεικνύοντας νὰ χρησιμοποιηθῇ ἡ μουσικὴ τοῦ Ψάχου στὴν παράσταση τῶν «Ἱκετίδων» στὰ Ἐπιδαύρια τοῦ 1964: Δὲν εἶχα μέρος στὴν παράσταση τῶν «Ἱκετίδων» καὶ ἤμουν μεταξὺ τῶν θεατῶν τῆς ἀξέχαστης ἐκείνης παράστασης... Τὸ ὑπέροχο ἐκεῖνο καλλιτεχνικὸ ἀποτέλεσμα, τὸ ὁποῖο δὲν θὰ λησμονήσουν ποτέ, ὅσοι εἶχαν τὴν εὐτυχία νὰ παρακολουθήσουν τὴ θεία ἐκείνη μυσταγωγία, ὠφείλετο μόνο καὶ μόνο στὴν ὀρχηστικὴ κίνηση τοῦ ἑκατονταμελοῦς Χοροῦ (50 Ἱκετίδων καὶ 50 ἀκολούθων) ποὺ ἐπέτυχε νὰ δημιουργήσῃ ἡ Εὔα Σικελιανοῦ ἐμπνευσμένη ἀπὸ τὴν ἐξαίσια μουσικὴ τοῦ ἀειμνήστου Κωνσταντίνου Ψάχου, στὴν ὁποία μουσική ὅπως συνέβη καὶ μὲ τὴ μουσικὴ τοῦ Χοροῦ τῶν Ὠκεανίδων τοῦ «Προμηθέα Δεσμώτη» πιστεύω ὅτι ὠφείλετο τὸ θρησκευτικὸ ρίγος ποὺ γιὰ πρώτη φορὰ μετέδωσε ἡ ἀναβίωση τῆς ἀρχαίας τραγωδίας... Κανεὶς ἀπὸ τοὺς λαμπρούς μας μουσικοσυνθέτες οὔτε πόρρωθεν κατώρθωσε νὰ συλλάβῃ τὸ μυστικὸ θρησκευτικὸ χαρακτῆρα τῆς ἀρχαίας μας τραγῳδίας, τὸν ὁποῖο μόνος ὁ Ψάχος κατώρθωσε νὰ συλλάβῃ καὶ νὰ μεταδώσῃ μὲ τὶς ὑπέροχες ἀρχαϊκο-βυζαντινὲς μελωδίες του, τὶς ὁποῖες οἱ θεατὲς ἐτραγουδοῦσαν μετὰ τὴν παράσταση, πολλοὶ δὲ ἀπὸ τοὺς ἐπιζῶντες, ὕστερα ἀπὸ 35 ὁλόκληρα χρόνια, τὶς θυμοῦνται ἀκόμα!... Πρόκειται ἀναμφισβήτητα περὶ ἀριστουργήματος, ὅμοιο τοῦ ὁποίου δὲν πρόκειται νὰ ξαναγραφτῇ. Καὶ εἶναι ἡ μόνη μουσικὴ ποὺ προσδίδει ἀμέσως τὴ θρησκευτικὴ ὑφὴ καὶ τὸ πλῆρες καλλιτεχνικὸ νόημα τοῦ ἔργου αὐτοῦ τοῦ Αἰσχύλου, θρησκευτικὴ ὑφή, ἐπαναλαμβάνω, χωρὶς τὴν ὁποία ἡ παράσταση τῶν «Ἱκετίδων» δὲν παρουσιάζει κανένα ἰδιαίτερο θεατρικὸ ἐνδιαφέρον... 120

βρίου 1931. Ὁ Ὑπουργὸς Παιδείας Γ. Παπανδρέου δέχθηκε ἔντονη κριτικὴ διότι ἡ προτεινόμενη μεταρρύθμιση καταργοῦσε τὴν πανεπιστημιακὴ αὐτονομία, ἐφ ὅσον ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ ἀναλάμβανε ἀξίωμα «δοτὸ» ἀπὸ τὴν κυβέρνηση καὶ χωρὶς νὰ ἔχει ἐκλεγεῖ ἀπὸ τὴν πανεπιστημιακὴ κοινότητα, ἔστω καὶ ἂν ὁ ἴδιος ἦταν προσωπικότητα παγκοσμίου κύρους. Ἐν πάσει περιπτώσει, τὸ κείμενο τῶν εἰσηγήσεων τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ, μὲ κάποιες βελτιώσεις, ἀποτέλεσε τὴν βάση γιὰ τὸν περὶ πανεπιστημίων νόμο 5343/23-3-1932, ὁ ὁποῖος ἴσχυσε ἕως τὸν νόμο 1268 τοῦ 1982. Ἡ τελευταία φορὰ ποὺ ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ μετέχει τῆς συνεδριάσεως τῆς Συγκλήτου τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν εἶναι ἡ 9 Ἀπριλίου 1932. Στὶς 26 Ἰουλίου τοῦ ἰδίου ἔτους παραιτεῖται ἀπὸ τὴ θέση τοῦ κυβερνητικοῦ επιτρόπου, ἐνῶ πεθαίνει καὶ ὁ Γ. Στρέιτ. Τὸ 1931 δημοσιεύθηκε καὶ τὸ ἄρθρο-λῆμμα «Μαθηματικὰ» τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ στὴν Μεγάλη Ἑλληνικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια του Πυρσοῦ. 66 Ἐν τῷ μεταξύ, στὶς 27 Σεπτεμβρίου 1931 ὁ Ὀργανισμὸς Ἀρχαίου Δράματος ἀνέβασε στὸ Παναθηναϊκὸ Στάδιο τὸν «Προμηθέα δεσμώτη» τοῦ Αἰσχύλου μὲ μελοποιημένα ἀπὸ τὸν Κ. Ψάχο τὰ χορικὰ καὶ τὰ λυρικὰ μέρη του. Θὰ ἦταν λοιπὸν δυνατόν, ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ νὰ εἶχε παραστῆ σὲ αὐτὴ τὴν παράσταση. Στὴ συνέχεια, τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1932 ὁ Ὑπουργὸς Παιδείας Γ. Παπανδρέου, προκειμένου νὰ προωθήσει τὴ γνήσια βυζαντινὴ ἐκκλησιαστικὴ μουσική, συνέστησε εἰδικὴν ὑπηρεσία, καὶ διόρισε τὸν Κ. Ψάχο «Ἐπόπτη τῆς μουσικῆς εἰς τοὺς Ναοὺς τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος» μὲ τὸν βαθμὸ γραμματέως Α. Σημειωτέον, ὅτι ὁ Γ. Παπανδρέου παρίστατο στὶς Δελφικὲς Ἑορτὲς 67 καὶ σὲ διάφορες μουσικὲς ἐκδηλώσεις τοῦ Ψάχου. Μολονότι ἀνῆκαν σὲ διαφορετικὲς πολιτικὲς παρατάξεις ὑπῆρχε μεταξύ τους μεγάλη ἀλληλοεκτίμηση. Εἶναι χαρακτηριστικὸ ἕνα ἀνέκδοτο, τὸ ὁποῖο διηγεῖτο ὁ Ψάχος: 68 Ὅταν ὁ Γ. Παπανδρέου, τοῦ ἀνήγγειλε τὸν διορισμόν του ὡς «Ἐπόπτου», ἐκεῖνος τοῦ ἀπήντησε: «Κύριε Ὑπουργέ, θὰ σᾶς εἶμαι εὐγνώμων, ἀλλὰ στὶς προσεχεῖς ἐκλογὲς δὲν πρόκειται νὰ σᾶς ψηφίσω, διότι δὲν ἀνήκω στὴν παράταξή σας». Καὶ ὁ Γ. Παπανδρέου ἀνταπάντησε: «Μά, Κύριε Καθηγητά, στὴ συγκεκριμένη περίπτωση δὲν εἶστε σεῖς ὁ ψηφοφόρος. Ἐγὼ εἶμαι ὁ ψηφοφόρος καὶ ψηφίζω Κωνσταντῖνο Ψάχο!» Μετὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴ θέση του στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Μονάχου, ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ συνέχισε νὰ ἔρχεται σχεδὸν κάθε χρόνο στὴν Ἀθήνα. Μετέσχε στὸ Διαβαλκανικὸ Συνέδριο Μαθηματικῶν στὶς 2-9 Σεπτεμβρίου 1934, τοῦ ὁποίου ἀνακηρύχθηκε ἐπίτιμος πρόεδρος. Δὲν εἶναι γνωστό, πότε ἀκριβῶς ἦλθε στὴν Ἀθήνα. Ἂν εἶχε ἔλθει ἀπὸ τὸν Αὔγουστο, τότε θὰ εἶχε τὴν εὐκαιρία νὰ ἀκούσει τὰ μελοποιημένα ἀπὸ τὸν Κ. Ψάχο χορικὰ καὶ λυρικὰ μέρη τῶν «Φοινισσῶν» τοῦ Εὐριπίδου ἐκτελεσμένα ἀπὸ χορωδία στὶς 11, 12 καὶ 15 Αὐγούστου τοῦ 1934 στὴν Ἀθήνα. Στὸ διάστημα Μάρτιος-Μάιος 1936 ὁ Καραθεοδωρῆ εὑρίσκεται στὴν Ἀθήνα καὶ στὶς 14 Μαΐου δίνει διάλεξη στὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν. Τὴν ἴδια ἡμερομηνία, 14 Μαΐου, στὴν Αἴθουσα τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας ἑορτάσθηκαν τὰ 40 χρόνια δράσεως τοῦ Κ. Ψάχου! Τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ Καραθεοδωρῆ γιὰ εἰδικὲς μετρήσεις τῶν ἀρχιτεκτονικῶν μελῶν τῶν ἀρχαίων μνημείων εἶχε ἤδη ἐκδηλωθεῖ τὸ 1900, ὅταν ἐργαζόταν γιὰ τὴ Βρετανικὴ Ἀποικιακὴ ὑπηρεσία στὴν Αἴγυπτο. Τὰ ἀποτελέσματα τῶν μετρήσεών του (2 Ἀπριλίου 1900) στὴν Πυραμίδα τοῦ Χέοπος δημοσιεύθηκαν τὸ ἑπόμενο ἔτος. 69 Μιὰ ἀδημοσίευτη ἐργασία του μὲ 66 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 531-536, 541. 67 Τὶς Δελφικὲς ἑορτὲς στὸ ἀρχαῖο θέατρο τῶν Δελφῶν παρακολούθησε καὶ τὸ ζεῦγος Ἐλευθέριος καὶ Ἕλενα Βενιζέλου. Ε. ΠΑΛΜΕΡ ΣΙΚΕΛΙΑΝΟΥ: «Ἱερὸς Πανικός, ὅ.π., ἔνθετο φωτογραφιῶν μεταξὺ τῶν σελ. 176-177. 68 Πληροφορία τῆς Ἑλ. Ντάλλα 69 C. CARATHEODORY: Nouvelles mésures du mur sud de la grande galerie de la Grande Pyramide de Cheops. Bruxelles, Hayez, 1901. Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 102-103. 121

τίτλο «Οἱ ναοὶ τῆς ἀρχαίας Ἑλλάδος» δὲν ἔχει ἀκόμη ἐντοπισθεῖ. Ὅμως, τὸ 1937 ἑορτάσθηκαν τὰ 100 χρόνια ἀπὸ τῆς ἱδρύσεως τῆς Ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἐταιρείας καὶ στὸν ἐπετειακὸ τόμο δημοσιεύθηκε ἡ μετάφραση στὰ ἑλληνικὰ τῆς μελέτης τοῦ Καραθεοδωρῆ «Περὶ τῶν καμπυλῶν τοῦ στυλοβάτου τοῦ Παρθενῶνος καὶ περὶ τῆς ἀποστάσεως τῶν κιόνων αὐτοῦ», τὸ ὁποῖο εἶχε δημοσιευθεῖ στὰ ἀγγλικὰ πρὸ τριετίας, 70 ὅπου ἀποδεικνύει ὅτι οἱ καμπύλες αὐτὲς εἶναι κύκλοι πολὺ μεγάλης ἀκτῖνος, καὶ ὄχι παραβολές, ὅπως ἰσχυρίζονταν οἱ Penrose καὶ Stevens. Τὸ καλοκαῖρι τοῦ 1937 ὀ Καραθεοδωρῆ εὑρίσκεται πάλι στὴν Ἑλλάδα καὶ δίνει διαλέξεις στὸ ΕΜΠ. Ἕνα ἔτος ἀργότερα, μὲ βασιλικὸ διάταγμα τῆς 20ῆς Ἰουλίου 1938 ἐπικυρώνεται ἡ ἀπόφαση τῆς Φυσικομαθηματικῆς Σχολῆς (30 Μαΐου) νὰ ἀναγορευθεῖ ἐπίτιμος καθηγητὴς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, καὶ γίνεται ἐπίτιμος πρόεδρος τῆς ΕΜΕ. 71 Ἡ παραμονὴ Κ. Ψάχου στοὺς Δελφοὺς γιὰ τὴ διοργάνωση τῶν Δελφικῶν Ἑορτῶν εἶχε εὐχάριστες συνέπειες στὴ ζωή του. Στοὺς Δελφοὺς ζοῦσε ἡ Ἀμαλία Ἀρμάο, ὁ πατέρας τῆς ὁποίας Ἀλκιβιάδης ἦταν Κωνσταντινουπολίτης καὶ μεταξὺ ἄλλων δραστηριοτήτων του εἶχε κτίσει τὸ πρῶτο ξενοδοχεῖο στοὺς Δελφούς, τὸ «Πύθιος Ἀπόλλων». 72 Ὁ Κ. Ψάχος ἦλθε σὲ δεύτερο γάμο μὲ τὴν Ἀμαλία Ἀρμάο τὴν 1 η Δεκεμβρίου 1932 στοὺς Δελφούς, καὶ συνεδέθη μὲ πολὺ στενὴ φιλία μὲ τὸν σύγγαμβρό του, τὸν Ἀθανάσιο Δουρογιάννη, ὁ ὁποῖος πέθανε τὸ 1935. 73 Ἀπὸ τὸ 1936 ὁ Ψάχος κατοικοῦσε μὲ τὴ σύζυγό του, τὴν χήρα Ἰφιγένεια καὶ τὴν κόρη της Ἑλένη Δουρογιάννη 74 στὰ Πατήσια, στὴν ὁδὸ Κύπρου 58, κοντὰ στὴν Ἁγία Ζώνη. Τὸ καλοκαῖρι τοῦ 1937 ὅλη ἡ οἰκογένεια μετακόμισε στὴ Ν. Σμύρνη ἐπὶ τῶν ὁδῶν Μαγνησίας 23 καὶ Μαινεμένης 11, ὅπου καὶ τελείωσε τὴ ζωή του. Σύμφωνα μὲ τὴ μαρτυρία τοῦ μουσικολόγου Ἰωσὴφ Παπαδοπούλου-Γκρέκα πρὸς τὴν ἀνηψιὰ τοῦ Κ. Ψάχου, Ἑλένη Δουρογιάννη-Ντάλλα, σὲ κάποιο ἀπὸ αὐτὰ τὰ προπολεμικὰ ταξίδια του στὴν Ἀθήνα, ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ συνοδευόμενος ἀπὸ τὸν Δημήτριο Κάππο, πρώην φοιτητή του στὴ Γερμανία καὶ μετέπειτα καθηγητὴ τοῦ Τμήματος Μαθηματικῶν στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν, ἐπισκέφθηκε τὸν Κ. Ψάχο στὸ σπίτι του στὴ Ν. Σμύρνη. 70 C. CARATHEODORY: «Concerning the curvature of the steps of the Parthenon». American Journal of Archaeology 38 (1934), Nο. 4. Κ. ΚΑΡΑΘΕΟΔΩΡΗ: «Περὶ τῶν καμπυλῶν τοῦ στυλοβάτου τοῦ Παρθενῶνος καὶ περὶ τῆς ἀποστάσεως τῶν κιόνων αὐτοῦ». Ἀρχαιολογικὴ Ἐφημερίς, 1937 (τόμος ἑκατονταετηρίδος), σελ. 120-124. Ἀναδημοσίευση τοῦ ἄρθρου εἰς Ε. ΣΠΑΝΔΑΓΟΥ: Ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἔργο τοῦ Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 322-330. Ἡ γερμανικὴ μετάφραση τοῦ ἰδίου ἄρθρου ἀπὸ τὸν Στέφανο Καραθεοδωρῆ περιελήφθη στὰ «Ἅπαντα» τοῦ πατέρα του: «Über die Kurven am Sockel des Parthenon und die Abstände seiner Säulen» εἰς C. CARATHEODORY: Gesammelte mathematische Schriften. Bayerische Akademie der Wissenschaften. München, Beck, 1952, τόμ. V, σελ. 257-281. (Εὐχαριστῶ τὸν Ε. Σπανδάγο, ὁ ὁποῖος μοῦ παραχώρησε φωτοτυπία τοῦ γερμανικοῦ ἄρθρου.) 71 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: ὅ.π., 682, 887-889. 72 Τὸ σπίτι τους (τὸ ὁποῖο ἔγινε ἀργότερα Ἀστυνομία) εὑρισκόταν στὸν δρόμο ἀπέναντι ἀπὸ τὸ ξενοδοχεῖο «Πύθιος Ἀπόλλων». Ἐκεῖ κατοικοῦσε ἡ Ἀμαλία μὲ τὴν ἀδελφή της Καλομοίρα καὶ τὴ μητέρα της Ἑλένη. Ὁ Ψάχος ἔμενε στὴ διπλανὴ οἰκία. Οἱ ἐξώπορτές τους ἦταν δίπλα-δίπλα, ἐνῶ τὰ παράθυρα τῆς κουζίνας τῆς Ἀμαλίας ἔβλεπαν στὴν αὐλὴ τῆς οἰκίας τοῦ Ψάχου. 73 Ὁ Ἀθαν. Δουρογιάννης, μολονότι ἦταν νομικός, εἶχε ἐξαιρετικὲς γνώσεις θεολογίας καὶ γνώριζε πολὺ καλὰ νὰ ψάλλει παραδοσιακά. Ὁ πατέρας του, Ἰωάννης, ἦταν ἀπόφοιτος τῆς Ριζαρείου καὶ τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Ὀθωνείου Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, ἱδρυτὴς καὶ διευθυντὴς παρθεναγωγείου στὸν Πύργο τῆς Ἠλείας. Ἀλλὰ καὶ ἡ μητέρα του Ἀγάθη ἦταν κόρη καὶ ἀδελφὴ ἱερέων. 74 Ὁ Ψάχος ὀρφάνεψε μικρὸς ἀπὸ πατέρα καὶ δὲν ἀπέκτησε παιδιὰ ἀπὸ τὸν πρῶτο γάμο του. Γι αὐτὸ ἔνιωσε καὶ ἀνέθρεψε σὰν δικό του παιδὶ τὴν ἀνηψιὰ τῆς συζύγου του, Ἑλένη Δουρογιάννη, τὴν ὁποία γνώριζε ἀπὸ μικρὸ παιδάκι στοὺς Δελφούς. Κατὰ μαρτυρίαν τῆς ἰδίας, ὅταν τὸ 1929 πρωτοπῆγε σχολεῖο στὴν Α τάξη τοῦ διταξείου Δημοτικοῦ Σχολείου τῶν Δελφῶν, ἡ δασκάλα τους (Παγωνίτσα Βαρζακάνου;) μάθαινε στὰ παιδιὰ νὰ χορεύουν τραγουδώντας (ἐκτὸς τῶν γνωστῶν παιδικῶν χορῶν) καὶ τὸ «Μὴ φοβηθῇς ὁλότελα, φίλοι μαστε ποὺ ἐρχόμαστε σ αὐτὸ τὸ βράχο...», δηλαδὴ ἀπὸ τὰ χορικὰ τοῦ Ψάχου γιὰ τὸν «Προμηθέα δεσμώτη»! 122

Ἡ Μικρασιατικὴ καταστροφὴ τοῦ 1922 εἶχε συγκλονίσει βαθειὰ τὸν Κ. Ψάχο, ὁ ὁποῖος ἔκτοτε ἀντιμετώπιζε μὲ μεγάλο σκεπτικισμὸ καὶ δυσπιστία τοὺς «Συμμάχους» μας καὶ τὶς διακηρύξεις τους. Γι αὐτό, στὰ χρόνια τῆς Κατοχῆς, κατὰ τὸν Β Παγκόσμιο πόλεμο, ἀκούοντας κρυφὰ στὸ ραδιόφωνο (τὸ ὁποῖο δὲν εἶχε δηλώσει στὶς Ἀρχές, ὅπως εἶχε ὑποχρέωση ἀπὸ τὸν σχετικὸ νόμο) τὶς ἑλληνικὲς ἐκπομπὲς τοῦ BBC, μὲ τὶς ὑποσχέσεις γιὰ ἀπόδοση τῆς Κύπρου στὴν Ἑλλάδα καὶ ἄλλα μεγάλα λόγια τῶν Συμμάχων, διατύπωνε τὶς ἀμφιβολίες καὶ τὶς ἐπιφυλάξεις του σχετικῶς μὲ τὴν πραγματοποίησή τους. Στὸν δημόσιο βίο του ὁ Ψάχος μπορεῖ νὰ εἶχε πολλὲς σφοδρὲς διενέξεις μὲ συναδέλφους του, στὴν ἰδιωτικὴ ζωή του, ὅμως, ἔδειχνε μεγάλη στοργὴ καὶ ἀφοσίωση ὄχι μόνον στὴν οἰκογένειά του, ἀλλὰ καὶ τὰ φιλικά του πρόσωπα. 75 Τελευταῖα χρόνια Τὸ 1946 Κ. Ψάχος, σχεδὸν τυφλός, ὑπαγορεύει ἀλληλογραφία καὶ ἄρθρα του 76 στὴ σύζυγο καὶ τὴν ἀνηψιά του. Ὁ Ψάχος ὑπέμεινε καρτερικὰ τοὺς ἀνυπόφορους πόνους τῆς ἀρρώστειας του καὶ πέθανε στὶς 8 Ἰουλίου 1949, ψιθυρίζοντας μὲ ὅση δύναμη τοῦ εἶχε ἀπομείνει, τὸ «Πᾶσα πνοὴ αἰνεσάτω τὸν Κύριον». Δυστυχῶς, ἡ Ἑλληνικὴ Πολιτεία δὲν ἐτίμησε τὸν Ψάχο μὲ καμμιὰ προαγωγὴ ἀφ ὅτου τὸν προσέλαβε «ἐπόπτη» τὸ 1932. Μετὰ τὸν θάνατόν του, ὅμως, τὸ Ὑπουργεῖο Οἰκονομικῶν ἀπένειμε «εἰς τὴν Ἀμαλίαν χήραν Κωνσταντίνου Ψάχου ἰσοβίαν προσωπικὴν βασικὴν σύνταξιν... εἰς ἔνδειξιν τιμῆς πρὸς τὴν μνήμην τοῦ ἐκλιπόντος συζύγου της διὰ τὴν ἐν γένει ἀναμορφωτικὴν καὶ δημιουργικὴν δρᾶσιν του εἰς τὸν τομέα τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς». 77 Ἡ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν προτίθετο νὰ ἱδρύσει ἕδρα βυζαντινῆς μουσικῆς γιὰ τὸν Ψάχο. Ἀλλὰ ὁ Ψάχος ἤδη ἀσθενοῦσε βαριά, καὶ αὐτὸ δὲν πραγματοποιήθηκε. Μάλιστα, τὸ 1947 ἡ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν προσκάλεσε ἐγγράφως (15 Μαρτίου) τὸν Ψάχο στὴν πανηγυρικὴ συνεδρίασή της τῆς Δευτέρας, 24 ης Μαρτίου, ὥρα 6 μ.μ., «πρὸς παραλαβὴν τῶν οἰκείων τίτλων τοῦ ἀπονεμηθέντος εἰς ὑμᾶς Ἀργυροῦ Μεταλλίου». Ἐπάνω στὴν πρόσκληση σώζεται ἰδιόχειρη σημείωση τοῦ Ψάχου: «Ἀπάντησα τῇ 22 ἰδίου μὴ ἀποδεχόμενος τὴν τιμὴν αὕτη!! Ψ[άχο]ς». Μισὸν καὶ πλέον αἰῶνα μετὰ τὸν θάνατόν του ἡ Ἀκαδημία Ἀθηνῶν ἐτίμησε τὸν Κ. Ψάχο μὲ τὴν ὀργάνωση Ἡμερίδος ἀπὸ τὸ Κέντρο Ἐρεύνης τῆς Ἑλληνικῆς Λαογραφίας στὶς 30 Νοεμβρίου 2007, μὲ θέμα «Κωνσταντῖνος Ψάχος: Ὁ μουσικός, ὁ λόγιος». Τὸ τέλος τῆς Ἡμερίδος σφράγισε ἡ συναυλία μὲ ἔργα τοῦ Κ. Ψάχου καὶ ἡ παρουσίαση τοῦ ἐπισκευασμένου «μικροῦ» ἁρμονίου-μοντέλου. 78 75 Κατὰ μαρτυρία τῆς Ἑλ. Ντάλλα, ὁ Ψάχος ἦταν πολὺ εἰλικρινὴς καὶ δὲν δίσταζε νὰ ἀλλάξει τὴ γνώμη του, ἂν τελικῶς διαπίστωνε ὅτι κάτι δὲν ἦταν σωστό. Ἦταν ἐπίσης ἐξαιρετικὰ ἐλεήμων, γι αὐτὸ καὶ τηροῦσε ἀπαρεγκλήτως τὸν νόμο τῆς «δεκάτης», διαθέτοντας τὸ 1/10 τῶν ἀποδοχῶν του σὲ ἀγαθοεργίες, τὸ ὁποῖο δὲν εἶναι γνωστό, διότι δὲν ἤθελε νὰ τὸ ξέρουν. 76 Τὸ τελευταῖο ἄρθρο τοῦ Κ. Ψάχου ἦταν «Περὶ ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς». Ἐγκυκλοπαίδεια τοῦ Ἡλίου, τόμος «Ἑλλάς», σελ. 1016-1023. 77 Βασίλειον τῆς Ἑλλάδος. Τὸ Ὑπουργεῖον τῶν Οἰκονομικῶν. Γενικὴ Διεύθυνσις Δημοσίου Λογιστικοῦ. Διεύθυνσις IV. Δίπλωμα ἀπονομῆς προσωπικῆς συντάξεως, ἀρ. Μητρ. 138, 13 Δ)βρίου 1949. 78 ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΘΗΝΩΝ Ἡμερίδα «Κωνσταντῖνος Ψάχος: Ὁ μουσικός, ὁ λόγιος». Παρασκευή, 30 Νοεμβρίου 2007. Μέγαρον Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν. Ἀνατολικὴ Αἴθουσα. ΚΕΝΤΡΟΝ ΕΡΕΥΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ. Στὴν ἀπογευματινὴ συνεδρία τελευταῖος μίλησε ὁ Γεώργιος Παράσχος, κατασκευαστὴς μουσικῶν ὀργάνων, μὲ θέμα: «Ἡ ἐπισκευὴ τοῦ μικροῦ παναρμονίου». Ἐπίσης, ἡ παρουσίαση τοῦ παναρμονίου ἔγινε ἀπὸ τὸν Εὐστάθιο Μακρὴ καὶ τὸν Ἰωάννη Ἀρβανίτη. 123

Ἤδη τὸ 1930 ὁ Ψάχος, ὁ ὁποῖος κατεῖχε «μοναδικὴ καὶ πολύτιμη συλλογὴ πολυαρίθμων χειρογράφων τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς καὶ ἄλλων σχετικῶν, ποὺ ἐκπροσωποῦν τὴν ἱστορίαν, τὴν τέχνη καὶ τὴν παρασημαντικὴ (γραφὴν) ἀπὸ τοῦ ἐννάτου μέχρι τοῦ δεκάτου ἐννάτου αἰῶνος», εἶχε εὑρεθεῖ «στὴ δυσάρεστη θέσι νὰ ἐκποιήσῃ. Καὶ προσεφέρθησαν, εἶν ἀλήθεια, πολλοὶ ἰδιῶται, ξένοι ἰδίως, πρὸς ἐξαγορὰν αὐτῆς συνολικὴν ἢ τμηματικήν, ἀλλ ὁ κ. Ψάχος, ἐπιθυμῶν νὰ μείνῃ αὐτὴ στὴν Ἑλλάδα ἑνιαία καὶ ἀδιάσπαστη, δὲν συνήνεσε νὰ γίνῃ. Διότι ἐπίμονος πόθος του εἶναι νὰ διασωθῇ αὐτὴ εἰς μίαν ἀπὸ τὶς Βιβλιοθῆκες τοῦ Κράτους... Ἡ ἀρχικὴ ἀξία τῆς συλλογῆς αὐτῆς ὑπελογίσθη ἀπὸ τοὺς εἰδικοὺς καὶ ἰδίως τὸν ἀλησμόνητο Σπυρ. Λάμπρο εἰς ἑκατὸν εἴκοσι χιλιάδες χρυσὲς δραχμές... Ὁ καθεὶς κατανοεῖ τὴν σημασίαν τῆς πολύτιμης αὐτῆς μοναδικῆς εἰς τὸ εἶδος της συλλογῆς, γιὰ τὰ χειρόγραφα τῆς ὁποίας καὶ ἡ Φιλοσοφικὴ Σχολὴ τοῦ Ἐθνικοῦ Πανεπιστημίου ἐξέφρασεν ὁμοφώνως τὴν εὐχὴν νὰ μείνωσι ταῦτα ἐν τῇ Ἑλλάδι, ἀγοραζόμενα πάντα ὁμοῦ ὑπὸ τοῦ κράτους ἢ Βιβλιοθήκης τινός (Πρακτικὸν 22 Δ)βρίου 1930)». 79 Τελικῶς, ἡ ἐπιθυμία τοῦ Κ. Ψάχου ἐπραγματοποιήθη ἀρκετὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατόν του. Μέρος τῆς πλουσιωτάτης προσωπικῆς βιβλιοθήκης του σὲ χειρόγραφα, κώδικες βυζαντινῆς μουσικῆς, σπάνιες μουσικὲς ἐκδόσεις καὶ βιβλία, γιὰ τὴν ἀγορὰ τῶν ὁποίων εἶχε δαπανήσει ὅλη τὴν περιουσία του, ἐπώλησαν ἡ σύζυγός του Ἀμαλία καὶ ἡ Ἑλένη Ντάλλα στὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν καὶ τώρα ἀποτελεῖ ἰδιαίτερη Συλλογὴ τῆς Βιβλιοθήκης τοῦ Τμήματος Μουσικῶν Σπουδῶν. 80 Ἐκτός, ὅμως, αὐτῶν τῶν πωληθέντων, κατόπιν παρακλήσεως τῶν καθηγητῶν τοῦ Μουσικοῦ Τμήματος Γ. Ἀμαργιανάκη (1938-2003) καὶ Γρ. Στάθη, παρεχωρήθησαν χωρὶς πρόσθετη ἀμοιβὴ σὲ αὐτὸ 300 χειρόγραφα καὶ παλαιὰ βιβλία, μεταξὺ τῶν ὁποίων καὶ δύο αὐτόγραφα βιβλία βυζαντινῆς μουσικῆς τοῦ Νικολάου Πλανᾶ. 81 Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρά, ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ παρέμεινε στὴν Γερμανία κατὰ τὸν Β Παγκόσμιο πόλεμο. Οἱ δικές του ἐπιφυλάξεις ἀφοροῦσαν στὸν βασιλικὸ θεσμό. Πιθανόν, τοῦτο νὰ ὀφείλετο στὴν ἄδικη ἀπόλυση τοῦ πατρός του Στεφάνου ἀπὸ τὸν σουλτάνο Ἀμπντοὺλ Χαμὶτ Β τὸν Νοέμβριο τοῦ 1900, ἐνῷ ὑπηρετοῦσε ὡς πρέσβυς τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας στὶς Βρυξέλλες, ὅπου ἔμεινε μέχρι τὸ τέλος τῆς ζωῆς του (14 Ὀκτωβρίου 1907). 82 Ὅπως μαρτυρεῖ ἡ κόρη του, Δέσποινα Ροδοπούλου, τῆς εἶχε προταθεῖ νὰ γίνει κυρία ἐπὶ τῶν τιμῶν τῆς Βασιλίσσης Φρειδερίκης, ὅταν ὁ σύζυγός της Παῦλος διαδέχθηκε στὸν θρόνο τὸν ἀδελφό του Γεώργιο Β τὴν 1η Ἀπριλίου 1947. Ὅμως, ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ ἀρνήθηκε κατηγορηματικῶς νὰ δεχθεῖ ἡ κόρη του τὴ θέση αὐτὴ καὶ ἐξέφρασε τὴν περὶ βασιλέων καὶ δημοκρατίας ἄποψή του ὡς ἑξῆς: «Οἱ βασιλεῖς ἔρχονται καὶ παρέρχονται, ἀλλὰ ἡ δημοκρατία παραμένει». 83 Τὸ ἴδιο ἔ- τος 1947 ὁ Κ. Καραθεοδωρῆ ἀρρώστησε βαρειὰ ἀπὸ οὐραιμία καὶ παρὰ τὴν ἐγχείρηση καὶ τὴν πρόσκαιρη βελτίωσή του πέθανε στὶς 2 Φεβρουαρίου 1950. 84 Ἡ προσωπικὴ βιβλιοθήκη του, ἀληθινὸς θησαυρός, διαλύθυκε οὐσιαστικῶς μετὰ τὸν θάνατόν του. Μόνον τὰ τελευταῖα χρόνια ἔγιναν ἐμπεριστατωμένες ἔρευνες γιὰ νὰ εὑρεθοῦν τὰ ἴχνη τῶν διεσπαρμένων μερῶν 79 Ι. ΓΚΡΕΚΑΣ: «Μία πολύτιμος συλλογὴ ἀρχαίων βυζαντινῶν χειρογράφων». Μουσικὰ Χρονικά, 1931, σελ. 256. 80 Στὴ Συλλογὴ Μουσικῆς Βιβλιοθήκης Κ. Ψάχου τοῦ ΕΚΠΑ φυλάσσονται 216 χειρόγραφα, τὰ περισσότερα μουσικά. Οἱ κώδικες χρονολογοῦνται ἀπὸ τὸν ΙΔ ἕως τὸν ΙΘ αἰῶνα. Περιλαμβάνονται Εἱρμολόγια, Ἀναστασιματάρια, Στιχηράρια, Παπαδικές, Ἀνθολογίες, θεωρητικὰ ἔργα καὶ Συλλογὲςς ἀσμάτων. Βλ. Ψηφιακὴ βιβλιοθήκη ΠΕΡΓΑΜΟΣ τοῦ ΕΚΠΑ (http://pergamos.lib.uoa.gr). 81 Ὡς ἀναγράφεται σὲ ἰδιόχειρη πρόσθετη σημείωση τοῦ Γρ. Στάθη ἐπὶ τοῦ πρωτοκόλλου παραλαβῆς τῶν ἀγορασθέντων βιβλίων. 82 Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἀποσιωπᾶται ἀπὸ τὸν Καραθεοδωρῆ στὶς Αὐτοβιογραφικὲς Σημειώσεις του. Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: ὅ.π., 78, 883. 83 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 814. 84 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 819-824, 829. 124

της. Πάντως εἶναι παρήγορον, ὅτι τὸ κατὰ τὸν Καραθεοδωρῆ «πολυτιμώτερον μέρος τῆς βιβλιοθήκης» του εὑρίσκεται στὴν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν. 85 Στοὺς ταραγμένους χρόνους τοῦ πρώτου τετάρτου τοῦ 20 οῦ αἰῶνος οἱ δρόμοι τοῦ Κ. Καρα-θεοδωρῆ καὶ τοῦ Κ. Ψάχου, δύο χαρισματικῶν προσωπικοτήτων τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς μου-σικῆς ἀντιστοίχως, διασταυρώθηκαν τουλάχιστον τρεῖς φορές, ὅπως ἀποδεικνύεται ἀπὸ τὶς σωζόμενες ἐπιστολὲς τοῦ Καραθεοδωρῆ πρὸς τὸν Ψάχο. Αὐτὲς οἱ ἐπιστολὲς ἀποτελοῦν μοναδικὸ τεκμήριο ὄχι μόνον τῆς προσωπικῆς γνωριμίας καὶ τῆς ἀλληλεκτιμήσεώς τους, ἀλλὰ καὶ τοῦ κοινοῦ σημείου τῶν ἐνδιαφερόντων τους: τὴ διάσωση τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς παραδόσεως σὲ Ἀθήνα καὶ Κωνσταντινούπολη. 85 Μ. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ: Κ. Καραθεοδωρῆ, ὅ.π., 833-844. 125

Παράρτημα (Φωτογραφίες) Εἰκ. 1. Ὁ Κωνσταντῖνος Ψάχος Εἰκ. 2. Ὁ Κωνσταντῖνος Καραθεοδωρῆ 126

Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό Εἰκ. 3α και 3β. Οἱ δύο σελίδες τῆς πρώτης ἐπιστολῆς τοῦ Καραθεοδωρῆ 127

Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό Εἰκ. 3α και 3β. Οἱ δύο σελίδες τῆς πρώτης ἐπιστολῆς τοῦ Καραθεοδωρῆ 128

Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό Εἰκ. 4. Ἡ δεύτερη ἐπιστολὴ τοῦ Καραθεοδωρῆ 129

Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό Εἰκ. 5. Ἡ τρίτη ἐπιστολὴ τοῦ Καραθεοδωρῆ 130

Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό Εἰκ. 7. Χειρόγραφο σχέδιο τοῦ Ψάχου μὲ τὰ τονικὰ διαστήματα τοῦ πληκτρολογίου τοῦ Παναρμονίου Εἰκ. 6. Τὸ Παναρμόνιο (Orgel) τοῦ Ψάχου στὸν Οἶκο Ὀργανοποιίας Steinmeyer στὸ Oettigen τῆς Βαυαρίας Εἰκ. 8. Τὸ διπλὸ πληκτρολόγιο τοῦ Παναρμονίου. Τὰ μικρὰ μαῦρα πλήκτρα τοῦ κάτω πληκτρολογίου ἀντιστοιχοῦν στὰ διαστήματα τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς Εἰκ. 9. Τὸ μεσαῖο παναρμόνιο Εἰκ. 10. Τὸ μικρὸ παναρμόνιο (Κέντρο Ἐρεύνης τῆς Ἑλληνικῆς Λαογραφίας τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν) 131

Εἰκ. 11. Χορικὸ τοῦ Προμηθέως δεσμώτου μελοποιημένο ἀπὸ τὸν Ψάχο 132

Πάπυροι - Επιστημονικό Περιοδικό Εἰκ. 12. Χειρόγραφο τοῦ Ψάχου μὲ μελοποιημένο χορικὸ τῶν Ἱκετίδων σὲ παρασημαντικὴ γραφή Εἰκ. 13. Φωτογραφία ἀπὸ ἐκδρομὴ στὴν Ἀκροκόρινθο (7 Μαίου 1933). Ἐξ ἀριστερῶν, ὁ ἀρχαιολόγος F. de Waele, ἡ Ἰφιγένεια Δουρογιάννη, ὁ Von Peske καὶ ἡ σύζυγός του, ὁ Ἀθανάσιος Δουρογιάννης, ἡ κόρη του Ἑλένη (Ντάλλα), ἡ Ἀμαλία καὶ ὁ Κ. Ψάχος 133