ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΚΑΙ ΥΜΝΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣ ΦΙΛΙΠΠΗΣΙΟΥΣ ΕΠΙΣΤΟΛΗ. ΙΣΤΟΡΙΚΟΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΝΔΡΟΜΑΧΗ ΣΕΡΕΤΗ ΕΠΙΒΛΕΠΟΥΣΑ: Κυριακούλα Παπαδημητρίου, Επίκουρη καθηγήτρια ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2012

2 ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΚΑΙ ΥΜΝΟΛΟΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣ ΦΙΛΙΠΠΗΣΙΟΥΣ ΕΠΙΣΤΟΛΗ. ΙΣΤΟΡΙΚΟΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ 5 Α ΜΕΡΟΣ 1. Ο ΥΜΝΟΣ ΩΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΕΙΔΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΙΑ 7 2. ΨΑΛΜΟΙ, ΥΜΝΟΙ ΚΑΙ ΩΔΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΙΟΥΔΑΪΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 23 Β ΜΕΡΟΣ 1. ΥΜΝΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΚΑΙΝΗ ΔΙΑΘΗΚΗ 39 2. ΟΙ ΥΜΝΟΙ ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ 47

3 Γ ΜΕΡΟΣ 1. ΥΜΝΟΛΟΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣ ΦΙΛΙΠΠΗΣΙΟΥΣ ΕΠΙΣΤΟΛΗ. Φιλ. 2, 6-11: ΥΜΝΟΣ Ή ΕΓΚΩΜΙΟ; 71 2. ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΥΜΝΟΛΟΓΙΚΗΣ ΠΕΡΙΚΟΠΗΣ Φιλ. 2, 6-11 89 Δ ΜΕΡΟΣ ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΗΣ ΠΕΡΙΚΟΠΗΣ 2, 6-11 127 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 141 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 143

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Με την ολοκλήρωση του δύσκολου αγώνα των μεταπτυχιακών σπουδών και της συγγραφής της διπλωματικής εργασίας, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά, την επιβλέπουσα καθηγήτρια μου κυρία Κυριακούλα Παπαδημητρίου, για την πολύτιμη βοήθεια και στήριξή που μου προσέφερε, καθ όλη την διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών καθώς και κατά την διάρκεια εκπόνησης της παρούσας εργασίας. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω και όλους τους διδάσκοντες του τομέα «Άγιας Γραφής και Πατερικής γραμματείας», για τις πολύτιμες γνώσεις που μου μεταλαμπάδευσαν αυτά τα χρόνια. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω την οικογενειά μου για την τεράστια στήριξη που μου προσέφερε, τόσο σε οικονομικό, όσο και σε ηθικό επίπεδο. Ανδρομάχη Σερέτη, Δεκέμβριος 2012

5 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ Το αντικείμενο με το οποίο καταπιάνεται η παρούσα μελέτη είναι η ανάλυση του χριστολογικού ύμνου της προς Φιλιππησίους επιστολής. Ενός λογοτεχνικού κειμένου απαράμιλλης ομορφιάς, αρμονικότητας και λυρισμού. Ο ύμνος βρίσκεται στο δεύτερο κεφάλαιο της επιστολής και επεκτείνεται από τον στίχο 6 μέχρι τον στίχο 11 του κεφαλαίου. Για να γίνει όμως, πιο κατανοητή και εμπεριστατωμένη η ανάλυση του συγκεκριμένου χωρίου, χρειάστηκε να γίνει πρώτα μια διεξοδική μελέτη πάνω στο λογοτεχνικό είδος των ύμνων γενικότερα, τόσο στην αρχαία Ελλάδα, όσο και στον αρχαίο Ισραήλ, στο βιβλίο της Καινής Διαθήκης και στην πρώτη χριστιανική Εκκλησία. Έτσι λοιπόν, στο Α μέρος της μελέτης αναλύεται η έννοια του όρου ύμνος στην Αρχαία Ελλάδα, από την αρχική εμφάνιση του νέου ελληνικού αλφαβήτου και τα Ομηρικά έπη, μέχρι τα ρωμαϊκά χρόνια. Το κεφάλαιο κλείνει με την έννοια του ύμνου στην ιουδαϊκή παράδοση και την Παλαιά Διαθήκη, δίνοντας έμφαση στα ποιητικά κείμενα και ειδικά στο βιβλίο των Ψαλμών. Στο Β μέρος της εργασίας αναπτύσσεται η έννοια του ύμνου, στην Καινή Διαθήκη. Γίνεται αναφορά στην προέλευση των ύμνων, στην χρήση τους και στο τέλος παρατίθενται το κομμάτια της Καινής Διαθήκης που θεωρούνται ύμνοι. Έπειτα, αναλύονται εκτενώς οι ύμνοι στην λατρευτική παράδοση της πρώτης Εκκλησίας, και συγκεκριμένα στην εκκλησία των τριών πρώτων αιώνων. Παρατίθενται αναφορές για την ύπαρξη και την χρήση τους, ονόματα και έργα συγγραφέων ύμνων των αιώνων αυτών, καθώς και σωζόμενοι ύμνοι της εποχής.

6 Στο Γ μέρος της μελέτης, το οποίο κατά τη γνώμη μου είναι το πιο σημαντικό, εμβαθύνουμε στον ύμνο της Προς Φιλιππησίους επιστολής και τον αναλύουμε διεξοδικά. Παρατίθενται οι πιθανές διαιρέσεις του, που έχουν δοθεί από διαφόρους ερευνητές και εξετάζεται αν το συγκεκριμένο απόσπασμα χαρακτηρίζεται ύμνος ή εγκώμιο. Στο τέλος, διερευνάται η λογοτεχνική του προέλευση καθώς και η γλώσσα και ο τόπος συγγραφής του. Στο Δ μέρος της εργασίας, επιχειρείται η ερμηνεία του ύμνου σύμφωνα με την ιστορικοφιλολογική μέθοδο ανάλυσης. Αυτή η μέθοδος είναι μια από τις πρώτες που αναπτύχθηκαν κατά τα νεότερα χρόνια της ερμηνευτικής, βιβλικής έρευνας. Συνίσταται στη φιλολογική ανάλυση του κάθε κειμένου, στο σύνολο του και στα επιμέρους, καθώς και στην κατανόησή του 1 μέσα στις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες που γράφτηκε. Η φιλολογική ανάλυση ενός κειμένου ασχολείται αρχικά με το φιλολογικό είδος, τη γλώσσα, τις πηγές, το συγγραφέα ή τους συγγραφείς, το σκοπό του έργου στο σύνολό του και κάθε επιμέρους στοιχείου του κειμένου, λαμβανομένου και σε σχέση με το γενικότερο σκοπό του έργου. 1 Σάββα Αγουρίδη, Ερμηνευτική των ιερών κειμένων(προβλήματα- Μέθοδοι εργασίας στην Ερμηνεία των Γραφών), Αρτος Ζωής, Αθήνα 2002, σελ. 237-238.

7 Α ΜΕΡΟΣ 1. Ο ΥΜΝΟΣ ΩΣ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟ ΕΙΔΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΚΑΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ ΣΤΗ ΛΑΤΡΕΙΑ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΥΜΝΟΥ Τί εννοούμε με τον όρο «ύμνος» αυτή την εποχή; Πρόκειται για ποιητικά κείμενα, σε μορφή άσματος, που ξεχώριζαν από τα άλλα ποιητικά κείμενα της εποχής τους, επειδή χρησιμοποιούνταν για να τιμήσουν τους θεούς. Πολλές φορές οι ύμνοι απαγγέλλονταν και κατά την τέλεση θυσιών 2. ΟΙ ΠΡΩΤΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙ Στην Αρχαία Ελλάδα το λογοτεχνικό είδος των ύμνων ήταν πολύ ανεπτυγμένο. Από τα πρώτα χρόνια της χρήσης του ελληνικού αλφαβήτου και στα πρώτα λογοτεχνικά κείμενα, έχουμε αναφορά και καταγραφή ύμνων προς τους θεούς. Τα πρώτα σωζόμενα γραπτά κείμενα από τον ελλαδικό χώρο είναι γραμμένα στην συλλαβική γραφή της «Γραμμικής Α», που δυστυχώς, επειδή δεν έχει ακόμα αποκρυπτογραφηθεί, είναι αδύνατο να καταλάβουμε και να γνωρίζουμε τι ήταν γραμμένα σε αυτήν. Τα επόμενα γραπτά κείμενα μας σώζονται στην επίσης, συλλαβική γραφή, την επονομαζόμενη «Γραμμική Β». Και οι δύο «Γραμμικές», χρονολογούνται στην Μινωική και Μυκηναϊκή εποχή, το 2200-1400 π.χ και το 1600-1200 π.χ. αντίστοιχα. Η Γραμμική Β έχει αποκρυπτογραφηθεί, άλλα δυστυχώς 2 «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια», Τόμος 18 Ος (Ν-Όπυησις), έκδοσις δευτέρα ενημερωμένη δια συμπληρωμάτων, εκδοστικός οργανισμός «Ο Φοίνιξ» Ε.Π.Ε., Αθήνα, σελ. 642.

8 τα σωζόμενα σε αυτήν κείμενα δεν έχουν καμιά λογοτεχνική αξία, μιας και ότι καταγράφεται στα ευρήματα μας δεν είναι τίποτε άλλο από λογιστικού περιεχομένου κείμενα, καταγραφής αποθεμάτων της ανακτορικής αποθήκης καθώς και άλλων στοιχείων σχετικά με την διοίκηση των ανάκτων της εποχής. Η κάθοδος των Δωριέων τον 12 ο - 9 ο αιώνα επέφερε τεράστιες αλλαγές στους κατοίκους του ελλαδικού χώρου και βύθισε την περιοχή σε πολιτιστικό σκοταδισμό, και έτσι δεν μας έχουν μείνει γραπτά κείμενα από εκείνη την εποχή. Αυτή όμως, η αναταραχή είχε ως αποτέλεσμα την συνένωση των ντόπιων ως τότε πληθυσμών με τους εισβολείς και την γενική ωρίμανση του πληθυσμού. Έτσι τον 8 ο αιώνα π.χ. εμφανίζεται το νέο ελληνικό αλφάβητο, καθώς και τα πρώτα γραπτά κείμενα σε αυτό. Και δεν πρόκειται για απλά κείμενα, φτωχά σε γλώσσα και σε περιεχόμενο, αλλά για αριστουργήματα που συγκλονίζουν μέχρι σήμερα τον αναγνώστη, μιας και πρόκειται για τα έργα του Ομήρου και του Ησιόδου. Σε αυτά τα πρώτα λογοτεχνικά έργα, οι ύμνοι ως λογοτεχνικό είδος έχουν βαρύτατη και σημαντικότατη θέση. Περίτρανο παράδειγμα αποτελεί η «Θεογονία» του Ησιόδου η οποία ξεκινάει με έναν μεγάλο ύμνο στις Μούσες 3. Όπως είδαμε, τα πρώτα γραπτά κείμενα γραμμένα με το ελληνικό αλφάβητο ανάγονται στον 8 ο αιώνα. Όμως, ύμνοι υπήρχαν από πολύ παλαιοτέρα. Ο ίδιος ο Όμηρος μνημονεύει στα έπη του ύμνους λατρευτικούς του Απολλώνα και της Άρτεμης, καθώς και άλλα ποιήματα και τραγούδια, όπως για παράδειγμα του γάμου, του τρύγου, του θρήνου 3 Φάνη Ι. Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανώλη Τριανταφυλλίδη), 2005, σελ. 37.

9 και λοιπά 4, μιας και το είδος της θρησκευτικής και λατρευτικής ποίησης είναι τόσο παλιό, όσο και οι θεοί της Ελλάδος 5. Δυστυχώς όμως, εκτός από αυτές τις αναφορές του Ομήρου στα έργα του, αυτούσιος δεν μας έχουν σωθεί κανένας από αυτούς τους ύμνους 6. Σε αυτή την εποχή άνθισε και το ηρωικό έπος. Οι αοιδοί χρησιμοποιούσαν την ίδια ποιητική τυποποιημένη γλώσσα και το ίδιο μέτρο. Αυτή η θεματική και μορφολογική ομοιομορφία καταργήθηκε στα αρχαϊκά χρόνια (7 ο με 6 ο αιώνα π.χ.), καθώς η λυρική ποίηση, που την άνθισή της επισκίασε το έπος, περιλάμβανε πολλά και ποικίλα ποιητικά είδη. Φαίνεται πως οι πολιτικές εξελίξεις και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά της εποχής, είχαν φανερό αντίκτυπο στη λογοτεχνική παράδοση. Ως αποτέλεσμα, η αρχαϊκή ευσέβεια εκδηλώθηκε με μια σειρά από ύμνους και θρησκευτικά έπη. Και το ίδιο συνέβη στην πολιτική και κοινωνική ζωή 7. Καταλαβαίνουμε δηλαδή ότι τα αρχαϊκά χρόνια είναι μια ανθίζουσα και πλούσια εποχή, όσον αφορά τους ύμνους. Βέβαια αρκετά θρησκευτικά έπη που γράφτηκαν εκείνη την εποχή είναι χαμένα στις μέρες μας. Αυτά σχετίζονταν κυρίως με μυστικές λατρείες και κυκλοφορούσαν ως προερχόμενα από μυθικές προσωπικότητες. Διάφοροι τίτλοι τους ήταν: Θεογονία, Τελεταί, Ύμνοι κ.α. Εκτός όμως, από αυτά τα 4 Φάνη Ι.Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», σελ. 37. 5 Robert Fracelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, μετάφραση-επιμέλεια συμπληρωματική βιβλιογραφία Γεράσιμου Δ. Βανδώρου και Ελπινίκης Κάζου Βανδώρου φιλολόγων, εκδόσεις Δημ. Ν. Παπαδήμα, Αθήναι 1974, σελ. 124. 6 Φάνη Ι.Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», σελ. 37. 7 Φάνη Ι.Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», σελ. 46.

10 «χαμένα» στις μέρες μας υμνογραφικά κείμενα υπάρχουν και αρκετά σωζόμενα και επώνυμα γραπτά, άλλα μεγαλύτερου και άλλα μικρότερου μεγέθους. ΟΜΗΡΙΚΟΙ ΥΜΝΟΙ Το σημαντικότερο ίσως υμνογραφικο έργο της αρχαϊκής εποχής είναι αυτό που περιλαμβάνει τους λεγόμενους «ομηρικούς ύμνους». Οι ομηρικοί ύμνοι ανήκουν στη θρησκευτική - επική ποίηση και είναι μια συλλογή από 33 ύμνους αφιερωμένους σε διάφορες θεότητες. Η αρχαϊκή παράδοση τους ονόμαζε «προοίμια», γιατί οι ραψωδοί συνήθιζαν να υμνούν έναν θεό ψάλλοντας αυτούς τους ύμνους, προτού ξεκινήσουν το καθ αυτό τραγούδι τους 8. Επειδή οι ομηρικοί ύμνοι είχαν παρόμοια λογοτεχνική μορφή με την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, έργα του Ομήρου, θεωρήθηκε ότι και οι ύμνοι αυτοί είναι του ιδίου συγγραφέα. Είναι όμως, λάθος να θεωρούμε τον Όμηρο ως συγγραφέα όλων αυτών. Συγγραφείς των ύμνων είναι επίγονοι του Ομήρου, οι λεγόμενοι «Ομηρίδες», οι οποίοι συνέχισαν τον επικό κύκλο του ποιητή, αλλά συνέθεσαν και τους ύμνους αυτούς, προς τιμή των θεών 9. Πρέπει να σημειώσουμε ότι αυτοί οι ομηρικοί ύμνοι γράφτηκαν σε διάφορα μέρη του ελληνικού χώρου, όπως και σε διάφορες χρονικές περιόδους. Αυτό αποδεικνύεται γιατί ενώ οι παλαιότεροι ανάγονται στον 7 ο π.χ. αιώνα περίπου και αναφέρονται στους «παλαιούς» θεούς Απόλλωνα, Δία, Ερμή, Αφροδίτη κ.α., άλλοι απευθύνονται σε ημίθεους π.χ. στον Ηρακλή, τον Ασκληπιό, τον Διόσκουρο, και κατά 8 Φάνη Ι.Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», σελ. 50. Για αυτό και πολλοί τελειώνουν ως εξής: «αύταρ εγώ και σοίο και άλλης μνήσομ αοιδή». «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια», Τόμος 18 Ος (Ν-Όπυησις), σελ. 643. 9 Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 124.

11 συνέπεια συντέθηκαν σε χρόνους πολύ νεότερους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο 19 ος ύμνος στον Πάνα, που συντέθηκε μετά τη μάχη του Μαραθώνα 10. Όσο για τη χρησιμοποίηση ομηρικών ύμνων, έχουμε στοιχεία πως μερικά από τα ποιήματα αυτά μπορεί να παραγγέλθηκαν από ιερείς για να απαγγελθούν μπροστά στους βωμούς κατά τη διάρκεια λειτουργικών ιεροτελεστιών 11. Επίσης, συνδέεται η χρήση τους και με την καινούρια μεθομηρική συνήθεια, κατά την οποία στις γιορτές των θεών, τα ηρωικά άσματα τραγουδιόνταν πλέον, όχι μόνο στα μέγαρα των βασιλέων, αλλά και στο χώρο των αγορών. Και εκεί το πρώτο άσμα ήταν αφιερωμένο στον τιμώμενο θεό 12. Οι πιο γνωστοί και πολύστιχοι αφηγηματικοί ύμνοι, είναι οι ύμνοι στην Δήμητρα, στον Απόλλωνα, στον Ερμή και στην Αφροδίτη 13. Ο ύμνος στον Απόλλωνα τον Δήλιο πραγματεύεται τις οδύνες της περιπλανώμενης Λητούς και τη γέννηση του Απόλλωνα και της Άρτεμης στη Δήλο 14 και προοριζόταν για απαγγελία κατά τη διάρκεια θρησκευτικών εορτών στη Δήλο 15. Ο ύμνος της Δήμητρας εξιστορεί την 10 «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια», Τόμος 18 Ος (Ν-Όπυησις), σελ. 863. 11 Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 124 12 «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια», Τόμος 18 Ος (Ν-Όπυησις), σελ. 863. 13 Φάνη Ι.Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», σελ. 50. 14 «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια», Τόμος 18 Ος (Ν-Όπυησις), σελ. 863. 15 Απόσπασμα του ύμνου στον Δήλιο Απόλλωνα που περιγράφει τη στιγμή της θείας γέννησης «Και αφού στην Δήλο πάτησεν η λευθερώτρια Ειλείθυια ήρθε κ η γέννα στην Λητώ και να γεννήση κάμνει κι αγκάλιασε την φοινικιά και στήριξε το γόνα στο μαλακό λιβάδι, η γη χαμογελά από κάτω κι ο Φοίβος πρόβαλε στο φως κ οι θεές έκραξαν όλες» (115-119)

12 αρπαγή της Περσεφόνης, κόρης της Δήμητρας, από τον Άδη και την περιπλάνησή της μέχρι να βρει και να την πάρει κοντά της για τους μισούς μήνες του χρόνου 16. Ο ύμνος της Αφροδίτης υμνεί τη γέννηση της θεάς 17, καθώς και της ωθούμενης από τον Δία ένωσής της με τον Από το βιβλίο του Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 127-128. 16 Απόσπασμα από τον ύμνο στη Δήμητρα που εξιστορεί την αρπαγή της κόρης Δήμητρας από τον Άδη «Την Δήμητρα, την ομορφόμαλλη σεμνή θεά, να ψάλλω αρχίζω, και τη λιγναστράγαλη μαζί της θυγατέρα, που ο βροντερόφωνος, βαρύχτυπος αφήκε ο Δίας τον Αδη να την αρπάξει από τη Δήμητρα την ομορφοκαρπούσα, με τις βαθύζωνες ως έπαιζε του Ωκεανού τις κόρες. Λουλούδια μάζωνε, τριαντάφυλλα και ζάφορα και γιούλια και μενεξέδες κι αγριοζούμπουλα, στο μαλακό λιβάδι, και ναρκισσο- παγίδα που όρισεν ο Δίας η γης να βάλει στην κόρη τη λουλουδοπρόσωπη για του Άδη το χατήρι. Κι απ ομορφία το λούλουδο άστραφτε, και σάστισαν που το δαν όλοι, θνητοί μαζί κι αθάνατοι τι από μια ρίζα μόνο ψηλά εκατό λουλουδοκέφαλα του ξεπετούσαν κι όλα γλυκιά ευωδιά τρογύρα εξέχυναν. Θωρώντας το γελούσαν τα ουράνια πλάτη, η γης ολάκερη και τ αρμυρό το κύμα. Κι η κόρη εθάμπωσε, μα ως άπλωνε τα χέρια της, να κόψει Τέτοιο ακριβό στολίδι, η διάπλατη μπροστά της γης εσκίστει, Στο Νύσιο κάμπο, και πετάχτηκε στ αθάνατα αλόγά του ο γιος του Κρόνου ο μυριονόματος και μυριοδεξιμιάρης. Στο αμάξι το χρυσό την άρπαξε και τράβηξε, άθελά της κι αυτή ψιλή θρηνώντας έσυρε φωνή, κι ανακαλιόταν το γιο του Κρόνου, τον πατέρα της, που στέκει απάνω τους.» Από το βιβλίο του Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 125. 17 «Την χρυσοστέφανη, γλυκειάν, πανώρια Αφροδίτη θα ψάλω, που τα κρόχειρα όλης της Κύπρου ορίζει. Εκεί το υγρό το φύσημα την πήγε του Ζεφύρου στο κύμα της πολύφλοισβης της θάλασσας επάνω, μεσ τον αφρό τον μαλακό κι οι χρυσοφόρες Ώρες την εδέχθηκαν πρόσχαρες κι ατίμητα στολίδια την ένδυσαν, της έβαλαν στ αθάνατο κεφάλι ωραίο στεφάνι ολόχρυσο και ς των αυτιών τες τρύπες, δυο σκολαρίκια από χαλκό κι απ ακριβό χρυσάφι. Και αφού την εσυγύρισαν με τα στολίδια πάντα, στους αθανάτους πήγαν την κ εκείνοι άμα την είδαν την χαιρετούσαν, έσφιγγαν το χέρι της, με πόθο

13 Τρωαδίτη Αγχίση, που έχει ως αποτέλεσμα τη γέννηση του Αινεία. Και παρόλο που το θέμα είναι τολμηρό, ο ποιητής καταφέρνει με την πνευματώδη του διήγηση να περισώσει το θεϊκό μεγαλείο. Τέλος, ο ύμνος στον Ερμή περιγράφει την εγκατάλειψη του Ερμή στη σπηλιά μετά τη γέννησή του, καθώς και τις σκανταλιές, στις οποίες επιδίδεται ο μικρός θεός. Αυτός ο ύμνος θυμίζει περισσότερο «σατυρικό δράμα» και διαφέρει πολύ στο ύφος από τους άλλους σοβαροφανείς ύμνους 18. ΑΛΛΟΙ ΑΡΧΑΪΚΟΙ ΥΜΝΟΙ Εκτός από τους σημαντικούς ομηρικούς ύμνους, αυτή την εποχή, έχουμε και αρκετούς επώνυμους σωζόμενους ύμνους άλλων ποιητών. Για παράδειγμα οι ύμνοι του Αλκμάνα που γεννήθηκε στις Σάρδεις, αλλά έζησε κυρίως στη Σπάρτη. Τα πιο γνωστά ποιήματά του ανήκουν στη λυρική χορική ποίηση και ήταν «παρθένια», προορίζονταν δηλαδή να ψάλλουν από χορωδίες νεαρών κοριτσιών. Τα σύντομα αποσπάσματα που μας σώζονται, μας δίνουν την εντύπωση μιας χαρτωμένης και απλής ποίησης 19. πώς να την έπαιρνεν καθείς γυναίκα στην αυλή του, γιατί τα κάλλη εθαύμαζαν της κόρης των Κυθήρων» Παρμένο από το βιβλίο του Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 129. 18 Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 125-130. 19 Απόσπασμα από ποίημα του Αλκμάνα: «Κοιμούνται βράχια, ρεματιές, λαγκάδια, κορφοβούνια Κι από τα σερπετά όσα θρέφει η γης η μαύρη Τ άγρια θεριά, των μελισσιών τα σμάρια, Τα ψάρια μες στης σκοτεινής της θάλασσας τα βάθη. Των απλοφτέρουγων πουλιών κοιμούνται τα κοπάδια» Παρμένο από το βιβλίο του Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 164.

14 Οι ύμνοι του Αρίωνα ανήκουν επίσης, σε αυτή την περίοδο και μας οδηγούν στον πολύ γνωστό μας μύθο με τον Αρίωνα και το Δελφίνι. Άλλοι υμνογράφοι της ύστερης αρχαϊκής εποχής είναι ο Ανακρέων, ο οποίος καταπιάνεται με την ύμνηση του έρωτα και νεαρών κοριτσιών και αγοριών 20. Πνευματώδης, φλεγματικός και οξυδερκής ειρωνευόταν έντομα τους αντιπάλους του 21. Όπως και ο Σιμωνίδης ο Κείος, ο οποίος είναι, από όλους τους Έλληνες λυρικούς, εκείνος που πριν από τον Πίνδαρο πλησιάζει περισσότερο την τελειότητα της μορφής. Ο Σιμωνίδης έζησε για αρκετά χρόνια σε αυλές αρχόντων και βασιλιάδων, όπου συνέθεσε σπουδαία έργα 22. Τέλος, ο Στησίχορος, από τους γνωστότερους ποιητές της εποχής, οι ύμνοι του οποίου ήταν αφιερωμένοι όχι πια στους θεούς αλλά στους ήρωες και τραγουδιόταν από έναν «ακίνητο» χορό με συνοδεία κιθάρας, ύμνησε τις περιπέτειες μεγάλων μυθολογικών και επικών μορφών και μας άφησε αρκετά σημαντικά έργα 23. 20 Απόσπασμα από ποίημα του Ανακρέοντα «Τον τρυφερό τον Έρωτα, που μ άνθινα στεφάνια είναι γεμάτος, νοιάζομαι να τραγουδώ. Αυτός είναι και των θεών εξουσιαστής, και τους ανθρώπους καταπονάει» Από το βιβλίο του Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 165. 21 Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 164. 22 Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 169. 23 Στη «Γηρυονηίδα» παρουσιάζεται ο Ηρακλής να πλέει μέσα στη χρυσή κούπα του Ήλιου, γιατί μόνο έτσι θα μπορούσε να φθάσει στο νήσι του Γηρυόνη και να αρπάξει τα βόδια του: «Κι ο Ηλιος, του Υπερίονα ο γιος, μες σε χρυσό ποτήρι Κατέβαινεν, αφού τον Ωκεανό περάσει, Να φτάσει μες στα σκοτεινά της άγιας νύχτας βάθη Στη μάνα του και στη γλυκιά του τη γυναίκα Και στα παιδιά του τα ακριβά. Και τότε ο γιος του Δία Πεζός πήγε στο δάσος των δαφνών, που ολούθε Το σκέπαζε ίσκιος»

15 Εκτός από τα έργα ονομαστών ποιητών, γνωρίζουμε και αρκετά ονόματα συγγραφέων - υμνογράφων της εποχής, που όμως, δυστυχώς τα έργα τους δεν μας σώζονται. Κάποιοι από αυτούς είναι ο Λύκιος Όλην, ο Παμφώς, ο Μουσαίος κ.α. 24. Τελειώνοντας την αναφορά μας στους ύμνους της αρχαϊκής περιόδου, θα πρέπει να τονίσουμε τον τρόπο με τον οποίο μπορούμε να αναγνωρίσουμε τους ύμνους, σύμφωνα με τη δομή τους. Η λυρική ποίηση της αρχαϊκής εποχής, χωρίζεται σε επώνυμα και ανώνυμα έργα. Τα επώνυμα με τη σειρά τους σε χορικά, μονωδίες και ελεγείες. Τα χορικά, διαιρούνται σε θρήνους, ύμνους και εγκώμια 25. Οι ύμνοι ήταν τραγούδια, γραμμένα στη δωρική γλώσσα, που ο χορός με αυτά, καμιά φορά και ακίνητος, δοξολογούσε τους θεούς και τους ήρωες. Στους ύμνους Από το βιβλίο του Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 162-163. 24 Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν, Τόμος ΙΗ, Έκδοσις της εγκυκλοπαιδικής επιθεωρήσεως «ΗΛΙΟΣ», Αθήναι, σελ. 41. 25 Φάνη Ι.Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», σελ. 53. Λυρική ποίηση Επώνυμα Λαϊκά ------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------- Χορικά Μονωδίες Ελεγείες Εργατικά Εθιμικά Σκόλια ----------- -------------- ------------- - Ύμνοι - Ίαμβοι - Πολεμικές - Θρήνοι - Ωδές - Ερωτικές - Εγκώμια - Πολιτικές -Γνωμικές - Επιγράμματα

16 ανήκουν οι παιάνες (ύμνοι λατρευτικοί του Απόλλωνα), οι διθύραμβοι (ύμνοι λατρευτικοί του Διονύσου) και οι γαμήλιοι υμέναιοι 26. ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Περνώντας στην Κλασική εποχή (5ος αιώνας- 323 [ή κατά άλλους 360] π.χ.) συντελείται μια μεγάλη αλλαγή όσον αφορά τη λυρική ποίηση και τους ύμνους. Η λυρική ποίηση ως υποείδος υποχώρησε, επιβίωσαν όμως και καλλιεργήθηκαν όσα είδη συνδέονταν με συγκεκριμένα κοινωνικά φαινόμενα, όπως η λατρεία των θεών, οι αθλητικοί αγώνες, τα συμπόσια κ.α. Διατηρώντας και αναπτύσσοντας λοιπόν τους ύμνους της πρότερης περιόδου, με μικρή παραγωγή νέων ύμνων σε αυτή την εποχή, αναπτύσσεται και κυριαρχεί ένα νέο ποιητικό είδος, το επινίκιο, το οποίο είχε κάνει δειλά την εμφάνιση στο τέλος των αρχαϊκών χρόνων. Τα επινίκια είναι δοξαστικά τραγούδια για τους νικητές των πανελληνίων αθλητικών αγώνων. Ως επί το πλείστον, οι νικητές των αγώνων, ιδιαίτερα οι αριστοκράτες και όσοι είχαν μεγάλη οικονομική άνεση, παράγγελναν σε γνωστούς ποιητές να συνθέσουν, έναντι μεγάλης αμοιβής, τον ύμνο που επιθυμούσαν να ακουστεί κατά την υποδοχή τους στην πόλη, για να μείνει και να θυμίζει τη δόξα τους στις επόμενες γενιές. Εντέλει όμως, τα επινίκια κατέληγαν να είναι στο μεγαλύτερο μέρος τους αφηγηματικά τραγούδια, καθώς οι ποιητές συνήθιζαν να αφιερώνουν λίγους στίχους για να περιγράψουν τα αγωνιστικά επιτεύγματα των αθλητών και περισσότερους για να δοξάσουν τον τόπο και τη γενιά τους, συσχετίζοντάς τα με θεούς και ήρωες, ξετυλίγοντας μύθους, θυμίζοντας ιστορικά γεγονότα και σχηματίζοντας ένα τιμητικό πλαίσιο, όπου τώρα 26 Φάνη Ι.Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», σελ. 53-55.

17 με τη συγκεκριμένη νίκη έρχονταν να ενταχθεί ένας ακόμα προσωπικός θρίαμβος 27. Καινοτομία αποτελεί και η δομική μορφή των επινίκιων ύμνων. Οι περισσότεροι είναι συνδεδεμένοι σε επωδικές τριάδες, ένα σχήμα που πιστεύεται ότι επινοήθηκε στη Μ. Ελλάδα από τον Ίβυκο ή τον Στησίχορο. Κάθε τριάδα αποτελείται από ένα αντιστροφικό ζευγάρι δηλαδή μια στροφή και μια αντιστροφή συντιθέμενες στα ίδια ακριβώς μέτρα, ώστε να μπορούν να τραγουδηθούν στο μέλος- και μια επωδό σε μέτρο και μέλος πολύ διαφορετικά 28. Ποιητές αυτής της εποχής που ασχολήθηκαν με τους επινίκιους ύμνους είναι αρκετοί. Ενδεικτικά μπορούμε να αναφέρουμε τους Πίνδαρο, Βακχυλίδη, Σιμωνίδη κ.α Ο Πίνδαρος κατάγεται από τη Βοιωτία. Θεωρείται ένας «πρώιμος ποιητής», καθώς όταν γράφτηκε ο πρώτος του επινίκιος ύμνος, ο Πυθιόνικος, δεν ήταν πάνω από 20 χρονών. Έχει συνθέσει ύμνους, παιάνες, διθυράμβους, παρθένια, υπορχήματα, εγκώμια και θρήνους, αλλά από αυτά μας σώζονται μόνο αποσπάσματα. Τα μόνα κείμενα που μας σώθηκαν ακέραια είναι οι επινίκιοί του (δυστυχώς, όμως, δεν μας σώθηκε και το μουσικό τους μέλος). Οι επινίκιοί του χωρίζονται σε τέσσερα βιβλία, που κάθε ένα αντιστοιχεί σε έναν από τους μεγάλους πανελλήνιους αγώνες. Τα ονόματά τους είναι «Ολυμπιόνικοι», «Πιθιόνικοι», «Νεμεόνικοι», «Ισθμιόνικοι». Τα έργα του αυτά, δομικά, αποτελούνται από μέτρα που είναι εξαιρετικά ποικίλα. Μελετώντας τα αντιλαμβανόμαστε ότι οι περισσότερες από τις επινίκιες ωδές που έχουν κάποια έκταση, έχουν αυστηρή αρχιτεκτονική: αποτελούνται από μέρη 27 Φάνη Ι.Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», σελ. 106-107. 28 Φάνη Ι.Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», σελ. 118.

18 που περιλαμβάνουν μια στροφή, μια αντιστροφή που είναι αντίστοιχη της στροφής- και μια επωδό, που τα μετρικά της στοιχεία είναι τα ίδια, αλλά είναι διαφορετικά μοιρασμένα. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα της μεθόδου του Πίνδαρου μας δίνεται στον 1 ο «Ολυμπιόνικο» 29. Στους επινίκιους ύμνους του ο Πίνδαρος αρκείται να αναφέρει τη νίκη με ξερά και σύντομα λόγια, για να αφιερωθεί γενικότερα στο εγκώμιο του νικητή και προπαντός της πατρίδας του και της οικογένειάς του, χωρίς να λησμονεί τους θεούς από τους οποίους προέρχεται κάθε νίκη, ούτε την πανελλήνια γιορτή, που έδωσε την ευκαιρία στον αθλητή να διακριθεί. Ένα αρκετά ενδιαφέρον στοιχείο για τη συγγραφή των επινίκιων είναι ότι ο Πίνδαρος βρισκόταν μπροστά στις περισσότερες από τις νίκες που ύμνησε. Όπως όλοι οι διάσημοι ποιητές αυτής της εποχής και ο Πίνδαρος ταξίδευε πολύ. Πήγαινε συχνά στους Δελφούς, στην Ολυμπία, στον Ισθμό, την Κόρινθο και στη Νεμέα. Ο Πίνδαρος εκτός από τους αθλητικούς αγώνες ύμνησε και την νίκη των Ελλήνων κατά των Περσών. Στον 1 ο Πυθιόνικο καθώς και στους 5 ο και 8 ο Ισθμιόνικους, υμνεί και τιμά την νίκη των Ελλήνων. Στάση βέβαια αμφιλεγόμενη, μια και αυτός, οι συντοπίτες του καθώς και το μαντείο των Δελφών, όταν εισέβαλαν αρχικά οι Πέρσες στην Ελλάδα, 29 Πρόλογος: «Εκ των στοιχείων του κόσμου το ύδωρ είναι το άριστον, ο χρυσός δε, όπως το πυρ, το οποίον καίει εν καιρώ νυκτός, λάμπει και κατά πολύ υπερέχει εξ όλων των κτημάτων του υπερήφανου πλούτου. Εάν δε άθλα, ω ψυχή μου, θέλης να υμνήσης, μη ζητήςς εν καιρώ ημέρας εντός του έρημου αιθέρος άλλο φαεινόν άστρον του ηλίου λαμπρότερον, μηδέ αγώνα άλλον ας είπωμεν υπέρτερον, του αγώνος της Ολυμπίας» (Α Ολυμπιόνικος, 1-8) Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 202-203.

19 τάχθηκαν υπέρ της υποταγής της χώρας στους βαρβάρους 30. Πέρα όμως, από αυτά τα αμφιλεγόμενα γεγονότα ένα είναι το σίγουρο, πως ο Πίνδαρος αποτελεί ένα λαμπρό κεφάλαιο στην ιστορία των ύμνων της κλασσικής εποχής. Στο μεταίχμιο της Κλασσικής - Ελληνιστικής εποχής η χορική ποίηση και ειδικότερα οι ύμνοι, αποδεικνύουν ότι δεν είχαν πεθάνει. Μια εντυπωσιακή αναβίωση τους, κυρίως στην Αθήνα, συντελείται αυτή την εποχή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το χορηγικό μνημείο του Λυσικράτη, που χρονολογείται στο 334 π.χ. στην Αθήνα, το οποίο μας μαρτυρεί την ύπαρξη του τελετουργικού των «χορηγιών» και το συγκεκριμένο μνημείο αναφέρεται στη χορηγία του Λυσικράτη στα Παναθήναια. Από εκείνη την εποχή είναι, επίσης, και μια επιγραφή από τους Δελφούς, που μας διατήρησε δύο ύμνους του ποιητή Αντίνοου από την Κόρινθο, τον ένα αφιερωμένο στην Εστία και τον άλλο στον Πύθιο Απόλλωνα. Ο δημιουργός αυτών των ποιημάτων των δελφικών εορτών τιμήθηκε για τα έργα του το 335 π.χ. 31 ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΟΧΗ Περνώντας στην Ελληνιστική εποχή (323 [ή 360 κατά άλλους] π.χ.- 30 π.χ.) βλέπουμε ακόμα πιο έντονα την αναβίωση και την άνθιση του λυρισμού στην ποίηση. Σε εκείνη την εποχή καλλιεργήθηκε σε μεγάλη κλίμακα η υμνογραφία και ένας αρκετά μεγάλος αριθμός ύμνων, σώζεται ως τις μέρες μας. Στην Ελληνιστική εποχή αρκετοί από τους ύμνους αναφέρονταν στους θεούς και πολλές φορές μάλιστα αφορμή της 30 Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 197-204. 31 Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 474-475.

20 σύνθεσής τους ήταν η χρήση τους στις γιορτές τους, οι οποίες είχαν τεράστια σημασία και τότε. Δευτερεύοντες, αλλά και πάλι πολύ σημαντικοί, ήταν οι ύμνοι που γράφονταν για να τιμήσουν τους βασιλιάδες, στους οποίους αυτή την εποχή είχαν αρχίσει να αποδίδουν τιμές θεών 32. Ως αποτέλεσμα οι ύμνοι τότε δεν ήταν τόσο λογοτεχνικοί, όπως παραδείγματος χάρη οι ομηρικοί ύμνοι, γιατί ήταν προορισμένοι να ψαλούν κυρίως σε τελετουργίες. Ανασκαφές στην Επίδαυρο αποκάλυψαν έναν ύμνο χαραγμένο σε πέτρα αφιερωμένο στον Ασκληπιό, έργο του Ίσυλλου, που έζησε στο τέλος του τέταρτου και στις αρχές του τρίτου αιώνα. Επίσης, ανασκαφές στους Δελφούς αποκάλυψαν έναν ύμνο στον Πύθιο Απόλλωνα, γραμμένο από τον Αριστόνοο γύρο στο 222π.Χ. και δύο ακόμα παιάνες του 2 ου αιώνα. Οι τελευταίοι είναι ιδιαίτερα σημαντικοί, καθώς στις επιγραφές, διασώζονται και τα καθορισμένα για τη μελωδία μουσικά τους σημεία 33. Σημαντικός συγγραφέας ύμνων της Ελληνιστικής περιόδου είναι ο Καλλίμαχος από την Κυρήνη της Αφρικής, ο οποίος σπούδασε στην Αθήνα και την Αλεξάνδρεια και δούλευε εκεί σαν δάσκαλος. Ανάμεσα στα πολλά λογοτεχνικά και ποιητικά του έργα, έχει γράψει και ένα σεβαστό αριθμό ύμνων αφιερωμένων στο Δία, στον Απόλλωνα, την Άρτεμη, τη Δήλο, τη Δήμητρα κ.α. Πολλοί από αυτούς έχουν γραφτεί κατά παραγγελία του βασιλιά της Αιγύπτου ή ιερέων διαφόρων ιερών για κάποιες θρησκευτικές εορτές. Οι ύμνοι του Καλλίμαχου είναι γεμάτοι από πολυμάθεια μυθολογική, γεωγραφική και θεολογική, χωρίς να λείπουν 32 «Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια», Τόμος 23ος (τηλεμετρία-φιλίσκος), έκδοση δευτέρα ενημερωμένη δια συμπληρωμάτων, εκδοτικός οργανισμός «Ο Φοίνιξ» Ε.Π.Ε., Αθήνα, σελ. 642. 33 Φάνη Ι.Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», σελ. 204.

21 και τα δοξολογικά μέρη, όπως για παράδειγμά στον ύμνο της Δήμητρας και στην περιγραφή της γέννησης του Απόλλωνα 34. ΡΩΜΑΪΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ Το 30 π.χ. ο ελλαδικός χώρος κυριεύεται εξολοκλήρου από τους Ρωμαίους. Σιγά-σιγά ο ρωμαϊκός πολιτισμός αφομοιώνεται και αναμειγνύεται με τον ελληνικό πολιτισμό, ο οποίος είχε ανθίσει κατά την ελληνιστική εποχή σε όλο τον ανατολικό τότε γνωστό κόσμο, δημιουργώντας τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό. Τους 1 ο π.χ- 1 ο μ.χ. αιώνες η ακμή της ρωμαϊκής ποίησης, συνέπεσε με την απελπιστικά άγονη περίοδο της ελληνικής ποίησης, που είχε χάσει κάθε δροσιά και καλλιεργούνταν μόνο ως πάρεργο στο πλαίσιο της ρητορικής τέχνης 35. Έτσι η ρωμαϊκή ποίηση βρήκε πρόσφορο έδαφος να αναπτυχθεί και να καθιερώσει στοιχεία της τα οποία αργότερα με την επήρεια και του ελληνικού πνεύματος μας κληροδότησαν σπουδαία ποιητικά κείμενα. Η λυρική ποίηση των ελληνορωμαϊκών χρόνων, μέσα στα άλλα είδη που ανέπτυξε, καλλιέργησε και τους ύμνους. Στον 2 ο μ.χ αιώνα ανήκουν οι ύμνοι του Μεσομήδη από την Κρήτη, εις Καλλιόπειαν, εις Ήλιον, εις Νέμεσιν κ.λ.π., σημαντικοί, όχι τόσο για την ποιητική τους αξία, όσο γιατί στα χειρόγραφά τους διασώζεται και η μελωδία τους, καταγραμμένη με τα αρχαία μουσικά σημεία. Στον 2 ο ή 3 ο μ.χ. αιώνα, χρονολογούνται και οι 87 σύντομοι λατρευτικοί ύμνοι, που μας παραδόθηκαν ως προσφορά του μυθικού Ορφέα προς τον Μουσαίο. Γραμμένοι σε δακτυλικό εξάμετρο, οι ορφικοί αυτοί ύμνοι, καμιά σχέση δεν έχουν με τον Ορφέα και ελάχιστη με τον Ορφισμό. Μας ενδιαφέρουν 34 Robert Flacelière (ακαδημαϊκού καθηγητού της Σορβόννης και διευθυντού της Ecole Normale Superieure), Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Λογοτεχνίας, σελ. 513-514. 35 Φάνη Ι.Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», σελ. 244.

22 όμως, για τη μεγάλη ποικιλία των θεών που εξυμνούν και για τον ποιητικό τους τρόπο, όπου τα παραδοσιακά ή νεόλεκτα λατρευτικά επίθετα ακολουθούν αραδιαστά το ένα το άλλο (όπως για παράδειγμα στον «ύμνο στην φύση») 36. Έτσι φτάνουμε στο τέλος της ελληνορωμαϊκής εποχής και μαζί με αυτήν και στο τέλος της αρχαίας ελληνικής υμνογραφίας. Με τον Μέγα Κωνσταντίνο, το διάταγμα της ανεξιθρησκείας και την σταδιακή επικράτηση του Χριστιανισμού, η υμνογραφια περνάει σε ένα καινούργιο και πολύ λαμπρό επίπεδο, που όμως διαφοροποιείται και ξεχωρίζει από την ύμνους της αρχαίας Ελλάδας. 36 Φάνη Ι.Κακριδή, Αρχαία ελληνική γραμματολογία, Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας «Αρχαιογνωσία και αρχαιογλωσσία στη Μέση εκπαίδευση», σελ. 245.

23 2. ΨΑΛΜΟΙ, ΥΜΝΟΙ ΚΑΙ ΩΔΕΣ ΣΤΗΝ ΠΑΛΑΙΑ ΔΙΑΘΗΚΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΙΟΥΔΑΪΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Οι Ιουδαίοι είναι λαός σημιτικής προέλευσης με τεράστια ιστορία και ιδιαίτερα στοιχεία πολιτισμού. Κατά την αρχαιότητα ζούσαν στην περιοχή της Παλαιστίνης, και ακόμα και σε περιόδους μαζικών διωγμών, ακόμα και εκτόπισής τους (π.χ. στη βαβυλώνια αιχμαλωσία), πάντα κάποιο αντιπροσωπευτικό δείγμα της φυλής έμενε στην περιοχή. Οι Ιουδαίοι πίστευαν στο Γιαχβέ, ο οποίος μέσω του Αβραάμ, του τελευταίου πιστού γενάρχη της εποχής του, έχρισε τόσο αυτόν όσο και τους οικείους και τους απογόνους του ως τον περιούσιο λαό. Το ιερό βιβλίο των Ιουδαίων είναι η ονομαζόμενη από τους χριστιανούς Παλαιά Διαθήκη. Εκεί περιέχεται η Ιστορία των Εβραίων, κανόνες συμπεριφοράς και διαβίωσης, λόγοι προφητών και σοφών της εποχής, ακόμα η δημιουργία του κόσμου. Το βιβλίο του κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης δεν γράφτηκε σε μια μόνο χρονική περίοδο, αλλά σε διάστημα αρκετών αιώνων, αρχίζοντας από τον 8 ο περίπου π.χ. αιώνα και φτάνοντας στον 3 ο π.χ. αιώνα περίπου. Η γλώσσα γραφής της Παλαιάς Διαθήκης είναι τα αρχαία εβραϊκά, γλώσσα που χρησιμοποιούσαν οι Ιουδαίοι κατά τους προαναφερθέντες αιώνες και η οποία ύστερα αντικαταστάθηκε από την αραμαϊκή διάλεκτο. Θα πρέπει όμως, να ξεκαθαριστεί ότι η τωρινή μορφή του συνόλου των βιβλίων της χριστιανικής Παλαιάς Διαθήκης διαφέρει από το βιβλίο της Διαθήκης των σύγχρονων Εβραίων. ΙΟΥΔΑΪΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Οι Ιουδαίοι τιμούσαν τον Γιαχβέ στο ναό του Σολομώντα στην αρχαία Ιερουσαλήμ. Γιόρταζαν τις γιορτές του με χορούς και τραγούδια. Οι θυσίες συνοδεύονταν και αυτές από τραγούδια. Στα βασιλικά

24 ανάκτορα τα τραγούδια προς τιμή του Γιαχβέ τα έλεγαν οι τραγουδιστές των ανακτόρων. Ο ναός του Σολομώντα είχε τους δικούς του ψάλτες, όπως ακριβώς γίνονταν σε όλα τα μεγάλα ιερά της Ανατολής, οι οποίοι και τον δοξολογούσαν. Οι ψάλτες χρησιμοποιούσαν αποσπάσματα από το βιβλίο των Ψαλμών της Παλαιάς Διαθήκης. Πολλοί από τους ψαλμούς φέρουν μουσικές ή λειτουργικές ενδείξεις, ορισμένοι μάλιστα κάνουν στο κείμενο τους λόγο για ένα τυπικό που ακολουθείται ταυτόχρονα με την χρήση τους (π.χ. Ψαλμ. 20, 26, 27, 66, 81, 107, 116,134,135). Αυτοί, καθώς και άλλοι (π.χ. Ψαλμ. 48,65,95,96,118), ψάλλονταν στον περίβολο του ναού. Εκτός από τους ψάλτες υπήρχαν και προσκυνητές, οι οποίοι κατά την επίσκεψη τους στο ναό χρησιμοποιούσαν αυτού του είδους τους ύμνους. Οι ψαλμοί των Αναβαθμών, όπως ονομάζονται, χρησιμοποιούνταν γι αυτό το σκοπό. Γνωρίζουμε ότι πολλοί από τους ψαλμούς συντέθηκαν για τη λατρεία στο ναό. Αλλά και άλλοι, που δεν γράφτηκαν για αυτό το σκοπό, με την προσθήκη ορισμένων ευλογιών, προσαρμόστηκαν σε αυτόν. Επίσης, οι Ψαλμοί χρησιμοποιούνταν και σαν υμνολόγιο στις συναγωγές 37. Για να κατανοήσουμε, όμως, καλύτερα την χρήση των ύμνων στην λατρευτική ζωή των Ιουδαίων, θα πρέπει να αναλύσουμε από που προέρχονται και ποια είναι ακριβώς η θέση τους στις επίσημες θρησκευτικές συλλογές. Η κύρια πηγή ύμνων στην Παλαιά Διαθήκη είναι το βιβλίο των ψαλμών, οι οποίοι ανήκουν στα ποιητικά βιβλία. Πως όμως, αναπτύχθηκε στον Ισραήλ η ποίηση και ιδιαίτερα η θρησκευτική; Όπως σε όλους τους λαούς της αρχαιότητας, έτσι και στον αρχαίο 'Ισραήλ, ό ποιητικός λόγος κάνει πρώτος την εμφάνισή του δυναμικά και με αξιώσεις στα μνημεία της θρησκευτικής λογοτεχνικής του 37 Μετάφραση Δημητριου Καϊμάκη, Σύντομη εισαγωγή στην Παλαια Διαθήκη, Επιλογή Ενοτήτων από τη Βίβλο της Ιερουσαλήμ, Εκδόσεις SIMBO, Θεσσαλονίκη 2001, σελ. 102-103.

25 παραγωγής 38. Όπως οι γείτονές του της Αιγύπτου, της Μεσοποταμίας και της Χαναάν, χρησιμοποιεί και αυτός από τα πρώτα χρόνια της ύπαρξής του ως κράτος τη λυρική ποίηση με όλες της τις μορφές 39. Έτσι και αλλιώς τα πρώτα φιλολογικά κείμενα των αρχαίων λαών γράφτηκαν σε έμμετρο λόγο. Αυτό σημαίνει ότι η ποίηση ήταν ο κύριος τρόπος έκφρασης των συγκινήσεων των ατόμων και των λαών από τους αρχαιότατους χρόνους. Από το γενικό αυτό κανόνα όχι μόνο δεν εξαιρείται ο βιβλικός Ισραήλ, αλλά αντίθετα έδειξε ιδιαίτερη ευαισθησία και καλλιέργησε ορισμένες μορφές της ποίησης όσο λίγοι άλλοι λαοί της αρχαιότητας. Ό λόγος αυτός καλλιεργείται εξαρχής και αναπτύσσεται με ιδιαίτερη ευαισθησία και εξαιρετική επιτυχία, ώστε σήμερα ορισμένα έργα του να κατατάσσονται στα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας 40. Πολλά ποιητικά τεμάχια δεν διασωθήκαν, όμως, μόνο στα ποιητικά βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά και στα ιστορικά, όπως για παράδειγμα η ευλογία του Ιακώβ, το επινίκιο άσμα, η ωδή και η ευλογία του Μωυσή, ο επινίκιος ύμνος της Δεββώρας, ο ευχαριστήριος ύμνος της Άννας, κλπ., όμως, οι Ψαλμοί, οι Παροιμίες, οι διάλογοι του Ιώβ, το Άσμα Ασμάτων, το μεγαλύτερο μέρος του Εκκλησιαστή, η Σοφία Σολομώντος και η Σοφία Σειράχ είναι ασύγκριτης ποιότητας ποιητικά δημιουργήματα 41. 38 Σταύρου Ε.Καλαντζάκη (Καθηγητού Πανεπιστημίου), Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Επιμέλεια: Αθανάσιος Παπαρνάκης Δ.Θ., εκδόσεις Π.Πουρναρα, Θεσσαλονίκη 2006, σελ. 553. 39 Μετάφραση Δημητρίου Καϊμάκη, Σύντομη εισαγωγή στην Παλαια Διαθήκη, Επιλογή Ενοτήτων από τη Βίβλο της Ιερουσαλήμ, σελ. 95. 40 Σταύρου Ε.Καλαντζάκη (Καθηγητού Πανεπιστημίου), Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Επιμέλεια: Αθανάσιος Παπαρνάκης Δ.Θ., σελ. 553. 41 Δαμιανού Αθ. Δόικου (Καθ. Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη-Ειδική Εισαγωγή, σελ. 162.

26 Ή βιβλική ποίηση διακρίνεται σε κοσμική και σε θρησκευτική. Η κοσμική είναι σαφώς φτωχότερη από τη θρησκευτική και ή ποσότητα των ασμάτων της ασφαλώς πιο πενιχρή από αυτή των λαών της αρχαίας Εγγύς Ανατολής αλλά και των Ελλήνων. Τα σωζόμενα αποσπάσματά της μπορούν, ωστόσο, να δώσουν ικανοποιητική εικόνα της λαϊκής ποιητικής κληρονομιάς του ιστορικού Ισραήλ. Η θρησκευτική ποίηση από την άλλη είναι πλουσιότερη από την κοσμική και τα άσματά της ασύγκριτα έναντι εκείνων των άλλων ανατολικών λαών, όχι μόνο σε ποσότητα αλλά και σε ποιότητα. Ή υπεροχή τους έγκειται όχι τόσο στη μετρική και ρυθμική τους τέχνη όσο στην ποικιλία και τη ζέση των αισθημάτων, των πόθων και των συναισθημάτων, που διακατέχουν την ψυχή τού ποιητή τους, στον πλούτο των σκέψεων και λογισμών που διέπουν το πνεύμα του, καθώς και στο εύρος των σοφών παραινέσεων και διδαγμάτων πού διακοσμούν το λόγο του 42. Εκτός όμως, από την κοσμική και τη θρησκευτική - λατρευτική ποίηση, οι ποιητές της Παλαιάς Διαθήκης καλλιέργησαν και το "γνωμικό" λόγο με την μορφή απλών, κατανοητών και ευκολομνημόνευτων λαϊκών παροιμιών, γνωμικών, παραινέσεων κ.λ.π. 43. ΚΟΣΜΙΚΗ ΙΟΥΔΑΪΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Με τον όρο «κοσμική» ποίηση ίσως να μην εκφράζονταν τότε ακριβώς αυτό που ευνοούμε σήμερα, γιατί δεν γίνονταν σαφής διάκριση μεταξύ του θρησκευτικού και μη θρησκευτικού στοιχείου της ποίησης, γιατί στους χρόνους εκείνους, και ιδιαίτερα στον Ισραήλ, όλα υπάγονται στη θρησκευτική σφαίρα και τα ζωτικά θέματα της καθημερινής ζωής 42 Σταύρου Ε. Καλαντζάκη (Καθηγητού Πανεπιστημίου), Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Επιμέλεια: Αθανάσιος Παπαρνάκης Δ.Θ., σελ. 553-554. 43 Δαμιανού Δόικου, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Α Ενιαίου, Εκκλησιαστικού Λυκείου, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γενική Διεύθυνση Εκκλησιαστικής Εκπαιδεύσεως, Θεσσαλονίκη 1999, σελ. 99.

27 υποτάσσονται σε θεώρηση κατά πολύ διαφορετική απ' αυτή που ισχύει στις μέρες μας. Οπωσδήποτε όμως, μπορούμε να αναζητήσουμε και να βρούμε στην Παλαιά Διαθήκη, αν όχι καθαρά κοσμικά πάντως κοσμικού χαρακτήρα ποιήματα, στα οποία όμως μαρτυρείται η παρουσία θρησκευτικών στοιχείων. Λείψανα κοσμικών τραγουδιών διασώθηκαν στην Παλαιά Διαθήκη σε μικρό αριθμό, ικανά όμως, να μας δώσουν πλήρη εικόνα της ποιητικής κληρονομιάς του αρχαίου Ισραήλ. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται πολεμικά και επινίκεια άσματα, συμποσιακά και σατυρικά, εργατικά, γαμήλια, θρήνοι και άλλα, που τραγουδούσαν οι Ισραηλίτες ανάλογα με τις περιστάσεις και με τη συνοδεία μουσικών οργάνων και χορού. Η αφορμή της σύνθεσης των κοσμικών αυτών λυρικών τραγουδιών είναι προφανής στιχουργήθηκαν για να εκφράσουν τη χαρά ή τη λύπη ενός ατόμου ή μιας ομάδας σε ευτυχείς ή δυστυχείς στιγμές της ατομικής ή εθνικής ζωής τους. Τα τραγούδια αυτά πριν να καταγραφούν, κυκλοφορούσαν, όπως ήταν φυσικό, μεταξύ του λαού από στόμα σε στόμα και από γενιά σε γενιά. Με την πάροδο του χρόνου, όσα διασώθηκαν στην προφορική παράδοση, συγκεντρώθηκαν ανάλογα με το χαρακτήρα τους σε μικρές ανεξάρτητες συλλογές και ακολούθως καταγράφτηκαν. Ανεξάρτητα τραγούδια ή αυτούσιες μικρές συλλογές ενσωματώθηκαν με τον καιρό στην Πεντάτευχο και στα βιβλία της Παλαιάς Διαθήκης, όπου η αφήγηση ή ο προφητικός λόγος απαιτούσε. Εκτός όμως από τις παραπάνω περιπτώσεις, έχουμε στην Παλαιά Διαθήκη και συλλογές με τραγούδια κοσμικού χαρακτήρα, όπως είναι από μια άποψη το Άσμα Ασμάτων. ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΙΟΥΔΑΪΚΗ ΠΟΙΗΣΗ Εκείνο όμως, για το οποίο διακρίνεται η Παλαιά Διαθήκη, δεν είναι οι ποιητικές της δημιουργίες σε θέματα κοσμικού, ενδιαφέροντος, αλλά η

28 καλλιέργεια της θρησκευτικής λυρικής ποίησης, η οποία εκπροσωπεί ότι ωραίο έχει να παρουσιάσει η ποιητική κληρονομιά της ευρύτερης περιοχής. Στην ιερή ποίηση βρήκε ο ιουδαϊκός λαός το κατάλληλο μέσο για να εκφράσει προς το Θεό όλα εκείνα τα θέματα (χαρά, λύπη, παράπονο, ελπίδα, θαυμασμό κλπ.) που ανέκαθεν συγκινούσαν τον άνθρωπο. Όλα αυτά εκφράζονται στη θρησκευτική ποίηση της Παλαιάς Διαθήκης. Αυτή με τη σειρά της έχει τις κατηγορίες της, που η καθεμιά έχει τα δικά της χαρακτηριστικά. Έτσι με βάση το περιεχόμενο κάθε λατρευτικού άσματος και με φιλολογικά κριτήρια τη δομή, το ύφος, το λεξιλόγιο κλπ. μπορούμε να τα κατατάξουμε σε τέσσερις κύριες κατηγορίες: Οι «ύμνοι» ή «αίνοι» που είναι τα άσματα εκείνα που εγκωμιάζουν τη δόξα και το μεγαλείο του Θεού, όπως αποκαλύπτονται στη φύση και στην ιστορία, ιδίως του Ισραήλ. Κλασικό παράδειγμα ύμνου στην Παλαιά Διαθήκη είναι το επινίκιο άσμα του Μωυσή και της Μαριάμ, που έχει ως θέμα την καταπόντιση των Αιγυπτίων και τη σωτηρία του Ισραήλ. Εξ.15,1 «Ἄσωμεν τῶ Κυρίῳ ἐνδόξως γάρ δεδόξασται ἵππον καί ἀναβάτην ἔρριψεν εἰς θάλασσαν, βοηθός καί σκεπαστής ἐγένετό μοι εις σωτηρίαν». Οι «θρήνοι», που διαφέρουν από τους ύμνους στο ότι δεν αναφέρονται, όπως εκείνοι, στο χαρακτήρα του Θεού ούτε εγκωμιάζουν τα ιδιώματά του, αλλά απευθύνονται στο Θεό σε περίπτωση συμφοράς ή δοκιμασίας, ατομικής ή εθνικής, ικετεύοντας το έλεος και τη βοήθειά του, όπως στον Ψαλμ. 87,2 «Κύριε ὁ Θεός τῆς σωτηρίας μου, ἡμέρας έκέκραξα καί έν νυκτί ἐναντίον σου». Και οι «ευχαριστήριοι ψαλμοί», που συνήθως αρχίζουν όπως και οι ύμνοι, για να εκφράσουν ακολούθως ευγνωμοσύνη για τη σωτηρία, για παράδειγμα οι Ψαλμοί 30,9 και Ιων.2,10. Ξεχωριστή κατηγορία λατρευτικών ασμάτων αποτελούν οι «εσχατολογικοί» ψαλμοί, που αναφέρονται σε γεγονότα των έσχατων

29 ημερών, παραδείγματος χάρη ο Ψαλμός 96 και οι «μεσσιανικοί» που έχουν κέντρο το Μεσσία και το έργο του για παράδειγμα ο Ψαλμός 2. Αυτά τα ανεξάρτητα ποιήματα της λατρευτικής ή θρησκευτικής ποίησης, ατομικής ή συλλογικής προέλευσης, βρίσκονται διάσπαρτα σε διάφορες αφηγήσεις της Παλαιάς Διαθήκης, ενώ άλλα απαρτίζουν συλλογές με έξοχου κάλλους λυρικά θρησκευτικά άσματα, όπως είναι σήμερα η εκτενής ανθολογία των Ψαλμών και οι Θρήνοι 44. Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, ψαλμοί βρίσκονται διάσπαρτοι σε πολλά μέρη του κανόνα της Παλαιάς Διαθήκης, αλλά κατά κύριο λόγο οι περισσότεροι και σπουδαιότεροι σε όγκο και λογοτεχνικό πλούτο ψαλμοί βρίσκονται μαζεμένοι στο βιβλίο των Ψαλμών ή Ψαλτήρι ή βίβλος ψαλμών ή ψαλμοί του Δαβίδ, σύμφωνα με τη μετάφραση των Έβδομήκοντα (Ο') 45. Το όνομα του το πήρε από το ψαλτήρι, το μουσικό όργανο με τη συνοδεία του οποίου απαγγέλλονταν τα ποιήματα των ψαλμών. Και επειδή στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα περισσότερα ποιήματα της συλλογής, η ονομασία αποδόθηκε σε ολόκληρο το βιβλίο 46. Σε αυτήν περιλαμβάνονται ύμνοι, προσευχές και θρήνοι 47 και στην Εβραϊκή Βίβλο η συλλογή φέρει τον τίτλο "Αίνοι" 48, στα εβραϊκά τεχιλίμ (ύμνοι). Το όνομα όμως, αυτό δεν ταιριάζει, παρά μόνο σε ένα ορισμένο αριθμό ψαλμών. Πράγματι, στις επιγραφές που υπάρχουν στους 44 Σταύρου Ε. Καλαντζάκη (Καθηγητού Πανεπιστημίου), Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Επιμέλεια: Αθανάσιος Παπαρνάκης Δ.Θ., σελ.163-165. 45 Δαμιανού Δόικου, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Α Ενιαίου, Εκκλησιαστικού Λυκείου, σελ. 101. 46 «Η Παλαιά Διαθήκη» (Μετάφραση από τα πρωτότυπα κείμενα), Ελληνική βιβιλική εταιρία, Εμ. Μπενάκη 50, Αθήνα, σελ.101. 47 Δαμιανού Δόικου, Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Α Ενιαίου, Εκκλησιαστικού Λυκείου, σελ. 101. 48 «Η Παλαιά Διαθήκη» (Μετάφραση από τα πρωτότυπα κείμενα), σελ. 101.

30 περισσότερους από τους ψαλμούς, το όνομα ύμνος δίνεται μόνο στον Ψαλμ. 145. Ο τίτλος που συναντούμε πιο συχνά είναι μιζμόρ, πράγμα που προϋποθέτει μια μουσική συνοδεία. Τελικά, όμως,, η λέξη αποδίδεται άριστα με τον όρο "ψαλμός" 49. ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΥΜΝΟΥ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΦΙΛΩΝΑ ΚΑΙ ΙΩΣΗΠΟ Με τη λέξη «ύμνος», ουσιαστικά τονίζεται το περιεχόμενο του εκάστοτε κομματιού, που συνήθως περιελάμβανε τις ευχαριστίες και τους επαίνους των ανθρώπων προς τον Θεό. Η επιλογή της ελληνικής λέξης «ύμνος» είχε ως αποτέλεσμα να συνδεθούν οι κανονικοί Ψαλμοί και τα άλλα εβραϊκά τραγούδια με τη μακρά παράδοση των ελληνικών ύμνων προς τους θεούς. Η σχέση αυτή τεκμηριώνεται με το έργο του Φίλωνα, Εβραίου μελετητή της Άγιας Γραφής και φιλόσοφου, ο οποίος τον 1 ο μ.χ. αιώνα, περιγράφει μια κοινότητα ασκητών οι οποίοι είχαν αποσυρθεί, με σκοπό να ακολουθήσουν μια στοχαστική ζωή με επίκεντρο την φιλοσοφική μελέτη της Αγίας Γραφής. Αν και δεν είμαστε σίγουροι ότι μια τέτοια κοινότητα υπήρξε ή αν είναι προϊόν μυθοπλασίας του Φίλωνα, το έργο αυτό μας δείχνει πως υπήρχαν κάποιοι Εβραίοι τουλάχιστον, που στην αρχή της χριστιανικής ζωής συνέδεσαν την εβραϊκή λειτουργική παράδοση με την ελληνική φιλοσοφία και κουλτούρα 50. Ο Φίλωνας παρουσιάζει τους κανονικούς ψαλμούς, ως Ύμνους. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι, ακριβώς όπως ο Παύλος, ο ίδιος θεωρεί 49 Μετάφραση Δημητρίου Καϊμάκη, Σύντομη εισαγωγη στην Παλαια Διαθήκη, Επιλογή Ενοτήτων από τη Βίβλο της Ιερουσαλήμ, σελ. 96. 50 Adela Yarbro Collins,Yale University Divinity School, «Psalms, Philippians 2:6-11, and the origins of Christology», Biblical Interpretation, A journal of Contemporary Approaches, Edited by Tat-siong Benny Liew (Pacific School of Religion), volume 20, Brill 2012, σελ. 361-372, σελ. 362.

31 ότι τα μέλη της κοινότητας μπορούν να χρησιμοποιήσουν νέους ψαλμούς ή ύμνους δικής τους σύνθεσης. Στην απολογία του, που γράφτηκε περίπου διακόσια χρόνια αργότερα, ο Τερτυλλιανός αναφέρει, με τρόπο παρόμοιο με τον Φίλωνα, ότι στις «Αγάπες», κάθε πρόσωπο καλείται να ψάλει στον Θεό ένα «κομμάτι», είτε από τις γραφές, είτε δικό του. Ο Ιώσηπος, Εβραίος ιστορικός, ο οποίος έζησε λίγο πριν τον Φίλωνα, επίσης, χρησιμοποιεί ορολογία που τονίζει την ομοιότητα μεταξύ των Εβραϊκών Ψαλμών και των ελληνικών ύμνων. Ονομάζει τους ψαλμούς της Παλαιάς Διαθήκης "ύμνους στον Θεό", για παράδειγμα αναφέρεται στα γεγονότα της Εξόδου και την περιγραφή τους ως "ένα τραγούδι για τον Θεό σε εξάμετρο στίχο". Ο Ιώσηπος ονομάζει τους Λευίτες της Παλαιάς Διαθήκης «Υμνωδούς». Αυτό ήταν ένας τεχνικός όρος που κατά τον 1 ο μ. Χ. αιώνα λέγονταν για τους ανθρώπους που σχετίζονταν με την λατρεία, στις πόλεις της Μικράς Ασίας. Τέλος, ο Ιώσηπος λέει ότι το βιβλίο των Ψαλμών του Δαυίδ, αποτελεί «ᾠδᾶς εἰς τον θεόν και ὓμνους», σε διάφορα τονικά μέτρα. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΩΝ ΨΑΛΜΩΝ Οι Ψαλμοί ανήκουν στα "Ποιητικά-Διδακτικά Βιβλία" της Παλαιάς Διαθήκης στη μετάφραση των Εβδομήκοντα, ενώ στην Εβραϊκή Βίβλο κατατάσσονται στην τρίτη ομάδα των βιβλικών έργων, στα "Αγιόγραφα" 51. Οι συλλογές και των δύο κανόνων το τοποθετούν επικεφαλής των βιβλίων τους, διότι, παράλληλα με την αρχαιότητα του, ή θέση του στη θρησκευτική συνείδηση των πιστών ήταν ανέκαθεν 51 «Η Παλαιά Διαθήκη» (Μετάφραση από τα πρωτότυπα κείμενα), σελ. 100-101.

32 διακεκριμένη και ή χρήση του στη λατρευτική τους ζωή πάντοτε ευρεία 52. Οι ψαλμοί και στα δύο κείμενα είναι εκατόν πενήντα. Υπάρχει βέβαια στους Ο' και 151ος ψαλμός, που αποδίδεται μάλιστα στον Δαβίδ και αναφέρεται στη νίκη του εναντίον του Γολιάθ, ο ψαλμός όμως, αυτός, όπως σημειώνεται και στην επιγραφή του, υπολογίζεται ως «έξωθεν του αριθμού». Στις ραβινικές πηγές ο αριθμός των ψαλμών είναι μικρότερος (147) ή και μεγαλύτερος των εκατόν πενήντα (μέχρι 170). Η διαφορά αυτή οφείλεται στη σύμπτυξη ή τη διχοτόμηση ορισμένων ψαλμών, που εξυπηρετούσε κατά περίπτωση τις λειτουργικές ανάγκες της Συναγωγής 53. Επίσης, οι Ψαλμοί αριθμούνται διαφορετικά στο ελληνικό απ' ότι στο εβραϊκό κείμενο 54. Οι Ψαλμοί 9 και 113 κατά τους Ο', στον εβραϊκό Κανόνα εμφανίζονται υποδιαιρεμένοι ως 9 και 10, και 114 και 115 αντίστοιχα και οι Ψαλμοί 116 και 147 κατά τον εβραϊκό Κανόνα, στους Ο' εμφανίζονται υποδιαιρεμένοι ως 114 και 115, και 146 και 147 αντίστοιχα. Έτσι στους δύο Κανόνες, στον ελληνικό και στον εβραϊκό, ο αριθμός είναι ίδιος, ενώ διαφορά υπάρχει στην αρίθμηση 55. 52 Σταύρου Ε.Καλαντζάκη (Καθηγητού Πανεπιστημίου), Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη, Επιμέλεια: Αθανάσιος Παπαρνάκης Δ.Θ., σελ. 558. 53 Δαμιανού Αθ. Δόικου (Καθ. Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη-Ειδική Εισαγωγή, σελ. 169. 54 «Η Παλαιά Διαθήκη» (Μετάφραση από τα πρωτότυπα κείμενα), σελ. 100-101. 55 Νίκου Ματσούκα, Παλαιά και Καινή Διαθήκη ( Σημεία- νοήματα- αποτυπώματα), Φιλοσοφικά και Θεολογική Βιβλιοθήκη, Εκδόσεις Πουρναρας, Θεσσαλονίκη 2002, σελ. 164.

33 Πίνακας αρίθμησης ψαλμών εβραϊκού και ελληνικού κανόνα Εβραϊκή μετάφραση Μετάφραση Ο' Ψαλμός 1-8» 9+10 9» 11+113 10-112» 114+115 113» 116,1-9 114» 10-19 115» 117-146 116-145» 147,1-11 146» 12-20 147» 148-150» 151 (δευτεροκανονικός) 56 Ποιά είναι, όμως, η ιστορία της σύνθεσης του βιβλίου των Ψαλμών; Γράφτηκε σε μια συγκεκριμένη εποχή ή η σύνθεση του υπήρξε μακραίωνη; Η πορεία της σύνθεσης του Ψαλτηρίου υπήρξε μακρά και ακολούθησε κατά πάσα πιθανότητα την εξής πορεία. Αρχικά συντάχθηκαν για ατομική ή συλλογική λειτουργική χρήση ανεξάρτητοι ψαλμοί, που με την πάροδο του χρόνου συνενώθηκαν σε μικρές ανεξάρτητες ποιητικές συλλογές με κοινό πολλές φορές θέμα. Έπειτα ακολούθησε ο σχηματισμός μεγαλύτερων ποιητικών συλλογών με κοινή προέλευση, όπως λ.χ. οι συλλογές του Δαβίδ, των υιών Κορέ κλπ., για να 56 Δαμιανού Αθ. Δόικου (Καθ. Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης), Εισαγωγή στην Παλαιά Διαθήκη-Ειδική Εισαγωγη, σελ. 169.