Κ. Π. Καβάφης (1863-1933) Ο Κωνσταντίνος Καβάφης γεννήθηκε και έζησε στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, με τις ιδιότυπες εμπειρίες που του πρόσφερε η ζωή της ελληνικής παροικίας, μακριά από την επίδραση που ασκούσε στους λογοτεχνικούς κύκλους της Αθήνας η ισχυρή προσωπικότητα του Παλαμά, ηγετική φυσιογνωμία της Νέας Αθηναϊκής Σχολής και της γενιάς του 1880. Με τη μελέτη κατόρθωσε να γίνει βαθύς γνώστης της ελληνικής ιστορίας και φιλολογίας (ιδιαίτερα των ελληνιστικών χρόνων) καθώς και της ευρωπαϊκής λογοτεχνίας. Μολονότι χρονολογικά ανήκει στη γενιά του 1880, το έργο του έχει πολλά νεωτερικά στοιχεία και έτσι θεωρείται πρόδρομος της μοντέρνας ποίησης. Είναι ο πιο γνωστός Νεοέλληνας ποιητής εκτός Ελλάδας και ο περισσότερο μεταφρασμένος σε ξένες γλώσσες. Το έργο του έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης για πολλούς ξένους ποιητές και λογοτέχνες. Δημιούργησε μια ποίηση ιδιότυπη με τα ακόλουθα χαρακτηριστικά: - μετατόπιση του χρόνου του ποιήματος στην Αλεξανδρινή εποχή - συμβολισμός - διδακτικός τόνος - θεατρικότητα - λεπτή ειρωνεία - ρεαλισμός - υποβολή υπαινικτικότητα - αίσθηση του τραγικού - στοχαστική φιλοσοφική διάθεση - γλωσσική ακρίβεια ευστοχία - πρόκειται στο σύνολό της για μια ποίηση αντι-λυρική (χωρίς τις παραδοσιακές λυρικές εξάρσεις) που συχνά γίνεται πεζολογική. Φάσεις του έργου του Καβάφη: α) 1884-1894: πρώιμη φάση (ρομαντισμός) β) 1894-1903 (συμβολισμός) γ) 1900-1933 (ποιητικός ρεαλισμός) Τα ποιήματα του Καβάφη χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες: - Ιστορικά: αναφέρονται σε ιστορικά περιστατικά ιδιαίτερα της Ελληνιστικής Εποχής μέσα από τα οποία εκφράζονται σύγχρονες καταστάσεις - Φιλοσοφικά-Διδακτικά: εκφράζουν απόψεις πάνω σε θέματα και προβλήματα της ζωής, όπως η μοίρα, το χρέος, η ματαιότητα των ανθρώπινων μεγαλείων, η «ύβρις», κλπ, και χαρακτηρίζονται για τον διδακτικό-παραινετικό τους χαρακτήρα. Κάποια από αυτά είναι «παραινέσεις προς τους ομοτέχνους» του ποιητές για την ποίηση - Ερωτικά: συνδυάζουν τον ερωτισμό με τον αισθητισμό (υπερβολικό ενδιαφέρον για τη μορφή του ποιήματος = μεγάλο ενδιαφέρον για τα μορφικά-εξωτερικά χαρακτηριστικά του ποιήματος και όχι μόνο για το περιεχόμενό του) Ωστόσο, ο κόσμος που εκφράζει ο ποιητής είναι ενιαίος. Η γλώσσα του Καβάφη είναι ιδιότυπη όπως και η ποίησή του. Είναι δημοτική, με τύπους της καθαρεύουσας (ένα ίσως ηθελημένο πεζολογικό, ρεαλιστικό στοιχείο) και με τις ιδιαιτερότητες του Κωνσταντινουπολίτικου ιδιώματος. Ο στίχος του σε ιαμβικό ρυθμό είναι ελεύθερος, πολύ κοντά στον πεζό λόγο, αλλά πολύ προσεγμένος ως προς τη μορφή του. Ο Καβάφης αναγνώρισε (δημοσίευσε) συνολικά 154 ποιήματα. Θεωρείται ένας από τους κορυφαίους ποιητές, όχι μόνο της Ελληνικής αλλά και της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.
Κ. Π. Καβάφης, Στα 200 π.χ. (1931) Το ποίημα αυτό είναι το προτελευταίο που δημοσίευσε ο Καβάφης (1931) και ανήκει στα λεγόμενα ιστορικά. Θέμα Ο Κ. Π. Καβάφης με τον τίτλο του ποιήματος και με τα λόγια περηφάνιας ενός ανώνυμου ομιλητή («Εμείς οι Αλεξανδρείς») ορίζει το θέμα του: η ακμή και η παρακμή δύο κόσμων και τρόπων ζωής (της Σπάρτης με τη φυλετική αξιοπρέπεια και εγωισμό και του Ελληνισμού των Ελληνιστικών βασιλείων). Ιστορικό πλαίσιο α) Ο πρώτος στίχος του ποιήματος αποτελεί μέρος της επιγραφής με την οποία αφιερώθηκαν απ τον Αλέξανδρο στον Παρθενώνα τα λάφυρα από τη μάχη του Γρανικού (334 π.χ.). Ο Καβάφης την αρχή της επιγραφής την παίρνει από τον ιστορικό Αρριανό: «Αλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων, από των βαρβάρων των την Ασίαν κατοικούντων.» β) Ο τίτλος του παραπέμπει σε μια κρίσιμη ιστορική καμπή (200 π.χ.) δέκα χρόνια πριν από την καταστροφική Μάχη της Μαγνησίας (190 π.χ), που οριστικοποίησε την επικράτηση των Ρωμαίων και την υποταγή των Ελληνιστικών Βασιλείων σ αυτούς. γ) Πολλοί μελετητές συνέδεσαν το θέμα του ποιήματος με ιστορικά γεγονότα της εποχής του Καβάφη (Μικρασιατική Εκστρατεία (1919-1922). Βλ. παρακάτω «Ο χρόνος της αφήγησης» (τρία χρονικά επίπεδα) Ανασκόπηση ιστορικών γεγονότων α) Εποχή Μ. Αλεξάνδρου - Συνέδριο της Κορίνθου (337 π.χ.): Πανελλήνια Ένωση - Μάχη στον Γρανικό ποταμό (334 π.χ.) - Μάχη στην Ισσό (333 π.χ.) - Μάχη στα Γαυγάμηλα (331 π.χ.) - Η ίδρυση των ελληνιστικών κρατών μετά τη μάχη της Ιψού (301 π.χ.): Βασίλειο της Αιγύπτου, Βασίλειο της Συρίας, Βασίλειο της Βακτριανής και της Παρθίας. β) Ελληνιστκή εποχή - Μάχη της Μαγνησίας (190 π.χ.): κατάληψη της Μ. Ασίας από τους Ρωμαίους και σταδιακή υποταγή όλης της ελληνιστικής Ανατολής. γ) Σύγχρονη εποχή ΔΟΜΗ ΕΝΟΤΗΤΕΣ 1 η (στ. 1): Η επιγραφή που συνόδευε τα λάφυρα από τη μάχη του Γρανικού 2 η (στ. 2-12): Η «στάσις» των Λακεδαιμονίων 3 η (στ. 13-23): Η θαυμαστή πανελλήνια εκστρατεία 4 η (στ. 24-31): Οι συνέπειες από την πανελλήνια εκστρατεία 5 η (στ. 32): Απαξιωτικό σχόλιο για τη στάση των Λακεδαιμονίων ΙΔΕΕΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ Η πανελλήνια εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου Ο ομιλητής υμνεί μ έναν καταιγισμό από επίθετα την πανελλήνια εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου και τη δημιουργία του νέου ελληνικού κόσμου. Δίνει έμφαση: α) στη μεγάλη σε έκταση διασπορά του Ελληνισμού β) στον κοσμοπολιτισμό που χαρακτηρίζει τον τρόπο ζωής των κατοίκων των νέων βασιλείων (η ελληνιστική εποχή ήταν ένα χωνευτήρι διαφόρων πολιτιστικών στοιχείων) γ) στη διάδοση της ελληνικής γλώσσας μέχρι τη Βακτριανή και τους Ινδούς. Αυτός ο «νέος κόσμος» που υμνήθηκε από τον σχολιαστή της επιγραφής θα έχει την ίδια μοίρα με τους Σπαρτιάτες. Ωστόσο, αυτό για το οποίο καυχιέται ο ομιλητής, η μεγάλη δηλαδή διάδοση της γλώσσας και του ελληνισμού θα έχει αντικειμενική υπόσταση και θα ζήσει για πολλές γενιές ακόμη.
Η στάση των Λακεδαιμονίων Ο αφηγητής-ομιλητής, με την προοπτική που του δίνει η χρονική απόσταση και η επιτυχία της πανελλήνιας εκστρατείας, κρίνει ειρωνικά και αυστηρά την αντίδραση των Σπαρτιατών. Ο εγωισμός και η περηφάνια τους, η αλαζονική στάση τους απέναντι στους άλλους Έλληνες και η αξίωση που είχαν να αναγνωρίζουν οι υπόλοιποι Έλληνες τη μοναδικότητά τους, τους οδήγησε σε μια αδυναμία να προσαρμοστούν στις νέες ιστορικές καταστάσεις που θα επιφέρει η πανελλήνια εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου. Η στάση τους παρουσιάζεται όχι μόνο η πρέπουσα αλλά και η επιβεβλημένη από τον χαρακτήρα και τον τρόπο ζωής τους. Ωστόσο, ο ομιλητής, αν και κατανοεί συγκαταβατικά και ειρωνικά την άκαμπτη στάση τους, τούς κατηγορεί, που τυφλωμένοι από το παρελθόν δεν μπόρεσαν να διακρίνουν τον «ελληνικό καινούριο κόσμο» που γεννιόταν. Αν στο στ. 12 ο σχολιαστής της επιγραφής προσποιείται ότι κατανοεί την πεισματική στάση των Σπαρτιατών, στον στ. 32 θαμπωμένος από την ανωτερότητα του «νέου κόσμου», αδιαφορεί γι αυτούς ίσως και τους περιφρονεί. ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΙΚΕΣ Ο χρόνος της αφήγησης Διακρίνουμε τρία χρονικά επίπεδα: α) 334 π.χ: έτος της νίκης στον Γρανικό ποταμό και της αποστολής στην Αθήνα των λαφύρων με τη γνωστή επιγραφή. β) 200 π.χ.: Ένας Έλληνας του «νέου» κόσμου διαβάζει αρχικά την επιγραφή και αξιολογεί τα γεγονότα του παρελθόντος. Στη συνέχεια εξυμνεί τη δημιουργία του νέου ελληνικού κόσμου και την εξάπλωσή του σ έναν τεράστιο γεωγραφικό χώρο. Όμως ο φανταστικός Έλληνας αφηγητής αδυνατεί να συλλάβει ότι αυτός ο κόσμος βρίσκεται στο κατώφλι της παρακμής του και της ρωμαϊκής κυριαρχίας. γ) 1931: χρόνος γραφής του ποιήματος (αναφορά στον εθνικό διχασμό, στους βαλκανικούς πολέμους, στη συνθήκη των Σεβρών και στη μικρασιατική καταστροφή). Γλώσσα Η γλώσσα πλησιάζει την κοινή δημοτική αλλά με αρκετούς λόγιους τύπους (πχ «ήσαν», «υπηρέτας», «οι εν Περσίδι», «βασιλέα», κλπ.) Ύφος Σκόπιμα κομπαστικό, ρητορικό, επιτηδευμένο, για να εκφράσει την περηφάνια του φανταστικού ομιλητή για τα κορυφαία επιτεύγματα που δημιούργησε η πανελλήνια εκστρατεία. Σε αντίθεση με το γνωστό λιτό και πεζολογικό ύφος του Καβάφη, σκόπιμα παρατίθενται πολλά σημαντικά επίθετα, που με την έμφαση και τον θριαμβικό τους τόνο δίνουν την έπαρση του λόγου και της σκέψης του σχολιαστή της επιγραφής. Στη μακρά παράθεση εμφατικών επιθέτων βρίσκεται κρυμμένη έντεχνα η καυστική ειρωνεία του ποιητή. Αφήγηση Το ποίημα είναι γραμμένο σε α πληθυντικό πρόσωπο («εμείς οι Αλεξανδρείς») και έχει μορφή μονολόγου. Αφηγητής του ποιήματος (η παρουσία του γίνεται αντιληπτή για πρώτη φορά στον στ. 21: «βγήκαμε εμείς») είναι ένας Έλληνας που εκπροσωπεί, (γι αυτό χρησιμοποιεί το α πληθυντικό πρόσωπο) τον ελληνικό πληθυσμό των ελληνικών βασιλείων (στα 200 π.χ.) και που καυχιέται για τη δύναμη και την ακμή του «δοξασμένου κόσμου» του, περιφρονώντας ταυτόχρονα τους ξεπεσμένους Λακεδαιμόνιους. Μετρική Πέντε στροφές, 32 ιαμβικοί στίχοι. Υπάρχουν διασκελισμοί (= το νόημα ενός στίχου συνεχίζεται στον επόμενο). Παράδειγμα: «μια Πανελλήνια εκστρατεία χωρίς / Σπαρτιάτη βασιλέα γι αρχηγό» Αντίθεση Ειρωνεία Αυτή η χρονολογική τοποθέτηση του τίτλου έρχεται σε αντίθεση με τον ρητορικό και κομπαστικό λόγο του αφηγητή του ποιήματος, ο οποίος αγνοεί ότι βρίσκεται στο κατώφλι της παρακμής του κόσμου που υμνεί και της ρωμαϊκής κυριαρχίας. Χαρακτηριστικά της καβαφικής ποίησης στο συγκεκριμένο ποίημα - Αλεξανδρινή (ελληνιστική) εποχή - Συμβολισμός - Ειρωνεία - Υποβολή υπαινικτικότητα - Αίσθηση του τραγικού
Κ. Π. Καβάφης, Στα 200 π.χ. (1931) 1. Να σχολιάσετε τον τίτλο του ποιήματος. 2. Να προσδιορίσετε τα χρονικά επίπεδα του ποιήματος. 3. Γιατί οι Λακεδαιμόνιοι απουσίαζαν από την πανελλήνια εκστρατεία και πώς σχολιάζει, 133 χρόνια μετά, τη στάση τους αυτή ο ομιλητής; 4. Σε πόσες και ποιες κατηγορίες υποδιαιρείται το ποιητικό έργο του Καβάφη, σε ποια κατηγορία ανήκει το παραπάνω; 5. Να χωρίσετε το ποίημα σε ενότητες και να δώσετε από έναν πλαγιότιτλο. 6. Ποιες γλωσσικές και υφολογικές παρατηρήσεις μπορείτε να κάνετε αναφορικά με το ποίημα; 7. Βρείτε τα επίθετα και εξετάστε τη λειτουργία που έχουν στο ποίημα. 8. Ποια επιτεύγματα της πανελλήνιας εκστρατείας θεωρεί ο ποιητής σημαντικότερα και γιατί; 1) Τίτλος: Στα 200 π.χ./ Πρόκειται για την εποχή της μεγάλης ακμής των ελληνιστικών χρόνων, 134 χρόνια ύστερα από το ιστορικό γεγονός στο οποίο αναφέρεται το ποίημα. Λίγο μετά το 200 π. χ. αρχίζει η σταδιακή επιβολή των Ρωμαίων. Στο ποίημα μιλάει ένας υποθετικό-πλαστό πρόσωπο, ένας Έλληνας και μάλιστα σε α πληθ. πρόσωπο, γιατί εκφράζει όλους τους Έλληνες της εποχής αυτής. Βέβαια, ο σχολιαστής της επιγραφής δεν είναι άλλος από τον ποιητή, του οποίου είναι γνωστός ο θαυμασμός για την αίγλη του ελληνικού πολιτισμού των ελληνιστικών χρόνων. 2) Η αφήγηση του υποθετικού Έλληνα κινείται σε δύο χρονικά επίπεδα: α)το 334 π.χ.-νίκη των Ελλήνων στο Γρανικό και αποστολή στην Αθήνα των λαφύρων με τη γνωστή επιγραφή. β)η εποχή της μεγάλης ακμής του ελληνιστικού κόσμου ως τα 200 π.χ., οπότε και ξεκινά η αφήγηση. Τρίτο επιπρόσθετο επίπεδο, εκείνο της εποχής κατά την οποία δημιουργήθηκε το ποίημα (1931), όπου ο ποιητής αφηγείται, αλλά κρύβεται πίσω από το φανταστικό πρόσωπο. 3) Ο ποιητής αποδίδει την απουσία των Λακεδαιμονίων στη γενικότερη κοσμοαντίληψή τους, καθώς τους διέκρινε μια ιδιαίτερη έπαρση αποδιδόμενη στην πολεμική τους ανωτερότητα. Έτσι δε νοιάζονταν για τις μακρινές συγκρούσεις μεταξύ τρίτων, πολύ περισσότερο αφού δε συμμετείχαν οι ίδιοι ως αρχηγοί. Στην πρώτη στροφική ενότητα, ο σχολιαστής παίρνει δήθεν το μέρος των Λακεδαιμονίων και μιλάει για λογαριασμό τους, όμως στα λόγια του διακρίνεται η ειρωνεία, που την επιτείνουν τα επιρρήματα: κάλλιστα, παντάπασι, φυσικά, βεβαιότατα. Στ.11: η στάση κρίνεται δήθεν φυσιολογική, δικαιολογείται δε, με λεπτή ειρωνεία. Στον τελευταίο στίχο, η ειρωνεία γίνεται σαρκασμός και περιφρόνηση και εκφράζεται έντονα με θαυμαστικό (Για Λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα!).εξάλλου έχει καταδειχτεί η ασημαντότητα των Λακεδαιμονίων μετά την απαρίθμηση τόσων λαμπρών ελληνικών μαχών. Ο στ. αυτός σήμερα στα νέα ελληνικά έχει λάβει παροιμιακή σημασία και χρησιμοποιείται για κάποιον που έχει χάσει την αξία του και δε χρειάζεται να γίνεται λόγος για αυτόν. 4) Η διαίρεση του ποιητικού έργου του Καβάφη είναι τριμερής: τα ιστορικά ή ψευδο-ιστορικά, τα φιλοσοφικά-στοχαστικά και τα ερωτικά. Το συγκεκριμένο ποίημα είναι ιστορικό, το περιεχόμενο του ιστορικό και στοχαστικό. Θέμα του ποιήματος είναι η υπεροπτική απουσία των Λακεδαιμονίων από την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου και η παραμονή τους στο περιθώριο της πολιτισμικής έκρηξης των Ελληνιστικών χρόνων. 5) Η διαίρεση σε ενότητες: α) στ.1-11, Η επιγραφή των λαφύρων, η πιθανή αδιαφορία των Λακεδαιμονίων και η ειρωνική κατανόηση για τη στάση τους. β) στ.12-32,η νικηφόρα εκστρατεία, ο νέος ελληνικός κόσμος, η περιφρόνηση προς τους Λακεδαιμονίους. 6) Η γλώσσα είναι δημοτική με πολλά αρχαιοπρεπή στοιχεία (παντάπασι, στάσις).πλούτος επιθέτων και συσσώρευση τους (στ.18-23).χρήση διαρθρωτικών λέξεων (έτσι, κι).το ύφος στους στ.1-17 είναι πεζολογικό και απλό, από εκεί και μετά γίνεται θριαμβικό και ρητορικό, κυρίως με τη συσσώρευση επιθέτων και ονομάτων. 7) Στους στ.18-30 παρατηρείται συσσώρευση επιθέτων, τα πιο πολλά σε σχήμα ασύνδετο (δίνουμε παραδείγματα). Πρόκειται για μια παρέκκλιση του ποιητή από την εκφραστική λιτότητα που συνήθως τον χαρακτηρίζει. Στόχος, η δημιουργία καυχησιολογίας και έπαρσης που δικαιολογημένα απαιτείται για τα επιτεύγματα του Ελληνισμού των ελληνιστικών χρόνων. 8) στ.22-23, ελληνικός καινούργιος κόσμος, μέγας (ακμαίος και σημαντικός ελληνισμός, σε αντίθεση με τον παρηκμασμένο των προηγούμενων ετών) / στ.28, εκτεταμένες επικράτειες (μεγάλο εύρος εξάπλωσης του ελληνισμού μετά την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου) / στ.29, ποικίλη δράση των στοχαστικών προσαρμογών (όλοι προσαρμόστηκαν στη νέα πολιτισμική πραγματικότητα) / στ.30, Κοινή Ελληνική Λαλιά (το σπουδαιότερο επίτευγμα-προβάλλεται με τρεις λέξεις και με κεφαλαία τα αρχικά-πρόκειται για τη γλώσσα που χρησιμοποιούσαν προφορικά και γραπτά σε παγκόσμιο επίπεδο σε λογοτεχνία, φιλοσοφία, επιστήμες και βέβαια ήταν η γλώσσα της Καινής Διαθήκης.
Κ. Π. Καβάφης, Στα 200 π.χ. (1931) Ο Καβάφης στο ποίημα «Στα 200 π.χ.» δημιουργεί έναν αριστουργηματικό έπαινο για τα κατορθώματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που με τόση αποτελεσματικότητα συνέχισε το έργο του πατέρα του, Φιλίππου Β. Το ποίημα μας δίνεται ως αξιολόγηση όσων πέτυχε ο Αλέξανδρος, από την οπτική ενός Έλληνα που ζει στα 200 π.χ., λίγο προτού δηλαδή οι Ρωμαίοι αρχίσουν την επέλασή τους στο ελληνικό έδαφος και το έργο του Αλεξάνδρου αρχίσει να καταρρέει. Ο ανώνυμος αφηγητής καταγράφει με θαυμασμό τα εντυπωσιακά επιτεύγματα του Αλεξάνδρου, την εξάπλωση του ελληνικού πολιτισμού, αλλά και την άρνηση των Σπαρτιατών να συμμετάσχουν στην πανελλήνια προσπάθεια. Η άρνηση των Σπαρτιατών που έγινε σεβαστή από τον Αλέξανδρο και που τότε έμοιαζε απολύτως δικαιολογημένη, όταν εξετάζεται υπό το πρίσμα της συνολικής επιτυχίας των Ελλήνων μοιάζει περισσότερο με έλλειψη διορατικότητας από την πλευρά των Σπαρτιατών και αδυναμία αποδοχής των αλλαγών που έφερνε η δράση του μεγάλου Μακεδόνα. «Aλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων» Μετά την πρώτη του νίκη κατά των Περσών, στον Γρανικό ποταμό (Μάιος/Ιούνιος 334 π.χ.), ο Αλέξανδρος έστειλε στην Αθήνα 300 πανοπλίες από τα λάφυρα του πολέμου, αφιερωμένες στην Αθηνά. Με την κίνησή του αυτή ο Αλέξανδρος θέλησε ίσως να τονίσει τον πανελλήνιο χαρακτήρα της εκστρατείας του, γι αυτό και προτίμησε να στείλει τα δώρα αυτά στην Αθήνα και όχι στην ιδιαίτερη πατρίδα του την Πέλλα, που ήταν παράλληλα και πρωτεύουσα του Μακεδονικού κράτους. Ο Αλέξανδρος ήταν ευφυής και κατανοούσε πως ήταν προς όφελός του η διατήρηση της αίσθησης πως η εκστρατεία αυτή εξέφραζε μια πανεθνική επιθυμία, ανεξάρτητα από τις προσωπικές του φιλοδοξίες. Μπορούμε κάλλιστα να φαντασθούμε πως θ αδιαφόρησαν παντάπασι στην Σπάρτη για την επιγραφήν αυτή. «Πλην Λακεδαιμονίων», μα φυσικά. Δεν ήσαν οι Σπαρτιάται για να τους οδηγούν και για να τους προστάζουν σαν πολυτίμους υπηρέτας. Άλλωστε μια πανελλήνια εκστρατεία χωρίς Σπαρτιάτη βασιλέα γι αρχηγό δεν θα τους φαίνονταν πολλής περιωπής. A βεβαιότατα «πλην Λακεδαιμονίων». Ο Αλέξανδρος σεβάστηκε την επιθυμία των Σπαρτιατών να μη συμμετάσχουν στην εκστρατεία μαζί με τους υπόλοιπους Έλληνες, φρόντισε όμως να τονίσει μετά την πρώτη του νίκη, πως το κατόρθωμα αυτό επιτεύχθηκε χωρίς τη βοήθειά τους. Οι Σπαρτιάτες, που θεωρούσαν ότι ήταν οι καλύτεροι πολεμιστές, γι αυτό και δε δέχονταν να συμμετέχουν σε πολεμικές επιχειρήσεις αν δεν είχαν αυτοί τον έλεγχο, έπαιρναν τώρα το μήνυμα του Αλεξάνδρου, πως οι Έλληνες μπορούσαν να κερδίσουν τις μάχες που ανέλαβαν χωρίς να χρειάζονται Σπαρτιάτες στρατηγούς. Οι Σπαρτιάτες το πιθανότερο είναι πως θα αδιαφόρησαν για την αναφορά αυτή του Αλεξάνδρου, καθώς οι αρχές τους ήταν δεδομένες και δεν είχαν κανένα λόγο να υποχωρήσουν τώρα μπροστά στη θέληση του Μακεδόνα. Για τους Σπαρτιάτες ήταν θέμα τιμής να ηγούνται των πολεμικών επιχειρήσεων και η αναγνώριση της υπεροχής τους στα στρατιωτικά ζητήματα ήταν απαράβατος όρος για τη διασφάλιση της συμμετοχής τους. Άλλωστε, πόσο σημαντική θα μπορούσε να είναι μια εκστρατεία που γινόταν χωρίς την πολύτιμη συμβολή τους; Πόσα να κατορθώσει ένας νεαρός Μακεδόνας, χωρίς τη δική τους καθοδήγηση; Χωρίς δεύτερη σκέψη, επομένως, προτιμούσαν το «πλην Λακεδαιμονίων» στην αναθηματική επιγραφή του Αλεξάνδρου. Από το να τεθούν υπό τις διαταγές κάποιου άλλου, από το να υποστούν μια τέτοια ταπείνωση, προτιμούσαν να αποκλειστούν του επαίνου που τώρα διεκδικούσε ο Αλέξανδρος. Είναι κι αυτή μια στάσις. Νοιώθεται.
Ο ποιητής, όπως και ο Αλέξανδρος εκείνα τα χρόνια, αντιλαμβάνεται και αποδέχεται τη στάση των Σπαρτιατών. Η εμμονή στις αρχές τους, η απροθυμία τους να προδώσουν τους κανόνες με τους οποίους κινούνταν για τόσα χρόνια, ήταν απολύτως κατανοητή από τους υπόλοιπους Έλληνες. Η στάση τους νοιώθεται, γίνεται αντιληπτή και σεβαστή, αλλά καθώς θα γίνεται σταδιακά εμφανής η διάσταση που πήρε η προσπάθεια του Αλεξάνδρου, καθώς θα ξεδιπλώνεται η έκταση της αυτοκρατορίας του, τόσο θα γίνεται κατανοητό πως η επιμονή των Σπαρτιατών τους άφησε τελικά αποκλεισμένους από το μεγαλύτερο κατόρθωμα των Ελλήνων. Έτσι, πλην Λακεδαιμονίων στον Γρανικό και στην Ισσό μετά και στην τελειωτική την μάχη, όπου εσαρώθη ο φοβερός στρατός που στ Άρβηλα συγκέντρωσαν οι Πέρσαι: που απ τ Άρβηλα ξεκίνησε για νίκην, κ εσαρώθη. Χωρίς τους Σπαρτιάτες, λοιπόν, -το τονίζει εκ νέου ο ποιητής- ο Αλέξανδρος ξεκίνησε τη νικηφόρα του πορεία κατά των Περσών από τον Γρανικό (334 π.χ.), συνέχισε στην Ισσό (333 π.χ.) και εν τέλει τους συνέτριψε στα Γαυγάμηλα (1η Οκτωβρίου 331 π.χ.). Ο Καβάφης αποφεύγει για ποιητικούς λόγους το τοπωνύμιο Γαυγάμηλα και προτιμά να αναφερθεί στα Άρβηλα, περιοχή πολύ κοντά στα Γαυγάμηλα. Ο αποκλεισμός των Σπαρτιατών τονίζεται από τον ποιητή, καθώς όσο περισσότερο αποκαλύπτεται η επιτυχία του Αλεξάνδρου, τόσο αποκτά μεγαλύτερη βαρύτητα η άρνησή τους να συμμετάσχουν στην πανελλήνια εκστρατεία. Κι απ την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία, την νικηφόρα, την περίλαμπρη, την περιλάλητη, την δοξασμένη ως άλλη δεν δοξάσθηκε καμιά, την απαράμιλλη: βγήκαμ εμείς ελληνικός καινούριος κόσμος, μέγας. Ο Καβάφης που δε χρησιμοποιεί συχνά επίθετα στην ποίησή του, εδώ παραθέτει πέντε στη σειρά για να εκφράσει το θαυμασμό για την εκστρατεία του Αλεξάνδρου, (νικηφόρα, περίλαμπρη, περιλάλητη, δοξασμένη, απαράμιλλη). Μια δικαιολογημένη εξύμνηση της εκστρατείας αυτής που έμελε να σταθεί στο σημαντικότερο κατόρθωμα των Ελλήνων και καθιέρωσε τον Αλέξανδρο ως τον γνωστότερο και πιο τιμημένο Έλληνα στρατηγό. Ο Καβάφης, βέβαια, δεν αναφέρεται τόσο στο στρατιωτικό σκέλος της εκστρατείας αυτής, όσο στο γεγονός ότι μέσα από την προσπάθεια του Αλεξάνδρου γεννήθηκε ένας καινούριος, σημαντικότατος, ελληνικός κόσμος. Ο αλεξανδρινός ποιητής αναγνωρίζει στο πρόσωπο του Αλέξανδρου τον εθνάρχη, τον δημιουργό του θαυμάσιου ελληνικού κόσμου που απλώθηκε σε πρωτόγνωρο βαθμό χάρη στην τακτική του Μακεδόνα βασιλιά να προσεγγίσει τους λαούς που κατέκτησε ως απελευθερωτής και όχι ως κατακτητής. Εμείς οι Aλεξανδρείς, οι Aντιοχείς, οι Σελευκείς, κ οι πολυάριθμοι επίλοιποι Έλληνες Aιγύπτου και Συρίας, κ οι εν Μηδία, κ οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι. Εμείς, λέει ο ποιητής, εντάσσοντας πολύ λογικά και τον εαυτό του στους Έλληνες που προέκυψαν μέσα από το έργο του Αλεξάνδρου. Ελληνικές πόλεις δημιουργήθηκαν στην Αίγυπτο και την Ασία, δημιουργώντας ένα εκτεταμένο χώρο κυριαρχίας του ελληνικού πολιτισμού. Αλεξανδρινοί, Αντιοχείς, Σελευκίδες αλλά και πολλοί άλλοι Έλληνες στα εδάφη της Περσίας, οφείλουν την παρουσία του ελληνικού πολιτισμού και την ευκαιρία που τους δόθηκε να ζήσουν ως Έλληνες, στο έργο του Αλεξάνδρου. Οι ελληνικές δυναστείες των επιγόνων του Αλεξάνδρου δε θα είχαν δημιουργηθεί ποτέ αν ο ευφυέστατος αυτός Έλληνας δεν είχε τολμήσει και δεν είχε επιτύχει το σπουδαίο αυτό έργο.
Με τες εκτεταμένες επικράτειες, με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών. Και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά ώς μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ώς τους Ινδούς. Η αυτοκρατορία του Αλεξάνδρου έφτασε μέχρι την Ινδία, καλύπτοντας μια τεράστια έκταση, όπου χάρη στην ευρηματική στάση του Μακεδόνα, οι ντόπιοι όχι μόνο δεν αντιστάθηκαν στην επέλαση του ελληνικού πολιτισμού, αλλά υιοθέτησαν την ελληνική γλώσσα και άφθονα στοιχεία από τους τρόπους των Ελλήνων. Ο Αλέξανδρος «με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών» αντί να παρουσιαστεί ως κατακτητής, εμφανίστηκε ως ελευθερωτής και προσέφερε την ευκαιρία στους ντόπιους να γνωρίσουν το θαύμα του ελληνικού πολιτισμού. Με γάμους Ελλήνων στρατιωτών με ντόπιες γυναίκες, με το γόνιμο ανακάτεμα της ελληνικής θρησκείας με τις ντόπιες θεότητες, καθώς και με τη διάδοση της ελληνικής παιδείας ο Αλέξανδρος κατόρθωσε να θέσει ισχυρά θεμέλια για την υιοθέτηση και διατήρηση στοιχείων του ελληνικού πολιτισμού. Ο Αλέξανδρος φρόντισε να εισάγει ελληνικούς τρόπους με έμμεσο τρόπο και όχι με τη βία, ώστε οι ντόπιοι να σταθούν με θετικό τρόπο απέναντι στο νέο πολιτισμό που τους παρουσιαζόταν. Η ελληνική γλώσσα δίνεται με κεφαλαία από τον ποιητή, καθώς για εκείνον ήταν από τα σημαντικότερα επιτεύγματα του Αλεξάνδρου, το γεγονός ότι βοήθησε στη διάδοση της ελληνικής γλώσσας σε μια τόσο εκτεταμένη περιοχή. Για τον ποιητή η ελληνική γλώσσα είναι βασικότατο στοιχείο του πολιτισμού μας, γι αυτό και αναφέρεται στην εξάπλωσή της με ιδιαίτερη συγκίνηση. Για Λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα! Με σχήμα κύκλου ο Καβάφης μας επιστρέφει στην αρχική διαπίστωση, στον αποκλεισμό δηλαδή των Σπαρτιατών από τη συγκλονιστική και αξεπέραστη αυτή προσπάθεια των Ελλήνων. Οι Σπαρτιάτες που τόσο δικαιολογημένα στάθηκαν συνεπείς στις αρχές τους, μοιάζουν τώρα σχεδόν ασήμαντοι μπροστά στο μεγαλειώδες αυτό ελληνικό επίτευγμα. Η δίσημη χρήση της ειρωνείας στο ποίημα Ένα από τα σημεία που δημιουργούν ιδιαίτερη εντύπωση κατά την ανάγνωση του ποιήματος είναι η ειρωνική αντιμετώπιση των Λακεδαιμονίων από τον ποιητή. Σ ένα πρώτο επίπεδο, βέβαια, γίνεται κατανοητό πως ο ποιητής, ως Έλληνας της Αλεξάνδρειας ο ίδιος, αισθάνεται πως οφείλει σε μεγάλο βαθμό την ταυτότητά του στο έργο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, γι αυτό κι επανέρχεται με ειρωνικό τρόπο στους Σπαρτιάτες, που με σαφή έλλειψη διορατικότητας απείχαν απ τη μεγαλύτερη ελληνική εκστρατεία. Εντούτοις, σε μια δεύτερη ανάγνωση διαπιστώνουμε πως οι αναφορές στους Σπαρτιάτες διατηρούν κεντρική θέση στο ποίημα, το οποίο, άλλωστε, ξεκινά και ολοκληρώνεται με σχετική μνεία στους Λακεδαιμόνιους. Επομένως, γίνεται εύκολα αντιληπτό πως αν ο ποιητής ήθελε πράγματι να τους υπονομεύσει, δε θα αναφερόταν τόσο συχνά και τόσο εμφατικά στη δράση τους. Άρα ό,τι αρχικώς μοιάζει με μια ειρωνική στάση απέναντι στους Σπαρτιάτες, που δε συμμετείχαν στη μεγάλη ελληνική εκστρατεία, στην πραγματικότητα είναι μια συγκαλυμμένη υπόμνηση της ιδιαίτερης αξίας των Λακεδαιμονίων, οι οποίοι έστω κι αν στα χρόνια του Αλεξάνδρου είχαν περιέλθει σε παρακμή, όλα τα προηγούμενα χρόνια είχαν συμβάλλει με κάθε τρόπο στην προάσπιση του ελληνικού χώρου. Η σκέψη, επομένως, του Μεγάλου Αλεξάνδρου να τονίσει την απροθυμία των Σπαρτιατών να λάβουν μέρος στην εκστρατεία του, δεν ήταν παρά ένα ολίσθημα, εφόσον μοιάζει να μην αναγνωρίζει πόσο πολύτιμη υπήρξε η αρωγή τους τα προηγούμενα χρόνια. Έτσι, οι Σπαρτιάτες που τώρα δε συμμετέχουν, είναι εκείνοι που συνέβαλαν αποφασιστικά στην άμυνα των Ελλήνων, όταν δέχονταν την επίθεση των Περσών, είναι εκείνοι που με αιματηρούς αγώνες διατήρησαν την ανεξαρτησία των Ελλήνων κι έδωσαν στον στρατηλάτη τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει το δικό του άθλο. Ο Καβάφης, αν και Αλεξανδρινός, αν και με μεγάλη εκτίμηση για τη δράση του Αλεξάνδρου, δε δέχεται ωστόσο αυτήν την αγνωμοσύνη που τόσο συχνή είναι στους ανθρώπους. Όπως ο Αλέξανδρος εκμηδενίζει -ή τουλάχιστον νομίζει ότι εκμηδενίζει- τους Σπαρτιάτες με το «πλην Λακεδαιμονίων», έτσι και πολλοί άνθρωποι εμφανίζονται είτε από άγνοια της ιστορίας τους είτε
από αχαριστία ν αδιαφορούν και να μην εκφράζουν την προσήκουσα εκτίμηση για την πολύτιμη προσφορά των προγόνων τους, των ανθρώπων γενικότερα που έδρασαν πριν από αυτούς ή ακόμη και των ίδιων των γονιών τους.