1 Περί παρορμήσεων.. Οι παρορμήσεις πέραν του καθορισμού των προσωπικών μας σχέσεων μπορεί να γίνουν κινητήρια δύναμη για κοινωνικές αλλαγές και να επιδράσουν σε ακραίες αριστουργηματικές μορφές στην έκφραση της Τέχνης. Οι βασικές λοιπόν παρορμήσεις του ανθρώπου, η ερωτική και η επιθετική κατά Freud, οι οποίες απελευθέρωνονται σε οποιαδήποτε τύπου κοινωνική αλλαγή πρέπει να πλαισιωθούν πνευματικά και πολιτικά, διαφορετικά οδηγούνται στο χάος και οι ιδεολογίες που τις δημιούργησαν. Η άρνηση των θεσμοθετημένων ορίων σπάει το κοινωνικά αποδεκτό μοντέλο του ανθρώπου, ενώ σώματα, ψυχές και πνεύματα δεμένα μεταξύ τους αποτινάσουν τα δεσμά που δεν είναι αναγκαία και με την επίδραση κατάλληλων πνευματικών και ιδεολογικών εξεργασιών, οδηγούνται σε κοινωνικές αλλαγές. Η διάθεση που δημιουργείται μέσα στις κοινωνικές αλλαγές μπορεί να είναι σαρκαστική, ερωτική, παθιασμένη, οργισμένη, αλλά και φιλοσοφικά απελπισμένη. Το αρσενικό και θηλυκό βρίσκονται σε μια διαδικασία συμφιλίωσης, έλξης, απώθησης, με κοινοβιακές ροπές. Κορυφαία ερωτικά και τρυφερά συναισθήματα περιγράφονται από λογοτέχνες και διανοούμενους της εποχής, π.χ. από τον Μαγιακόφσκη. Κατά την δεκαετία του 1920, λίγο πριν τον θάνατό του, γράφει για την αγαπημένη του Τατιάνα, που ζούσε στο Παρίσι: «Ν αγαπάς σημαίνει να πετάγεσαι μέσα από σεντόνια, κομματιασμένα από την αϋπνία και να ζηλεύεις τον Κοπέρνικο, αυτόν, κι όχι τον άντρα της Μαρίας Ιβάνα. Είμαι για πάντα λαβωμένος απ τον έρωτα κι ίσα που σέρνομαι στα πόδια μου. Έλα εδώ, Έλα στο σταυροδρόμι της πελώριας
2 κι αδέξιας αγκαλιάς μου. Δε θές; Μείνε εκεί και ξεχειμώνιασε, και στο συνολικό λογαριασμό θα προσθέσουμε κι αυτή την προσβολή. εγώ έτσι κι αλλιώς, κάποτε εγώ θα σε πάρω, είτε μοναχή σου, είτε μαζί με το Παρίσι». Στη Λίλη Μπρικ, με την οποία ζήσανε επί 15 χρόνια μαζί με τον σύζυγό της Όσιπ, αδελφικό του φίλο, γράφει: «Έχω αρπαχτεί απ το γράμμα σου με λυρική παιδική ορμή. Σ αγαπώ πολύ αγαπημένη μου, και έχω πολλή, μα πολύ μεγάλη νοσταλγία για σένα. Σε περιμένω γατούλα. Χαϊδεύω όλους τους γάτους. Γράψε, κοριτσάκι, γρήγορα, αλλιώς δε θ αντέξω άλλο, σε φιλώ 10.000.000.000.000 φορές». Παρόρμηση στην Τέχνη Ο Ντεμπιφέ (ζωγράφος-γλύπτης), περιγράφει τον όρο art brut (ωμή τέχνη), που αργότερα χαρακτηρίσθηκε ως περιθωριακή τέχνη. Δηλαδή οι οπαδοί της χρησιμοποιούν αντισυμβατικές ιδέες, ζουν σε φανταστικούς κόσμους, όχι απαραίτητα ψυχωτικούς, χρησιμοποιούν πρωτότυπες τεχνικές, φυσικά υλικά, όπως γυαλί, ξύλο, πέτρα, ύφασμα κ.λπ, για τη δημιουργία πρωτότυπων συνθέσεων. Ο Ντεμπιφέ πιστεύει ότι η κυρίαρχη κουλτούρα στην τέχνη μπορεί να αφομοιώσει κάθε τι αυθόρμητο και αυθεντικό ή να το καταπνίξει και γι αυτό το λόγο οι ίδιοι οι καλλιτέχνες δεν ήθελαν συνειδητά να ενσωματωθούν. Η ψυχαναλυτική ερμηνεία της περιθωριακής τέχνης είναι να εκφράσει άλυτες συνήθως σεξουαλικές νευρωτικές συγκρούσεις. Ο καλλιτέχνης βγάζει με την ευαισθησία του και τις δεξιότητές το τα πιο αποκρουστικά ένστικτα εξωραϊσμένα και εξαγνισμένα στο καλλιτεχνικό του έργο, τα οποία εμείς λατρεύουμε και θαυμάζουμε. Το ποίημα, ο πίνακας, το γλυπτό, φέρνει στην επιφάνεια εκπληρώσεις επιθυμών του παρελθόντος και δημιουργεί την ανάγκη να ξαναστηθεί η επιθυμία και να την εκπληρώσει. Εδώ υπάρχει το υποκειμενικό στοιχείο της τέχνης. Πλην τούτου ο Freud θεωρεί την διαδικασία της μετουσίωσης
3 (μεταβιβάζω και εξωτερικεύω τα συναισθήματα, τις σκέψεις μου σε μορφές τέχνης) ως θεμέλιο λίθο δόμησης των πολιτισμών. Περιθωριακή τέχνη και Φιλοσοφικά ρεύματα Έχει σχέση ο ντανταϊσμός με αυτού του είδους τα κινήματα; Βεβαίως και έχει. Γιατί αυτό το φιλοσοφικό ρεύμα που γεννήθηκε για να αντιδράσει στην βαρβαρότητα του Α Παγκοσμίου Πολέμου μαζί και με άλλες τάσεις της εποχής, Φουτουρισμός, Κυβισμός κ.λπ., είχαν σκοπό να απομακρύνουν απ τις γνωστές μορφές έκφρασης του παρελθόντος και να αναζητήσουν άλλο περιεχόμενο και άλλες τεχνικές, ίσως τυχαίες, ή και αυτών των πρωτόγονων κοινωνιών. Τα ρεύματα που διαμορφώνονται (εκτός απ την ωμή τέχνη art brut, η οποία αναφερόταν κυρίως στην τέχνη των ατόμων με αποκλίνουσες συμπεριφορές) είναι τα παρακάτω: - Art singulier ή New invention. Σ αυτό το ρεύμα ανήκουν οι καλλιτέχνες που δέχονται επιδράσεις απ τα ρεύματα της εποχής και δημιουργούν τέχνη κατά τον ελεύθερό τους χρόνο. Χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Ντεμπιφέ και με αυστηρούς όρους αναφέρεται σε ένα συγκεκριμένο τμήμα της collection d art brut. - Οραματική τέχνη. Κτίρια και πάρκα με γλυπτά μεγάλων εκτάσεων και διαστάσεων που αναφέρονται σε ένα θέμα. Παραδείγματα, Πύργοι Γουάτς, Παλαί Ιντεάλ (Φερντινάν Σεβάλ). - Λαϊκή τέχνη (χειροτεχνία και διακόσμηση). Αυτού του είδους η τέχνη δένεται με παραδοσιακά κοινωνικά και πολιτιστικά στοιχεία, ενώ η περιθωριακή τέχνη δεν έχει στενή σχέση με αυτά. - Τέχνη ναΐφ (απλοϊκή τέχνη). Αυτοδίδακτοι καλλιτέχνες που θέλουν να έχουν σχέση με τα ρεύματα της εποχής και συνήθως γίνονται γνωστοί μετά το θάνατό τους. Εκφραστές αυτών των τάσεων είναι: 1. Ο Άντολφ Βέφλι (1864-1930). Ήταν ένας ψυχωτικός ασθενής που άρχισε να ζωγραφίζει αυθόρμητα και το έργο του περιλαμβάνει 25.000 σελίδες, 1.600 εικονογραφήσεις και περισσότερα από 1.500 κολλάζ, κείμενα και μουσικές συνθέσεις. 2. Νεκ Τσαντ (1924). Ινδός καλλιτέχνης, κατασκεύασε μεγάλο πάρκο γλυπτών τεράστιας έκτασης 160.000 m², είναι γνωστό ως πέτρινος κήπος Τσάντιγκαρ.
4 3. Φερντινάν Σεβάλ (1836-1924). Ταχυδρόμος στη Λυών. Σε διάρκεια 33 ετών κατασκεύασε το Παλαί Ιντεάλ με πέτρες που μάζευε ο ίδιος από το δρόμο, σύρμα και τσιμέντο, εμπνεόμενος από ένα όνειρο. Το έργο αυτό είναι κάτι μεταξύ κτιρίου και γιγάντιου γλυπτού. 4. Μάρτιν Ραμίρεζ (1895-1969) Μεξικανός. Ως ασθενής έγκλειστος στα τρομακτικά ψυχιατρεία της εποχής αυτής, ζωγράφιζε εικόνες τραίνων και ηρώων της Μεξικανικής Επανάστασης. 5. Άκιλις Ρίτσολι (1896-1981). Υπάλληλος σε αρχιτεκτονικό γραφείο. Μετά το θάνατό του βρέθηκαν θαυμάσια αρχιτεκτονικά σχέδια, χάρτες, πορτρέτα, που έβγαζαν τα αισθήματά του και τις φαντασιώσεις του, ως και πορτρέτα της μητέρας του σε μορφή νεομπαρόκ κτιρίου. 6. Μάτζ Τζιλ (1882-1961). Αγγλικής καταγωγής, που δημιούργησε χιλιάδες έργα υπό το πνεύμα (my inner rest), το εσώτερό μου υπόλοιπο. 7. Αλεξάντερ Λομπάνοφ (1924-2003). Κωφός και απομονωμένος Ρώσος που είναι γνωστός για τις μεγάλες αυτοπροσωπογραφίες. Οι πίνακές του και οι φωτογραφίες παρουσιάζουν εικόνες μεγάλων τουφεκιών και όπλων. 8. Χένρι Ντάρτζερ (1892-1973). Πέρασε δύσκολα παιδικά χρόνια κλεισμένος σε ορφανοτροφείο. Μετά το θάνατό του βρέθηκε βιβλίο 15.000 σελίδων, κείμενα και εικονογραφήσεις, χάρτες, κολλάζ, φωτογραφίες και ζωγραφιές με φανταστικές ηρωίδες της παιδικής του ηλικίας. (Μόνο αυτοί που ζουν τον ανθρώπινο πόνο καταλήγουν στη δημιουργία). Κινηματογράφος και περιθώριο δεκαετίας 1920 Παρίσι, Βερολίνο ήταν οι τόποι ζυμώσεων για την ανάδειξη ποιητικούλογοτεχνικού χαρακτήρα στον βωβό κινηματογράφο. Τα ρεύματα που αναπτύχθηκαν αυτή την περίοδο ήταν: α) Ιμπρεσιονισμός Πριν τον μεγάλο σκηνοθέτη Γκοντάρ και την nouvelle vague, οι Γάλλοι Ιμπρεσιονιστές είχαν δώσει βαρύτητα στο ντεκόρ και όχι στην έρευνα της ανθρώπινης φύσης. Κυριότερη εκπρόσωπος αυτού του ρεύματος ήταν η Ζερμαίν Dullac (1882-1944). Φεμινίστρια, σοσιαλίστρια και εκφραστής της Γαλλικής πρωτοπορίας.
5 β) Αφηρημένος κινηματογράφος Άνθισε στη Γαλλία και Γερμανία, που κυριολεκτικά πνίγηκε σε γεωμετρήσεις και αφηρημένες έννοιες. Ο Μωρουά ήταν ο κυριότερος εκπρόσωπος. Στην οθόνη δε βλέπουμε ανθρώπους, αλλά αφηρημένα σχήματα και χρώματα σε κίνηση, δηλαδή ένα παιχνίδι χρώματος-σχήματος. γ) Σουρεαλισμός ντανταϊσμός Ο σουρεαλισμός γεννήθηκε το 1924 (Μπρετόν), είναι συνέχεια του ντανταϊσμού, γιατί συναντούμε τους ίδιους ανθρώπους και στα δύο κινήματα. Ο σουρεαλισμός δεν έχασε την επαναστατική διάθεση, την αυθάδεια και την πρόκληση που χαρακτηρίζουν τον ντανταϊσμό. Θεμελιώδης πεποίθηση των σουρεαλιστών είναι η εσωτερική πραγματικότητα, ένστικτα, όνειρα, οράματα. Επηρεασμένο το κίνημα αφάνταστα από την ψυχανάλυση της εποχής με τον S. Freud. Η ταινία, σύμβολο του σουρεαλισμού είναι ο «Ανδαλουσιανός σκύλος» του Μπόνιουελ, στην οποία εμφανίζεται ο νεαρός που ετοιμάζεται να κατακτήσει μία κοπέλα. Πίσω του σέρνει φελλούς, πεπόνια, παπάδες, πιάνα γεμάτα ψόφιους κοριούς που βέβαια όλα αυτά συμβολίζουν την παιδική του ηλικία. Είναι σαφές ότι σε όλα τα ρεύματα ο άνθρωπος με κοινωνική ευαισθησία βλέπει τα πράγματα με ανοιχτό μυαλό, παρθένο, σαν το μάτι ενός παιδιού, παίρνει το κοινωνικό μήνυμα, το επεξεργάζεται και απαντά καθημερινά σε κάθε πρόκληση. Στη σημερινή μας πραγματικότητα, για την όποια κοινωνική αλλαγή, πρέπει να υπάρχει κάθε στιγμή μέσα μας ένας μεγάλος έρωτας. Έρωτας για την αλλαγή, έρωτας για τους ανθρώπους, έρωτας για ότι όμορφο υπάρχει γύρω μας, έρωτας για τη ζωή. Τελειώνω με τον «Κήπο» του Jacque Prevert. Χιλιάδες χιλιάδων χρόνια δεν θ αρκούσαν να μιλήσει κανείς για τη γλυκιά στιγμή αιωνιότητας όπου σε φίλησα, με φίλησες μια στιγμή στο φως του χειμώνα. Στο πάρκο Μονσουρί του Παρισιού. Στο Παρίσι. Σ αυτή τη Γη. Σ αυτή τη Γη που είναι ένα άστρο.