Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2002, Περίληψη : Θέατρο ρωμαϊκού μικρασιατικού τύπου. Έχει προσανατολισμό προς νότο και βρίσκεται εντός των ορίων της πόλης των Αιζανών (σημ. Çavdarhisar), στο γεωγραφικό διαμέρισμα της Φρυγίας, στη δυτική Τουρκία. Η χρονολόγηση του κοίλου ανάγεται στο τρίτο τέταρτο του 1ου αι. π.χ., ταυτόχρονα με την κατασκευή του σταδίου, με το οποίο αποτελεί ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο. Η επέκταση του κοίλου και το σκηνικό οικοδόμημα ανάγονται στα μέσα του 3ου αιώνα μ.χ. Σε αυτή τη φάση ανήκει και η ανάγλυφη ζωφόρος με σκηνές κυνηγιού, κάτι το οποίο υποδεικνύει ότι χρησιμοποιήθηκε για τη διεξαγωγή αγώνων και θηριομαχιών σε μεταγενέστερη εποχή. Χρονολόγηση 1ος αι. π.χ. Γεωγραφικός Εντοπισμός Αιζανοί, Φρυγία 1. Θέση Το θέατρο είναι χτισμένο εντός των ορίων της πόλης των Αιζανών και, πιο συγκεκριμένα, στο χώρο που περιλαμβάνει την Αγορά, το ναό του Δία και συγκρότημα λουτρών. Βρίσκεται στον ίδιο κατά μήκος άξονα με το στάδιο, με το οποίο και συνιστά ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο, καθώς η εξωτερική όψη του σκηνικού οικοδομήματος αποτελεί την εσωτερική πλευρά του σταδίου. 1 Είναι χαρακτηριστικό ότι οι υπόγειοι θολωτοί διάδρομοι, από τους οποίους έβγαιναν τα άρματα και οι ίπποι στο στάδιο, βρίσκονταν κάτω από το οικοδόμημα της σκηνής. Επίσης, οι διαδρόμοι αυτοί διευκόλυναν την είσοδο των επισκεπτών στο θέατρο, όταν το στάδιο δε λειτουργούσε. 2. Αρχιτεκτονική περιγραφή Πρόκειται για θέατρο ρωμαϊκού-μικρασιατικού τύπου. Το θεατρικό οικοδόμημα έχει αρκετά μεγάλο μέγεθος, με κοίλο σε σχήμα μεγαλύτερο του ημικυκλίου, διαμέτρου 104,50 μ. Το κατώτερο τμήμα του κοίλου είναι χτισμένο πάνω σε χαμηλό φυσικό ύψωμα, ενώ για την κατασκευή των ανώτερων τμημάτων χρειάστηκε να χρησιμοποιηθούν βοηθητικές χτιστές υποκατασκευές. Το κοίλο διαιρείται μέσω ενός περιμετρικού διαδρόμου (διάζωμα, praecinctio) σε δύο τμήματα (maeniana). Το κάτω μέρος του κοίλου (θέατρον, ima cavea) χωριζόταν σε εννέα τμήματα, τις κερκίδες (cunei), μέσω δέκα κλιμάκων. Κάθε κερκίδα αποτελούνταν συνολικά από 23 σειρές εδωλίων. Τα εδώλια ήταν καμπυλωτά και κατασκευασμένα από ενιαίο κομμάτι μαρμάρου. Στο κέντρο του κοίλου υπάρχουν ίχνη θεωρείων (tribunalia) προορισμένων για τους αξιωματούχους της πόλης, χαρακτηριστικό που το συναντάμε και στα θέατρα της Πριήνης και των Τράλλεων. Το άνω τμήμα του κοίλου (επιθέατρο, summa cavea) δε διατηρείται σε καλή κατάσταση. Υπολογίζεται ότι διαιρούνταν σε 18 κερκίδες (cunei) μέσω 19 κλιμάκων. 2 Οι θεατές εισέρχονταν στο χώρο, εκτός από την ορχήστρα, μέσω δύο πλευρικών θυρών οι οποίες είχαν ανοιχθεί στον τοίχο που περιβάλλει το κοίλο. Στις θύρες αυτές, που βρίσκονταν στο επίπεδο του κεντρικού περιμετρικού διαδρόμου, έφτανε κανείς από δύο πλευρικά κλιμακοστάσια. Πιθανότατα υπήρχαν κι άλλες είσοδοι στο επιθέατρο, οι οποίες σήμερα δε σώζονται. Το ανώτερο και τα πλευρικά τμήματα του κοίλου πατούν σε χτιστές υποκατασκευές. Σχηματιζόταν ένας μεγάλος υπόγειος περιμετρικός διάδρομος πλάτους 5 μ. και 15 μικρότεροι διάδρομοι σε ακτινωτή διάταξη, οι οποίοι στεγάζονται με καμάρες. Κάθε διάδρομος οδηγούσε απευθείας στον κεντρικό περιμετρικό διάδρομο (praesinctio), ο οποίος στεγαζόταν με ημικυκλική καμάρα και βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεδο από τις τελευταίες σειρές εδωλίων. Τα τοιχώματά του αποτελούνταν από Δημιουργήθηκε στις 30/1/2017 Σελίδα 1/5
Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2002, μεγάλες πλάκες πάχους 0,36 μ., τοποθετημένες όρθιες. 3 Ανάμεσα στη σειρά των θρόνων της προεδρίας και την ορχήστρα μεσολαβεί ένας διαχωριστικός πλακόστρωτος διάδρομος πλάτους 1,17 μ. για τη μετακίνηση των θεατών. Ακολουθεί, σε χαμηλότερο επίπεδο, η ορχήστρα, διαμέτρου 35 μ. Το σκηνικό οικοδόμημα διατηρείται σχετικά καλά. Φαίνεται ότι ήταν ορθογώνιας κάτοψης και διαιρούνταν μέσω τεσσάρων τοίχων σε πέντε χώρους που επικοινωνούσαν μεταξύ τους. Μπροστά διαμορφώνεται ο χώρος του προσκηνίου, που εκτείνεται μέχρι τα αναλήμματα. Στις στενές πλευρές της σκηνής υπάρχουν θύρες, ενώ στις γωνίες των νότιων τοίχων της σκηνής δύο κλιμακοστάσια δίνουν πρόσβαση στα διάφορα επίπεδα στα οποία διαιρείται το πίσω τμήμα της σκηνής. Η διώροφη (ή τριώροφη) πρόσοψη της σκηνής (scaenae frons) κοσμούνταν από 14 ιωνικούς κίονες τοποθετημένους σε βάθρα που σχημάτιζαν έξι ομάδες από δύο κίονες, στους οποίους αντιστοιχούν δύο πεσσοί κολλημένοι στον πίσω τοίχο. Ο τοίχος της σκηνής σχηματίζει μια κεντρική κόγχη που αντιστοιχεί στην κεντρική θύρα (porta regia), η οποία πλαισιώνεται από δύο κίονες, όπως και στο θέατρο της Ιεραπόλεως. Υπάρχουν πέντε θύρες, των οποίων οι διαστάσεις μειώνονται σταδιακά από το κέντρο προς τις άκρες. 4 Η πρόσοψη της σκηνής κοσμούνταν με γλυπτό διάκοσμο, αλλά διατηρούνται ελάχιστα θραύσματα από τα αρχιτεκτονικά μέλη της ανωδομής. Η διακόσμηση είναι λιτή στην εκτέλεσή της, αλλά χαρακτηρίζεται από αφθονία θεμάτων. 5 Οι εξωτερικές θύρες αποδίδονται στις διάφορες αποκαταστάσεις συνήθως ως τοξωτές, ωστόσο κάτι τέτοιο δεν είναι σίγουρο. 6 Η νότια πλευρά του σκηνικού οικοδομήματος κλείνει το βόρειο τμήμα του σταδίου, ενώ υπόγειοι διάδρομοι υπήρχαν για την είσοδο των αρμάτων και των ιππέων στο στάδιο. Όταν δεν λειτουργούσε το στάδιο, το κοινό εισερχόταν στο κοίλο από αυτούς τους μεγάλους υπόγειους διαδρόμους, οι οποίοι απολήγουν σε 8 μεγάλα θυραία ανοίγματα που φέρουν τόξα. 3. Τοιχοδομία Το θέατρο είναι χτισμένο από τοπικό ασβεστόλιθο, ενώ χρήση μαρμάρου έγινε στην πρόσοψη της σκηνής. Ο περιμετρικός τοίχος του κοίλου διατηρείται μόνο στη ΝΔ γωνία, ενώ τα αναλήμματα είναι σε πολύ καλύτερη κατάσταση. Έχουν χρησιμοποιηθεί λιθόπλινθοι τοποθετημένοι σε οριζόντιες στρώσεις με καλά επεξεργασμένη επιφάνεια εξωτερικά, ενώ εσωτερικά η επεξεργασία είναι αρκετά πιο αδρή. Το προφίλ των εδωλίων είναι προσεγμένο, με κυμάτια. Στο σκηνικό οικοδόμημα ακολουθήθηκε το ισόδομο σύστημα τοιχοδομίας, αν και όχι με πολύ μεγάλη ακρίβεια. Χρησιμοποιήθηκαν λιθόπλινθοι ακανόνιστων διαστάσεων, με αδρή πρόσοψη, οι οποίοι τοποθετούνταν σε στρώσεις, όχι απαραίτητα οριζόντιες. Η κατασκευαστική αυτή τεχνική υποδηλώνει ότι ανήκει σε εποχή αρκετά μεταγενέστερη του κοίλου. Η ανομοιογένεια των διαστάσεων των λιθόπλινθων στο κατώτερο τμήμα του σκηνικού οικοδομήματος δείχνει ότι χρησιμοποιήθηκε αρχιτεκτονικό υλικό σε δεύτερη χρήση, προερχόμενο από το προγενέστερο σκηνικό οικοδόμημα. 4. Γλυπτός διάκοσμος Το θέατρο διακοσμούνταν από ζωφόρο εννέα ανάγλυφων πλακών που έφεραν σκηνές κυνηγιού. Από αυτές μόνο τρεις είναι σήμερα ορατές ανάμεσα στα αρχιτεκτονικά μέλη που βρίσκονται διάσπαρτα στο χώρο του θεάτρου. Εικονίζονται μορφές Ερωτιδέων που κυνηγούν άγρια ζώα (λιοντάρια, κάπρους, ελάφια και ταύρους). Συχνά υποδηλώνεται τοπίο (δέντρα στις άκρες των ανάγλυφων πλακών), χωρίς όμως ο χώρος να γίνεται συγκεκριμένος. Το ύψος των πλακών είναι 0,76 μ. 7 5. Χρονολόγηση Αναγνωρίζονται δύο χρονολογικές φάσεις: Η πρώτη ανάγεται στο τρίτο τέταρτο του 1ου αι. π.χ. (σύγχρονη φάση με το στάδιο). Σε αυτήν ανήκουν η αρχική κατασκευή του κοίλου, οι τοίχοι των αναλημμάτων και οι υπόγειες καμαροσκέπαστες Δημιουργήθηκε στις 30/1/2017 Σελίδα 2/5
Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2002, υποκατασκευές. Αναγνωρίζονται ομοιότητες στο σύστημα τοιχοδομίας με τα θέατρα της Πέργης, της Μιλήτου και των Κιβύρων. Η δεύτερη φάση τοποθετείται αρκετά αργότερα, στα Αδριάνεια χρόνια, στα μέσα του 3ου αιώνα μ.χ. Σε αυτήν ανήκουν το σκηνικό οικοδόμημα, η επέκταση του κοίλου, η αναδιαμόρφωση των υποκατασκευών και ο υπόγειος περιμετρικός διάδρομος. Σε αυτή τη φάση ανήκει και η ανάγλυφη ζωφόρος με τις σκηνές κυνηγιού, πράγμα που υποδεικνύει ότι το θεατρικό οικοδόμημα χρησιμοποιήθηκε για τη διεξαγωγή αγώνων και θηριομαχιών σε μεταγενέστερη εποχή. 8 6. Σημερινή κατάσταση Δεν έχουν πραγματοποιηθεί ανασκαφικές εργασίες στο χώρο. Όσον αφορά τη σημερινή κατάσταση του θεατρικού οικοδομήματος, έχει καταρρεύσει το κεντρικό τμήμα του κοίλου και οι χτιστές υποκατασκευές, ενώ διατηρείται το σκηνικό οικοδόμημα. Η ορχήστρα και η σκηνή είναι καλυμμένες με χώμα. 1. Για το στάδιο της πόλης, βλ. Hoffmann, A., Aizanoi. Erster Vorbericht über die Arbeiten im Stadion, 1982 1984, AA (1986), σελ. 683 κ.ε. 2. Τα τοιχώματα του περιμετρικού διαδρόμου και οι υποκατασκευές του άνω τμήματος του κοίλου (summa cavea, επιθέατρον) έχουν καταρρεύσει. Στο κάτω διάζωμα, τα εδώλια διατηρούνται καλά μόνο στα πλευρικά τμήματα, ενώ στο κέντρο είναι τελείως κατεστραμμένα. Η κατάσταση θα ήταν κάπως διαφορετική την εποχή που ο Texier και ο αρχιτέκτονας Landron επισκέφθηκαν το χώρο και αυτό φαίνεται και στα σχέδιά τους, που σε ορισμένα σημεία είναι λανθασμένα. 3. Βρίσκονται σχεδόν όλες κατά χώραν. Είναι τοποθετημένες τρεις κάθετα και δύο οριζόντια. Οι οριζόντιες αντιστοιχούν στα σημεία όπου ανοίγονται οι διάδρομοι. 4. Sear, F., Roman Theatres. An Architectural Study (Oxford 2006), σελ. 325. 5. Τα θραύσματα από το γείσο της πρόσοψης του θεάτρου διαφέρουν ως προς την τεχνική από τα γείσα των θυρών, βλ. De Bernardi Ferrero, D., Teatri classici in Asia Minore 3 (Roma 1970), σελ. 182-183, εικ. 216-218. 6. De Bernardi Ferrero, D., Teatri classici in Asia Minore 3 (Roma 1970), σελ. 182 κ.ε. Fiechter, E.R., Die baugeschichtliche Entwicklung des antiken Theaters (München 1914), εικ. 88a-b Neppi-Modona, A., Gli edifizi teatrali greci e romani (1961), σελ. 162. 7. Sear, F., Roman Theatres. An Architectural Study (Oxford 2006), σελ. 325. 8. De Bernardi Ferrero, D., Teatri classici in Asia Minore 3 (Roma 1970), σελ. 185 Sear, F., Roman Theatres. An Architectural Study (Oxford 2006), σελ. 325. Βιβλιογραφία : Ciancio Rossetto P. Pisani Sartorio G. (eds), Teatri Greci e Romani, alle Origini del Linguaggio rappresentato, Roma 1994 Fiechter E.R., Die baugeschichtliche Entwicklung des antiken Theaters, München 1914 Neppi-Modona A., Gli Edifizi teatrali Greci e Romani: teatri, odei, amfiteatri, circhi, Firenze 1961 De Bernardi Ferrero D., Teatri classici in Asia Minore III. Città dalla Troade alla Pamfilia, Roma 1970, Δημιουργήθηκε στις 30/1/2017 Σελίδα 3/5
Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2002, Studi di Architettura antica Texier C., Asie Mineure, Description Géographique, Historique et Archéologique des Provinces et des Villes de la Chersonnése d Asie, Paris 1862 Sear F., Roman Theatres. An Architectural Study, Oxford 2006 Δικτυογραφία : Aizanoi http://www.dainst.org/index_638_en.html Aizanoi http://www.archaeology-classic.com/turkey/aizanoi.html Γλωσσάριo : ανάλημμα, το 1. Τοίχος (ή σύστημα τοίχων) που οικοδομείται με σκοπό τη συγκράτηση όγκου χώματος. 2. Κατακόρυφοι τοίχοι που ορίζουν τα δύο πέρατα του κοίλου προς την πλευρά των παρόδων του αρχαίου θεάτρου. διάζωμα, το (λατ. praecinctio) Ο οριζόντιος περιμετρικός διάδρομος που χωρίζει το κοίλο των αρχαίων θεάτρων σε άνω και κάτω τμήμα. εδώλιο, το 1. Πάγκος, κάθισμα, έδρανο ξύλινο ή λίθινο. 2. Το κάθισμα του θεάτρου ή το σύνολο των καθισμάτων του κοίλου. θεωρείο, το (λατ. tribunalium) Θέση προορισμένη για επίσημους αξιωματούχους που ήταν υπεύθυνοι για τα δρώμενα. Τα θεωρεία συνήθως βρίσκονταν ψηλά, πάνω από τις παρόδους του θεάτρου των Ρωμαϊκών χρόνων, στα σημεία σύνδεσης του κοίλου και της σκηνής. ισόδομο σύστημα, το Σύστημα δόμησης τοίχων και τειχών σε συνεχείς ισοϋψείς στρώσεις ισομεγέθων ορθογώνιων πλίνθων ή λίθων. Αυτοί τοποθετούνται σε σειρές έτσι ώστε το σημείο εφαρμογής των δύο υποκείμενων λίθων να βρίσκεται στο μέσο εκείνου της υπερκείμενης σειράς. Διακρίνεται σε ορθογώνιο και τραπεζιόσχημο, αναλόγως αν οι στενές πλευρές των λίθων είναι κατακόρυφες ή κεκλιμένες. καμάρα, η Θολωτή κατασκευή ημικυκλικής διατομής. Χρησιμοποιείται συχνά ως είδος απλής στέγης με ημικυλινδρικό θόλο. κερκίδες, οι (cunei) Ομόκεντρα σφηνοειδή τμήματα στα οποία χωρίζονται, με τη βοήθεια στενών κλιμάκων, τα καθίσματα του κοίλου του αρχαίου θεάτρου. κοίλο, το (cavea) Το ομόκεντρο, συνήθως ημικυκλικό, πρανές του αρχαίου θεάτρου, όπου κάθονται οι θεατές. κυμάτιο, το Διακοσμητικό μέλος μιας επιφάνειας με καμπύλη διατομή. Το κυμάτιο προορίζεται να χωρίσει ή να τονίσει δύο επιφάνειες. Στην αρχιτεκτονική της Αρχαιότητας ανάλογα με τη διατομή και τη διακόσμησή τους τα κυμάτια διακρίνονται σε δωρικά, ιωνικά και λέσβια. λιθόπλινθος, ο Λίθινο παραλληλεπίπεδο στοιχείο που προκύπτει από συνήθη κοπή και παρουσιάζει αναλογίες αντίστοιχες με την πλίνθο. Οι λιθόπλινθοι με όμοια ή ποικίλα μεγέθη χρησιμοποιούνται κυρίως στο ισόδομο σύστημα τοιχοποιίας. ορχήστρα, η Χώρος ανάμεσα στη σκηνή και το κοίλο του αρχαίου θεάτρου, όπου διεξάγονται τα θεατρικά δρώμενα. Είναι συνήθως ημικυκλικού σχήματος και σπανιότερα κυκλικού. πεσσός, ο Στύλος τετράγωνης ή ορθογώνιας διατομής που λειτουργεί ως στήριγμα. Ο πεσσός είναι ελεύθερο αρχιτεκτονικό στοιχείο (μη εφαπτόμενο σε τοίχο) και συνήθως χτιστό. Δημιουργήθηκε στις 30/1/2017 Σελίδα 4/5
Για παραπομπή : Αριστοδήμου Γεωργία,, 2002, προσκήνιον, το (proscaenium) Κιονοστοιχία που προστέθηκε μπροστά από τον τοίχο της σκηνής του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Τα διαστήματα μεταξύ των κιόνων ενίοτε κλείνονταν με θυρώματα ή γραπτούς πίνακες. Στα ρωμαϊκά θέατρα το προσκήνιο χαμηλώνει και φέρει αρχιτεκτονικό και γλυπτό διάκοσμο. ρωμαϊκού-μικρασιατικού τύπου θέατρο, το Το θεατρικό οικοδόμημα όπως αυτό διαμορφώθηκε κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο στο μικρασιατικό χώρο. Αποτελεί συνδυασμό του ελληνικού και του ρωμαϊκού τύπου με κοίλο μεγαλύτερο του ημικυκλίου και μνημειώδη σκηνή πολλών ορόφων, η οποία συχνά εφάπτεται στα άκρα του πετάλου των κερκίδων και κλείνει το οικοδόμημα. σκηνή, η (scaena) Αρχικά το μέρος όπου έπαιζαν οι ηθοποιοί. Αργότερα αποτέλεσε το μόνιμο κτίσμα που έκλεινε τη μία πλευρά του θεάτρου και διέθετε βοηθητικούς χώρους για την προετοιμασία των ηθοποιών και τη φύλαξη των μηχανημάτων. τόξο, το Ημικυκλική κατασκευή που καλύπτει ανοίγματα στην τοιχοποιία και είναι ικανή να φέρει το βάρος των υπερκείμενων όγκων και να μεταφέρει τις πιέσεις στα πλάγια. Συχνά έχει διακοσμητικό ρόλο. Δημιουργήθηκε στις 30/1/2017 Σελίδα 5/5