ΕΝΟΤΗΤΑ 2 η SPINOZA Το πλήθος ως υποκείμενο παραγωγής πολιτικής *Έργα αναφοράς: Θεολογικο-πολιτική πραγματεία Πολιτική πραγματεία (*σχόλιο για την ένταξη του Spinoza στο πλαίσιο θεώρησης της πολιτικής ως διαδικασίας συσχετισμού δυνάμεων και επιβολής ισχύος: Machiavelli, Hobbes, Spinoza/ Hegel/ Marx) Ι. ΕΡΓΟ-ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ 24 Νοεμβρίου 1632 Γεννιέται στο Άμστερνταμ ο Μπαρούχ ή Μπενεντίκτους Σπινόζα Ο ολλανδοεβραίος φιλόσοφος Μπαρούχ ή Μπενεντίκτους Σπινόζα γεννήθηκε στο Άμστερνταμ το 1632. Ο παππούς και ο πατέρας του ήσαν Πορτογάλοι και είχαν υποχρεωθεί από την Ιερά Εξέταση να ασπαστούν τον χριστιανισμό. Μετά την επιτυχή εξέγερση των Ολλανδών εναντίον της Ισπανίας, οπότε και ο φιλελευθερισμός εδραιώθηκε στην Ολλανδία, οι πρόγονοί του κατέφυγαν στο Άμστερνταμ. Η μητέρα του Σπινόζα, επίσης καταγόμενη από την Πορτογαλία, πέθανε, όταν ο γιος την ήταν μόλις έξι ετών. Παράλληλα με τις σχολικές σπουδές του, ο νεαρός Σπινόζα πήρε μαθήματα λατινικής γλώσσας και ενδεχομένως γερμανικής γλώσσας. Ο πατέρας του πέθανε το 1654. Έχοντας επιδοθεί μεν με ιδιαίτερο ζήλο στη μελέτη της εβραϊκής γραμματείας, αλλά και με δεδομένη την ανεξαρτησία της σκέψης του, ο Σπινόζα δε θα αργήσει να προκαλέσει την αντίδραση της εβραϊκής συναγωγής του Άμστερνταμ. 1652-1654 Πόλεμος μεταξύ Ολλανδίας και Βρετανίας 1656 Ο Spinoza αφορίζεται από την εβραϊκή συναγωγή. Στο μεταξύ ιδιαίτερη επιρροή στη φιλοσοφική σκέψη του Σπινόζα αρχίζει να παίζει ο χριστιανός και πρώην ιησουίτης Φραντσίσκους φαν ντεν Έντεν, ο οποίος και τον εμύησε ενδεχομένως στην καρτεσιανή φιλοσοφία. Την ίδια περίοδο, ο φιλόσοφος ασχολείται επαγγελματικά με τη λείανση των φακών γυαλιών, τηλεσκοπίων και μικροσκοπίων, χωρίς όμως να χάνει το βαθύτερο ενδιαφέρον του για τη φιλοσοφία. 1660 Ο Σπινόζα αποσύρεται στο Ράινσμπουργκ, ένα μικρό χωριό κοντά στο Λέιντεν, προκειμένου να επιδοθεί με συστηματικό τρόπο στην ενασχόλησή του με τη φιλοσοφία. 1662 Στο Ράινσμπουργκ συγγράφει την Πραγματεία για τη Διόρθωση της Νόησης. 1663 Μετακινείται στο Βόομποργκ, κοντά στη Χάγη 1665 Ολοκληρώνει τα τρία μέρη του φιλοσοφικού αριστουργήματός του, της Ηθικής. Νέα σύρραξη Ολλανδίας και Αγγλίας 1670 Ενώ ο Spinoza διαμένει στη Χάγη, δημοσιεύεται στο Άμστερνταμ ανώνυμα η Θεολογικο-πολιτική Πραγματεία του, Το έργο αυτό φέρνει τις ιδέες του Σπινόζα στο κέντρο των κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων στην Ολλανδία, προκαλώντας σημαντικό για τα δεδομένα της εποχής ενδιαφέρον, καθώς αναδεικνύει την ιδιαίτερη σχέση και συμβατότητα ανάμεσα στην ελευθερία της έκφρασης, τη θρησκευτική ελευθερία και την άδολη ευσέβεια. 1672 Ο στρατός του Λουδοβίκου 14 ου έχοντας προηγουμένως συμμαχήσει με την Αγγλία- επιχειρεί να εισβάλει στην Ολλανδία, αλλά αποκρούεται. Ωστόσο, ο όχλος λιντσάρει τους αδελφούς de Witt. [25]
Αξίζει να υπογραμμιστεί ότι, αν και ορθολογιστής, ο Σπινόζα δεν υπήρξε ψυχρός παρατηρητής της κοινωνικής και πολιτικής πραγματικότητας του καιρού του. Στρατεύτηκε ιδεολογικά στο πλευρό του φιλελεύθερου κυβερνήτη της Ολλανδίας ντε Βιττ, γεγονός που παρά λίγο να του στοιχίσει τη ζωή του, όταν στη σύγκρουση των φιλελεύθερων με το μοναρχικό οίκο της Οράγγης ηττήθηκε η παράταξη των αδελφών ντε Βιττ, οι οποίοι και δολοφονήθηκαν. 1674 Η Θεολογικο-πολιτική Πραγματεία περνά στον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων με επίσημο διάταγμα. 1675 Λίγο πριν συναντηθεί με τον άλλο κορυφαίο εκπρόσωπο του ορθολογισμού, τον Λάιμπνιτς, με τον οποίο διατηρούσε ζωντανή επικοινωνία, ολοκληρώνει, αλλά δεν εκδίδει την Ηθική του, που κυκλοφορεί αρχικά από χέρι σε χέρι σε ένα στενό κύκλο φίλων του. Είναι σαφές ότι με το πέρασμα των χρόνων, και ζώντας από κοντά τα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα της πατρίδας του, ο Σπινόζα μετατοπίζει το ενδιαφέρον του προς το πεδίο της κοινωνικής και πολιτικής φιλοσοφίας. 1676 Προχωρεί μάλιστα στη συγγραφή της Πολιτικής Πραγματείας του. Το έργο αυτό, αν και ημιτελές, αποτέλεσε όχι μόνο κείμενο παρέμβασης στα ταραγμένα πολιτικά χρόνια της ολλανδικής πολιτείας, αλλά και κείμενο διαχρονικής αξίας για την πολιτικό φιλοσοφικό στοχασμό. 21 Φεβρουαρίου 1677 Απορρίπτει πρόταση να αναλάβει έδρα στο Πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. Ο Σπινόζα πεθαίνει αφήνοντας πίσω τα ελάχιστα υπάρχοντά του ανάμεσα στα οποία και 160 περίπου βιβλία, που βγήκαν στη δημοπρασία. *Εμπορευματική κοινωνία η επικοινωνία ως κρίσιμη κοινωνική & πολιτική λειτουργία Φιλελευθερισμός δημοκρατική πολιτεία (αρχή της ανοχής) Το πλαίσιο του ριζοσπαστικού Διαφωτισμού [26]
ΙΙ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΟΣ ΟΔΗΓΟΣ Ερμηνευτικές κατευθύνσεις 1. Μαρξιστική ερμηνεία (Althusser, Balibar, Matheron) 2. Ελευθεριακή ερμηνεία (Negri) 3. Νιτσεϊκή/ Μεταμοντέρνα (;) ερμηνεία (Deleuze) Μελέτες & άρθρα Αλτουσέρ Λουί, Στοιχεία Αυτοκριτικής, Εκδόσεις Πολύτυπο, Αθήνα 1983, σσ.51-63. Αλτουσέρ Λουί., «Σπινόζα», όπως περιλαμβάνεται στα Φιλοσοφικά, Εκδόσεις «Ο Πολίτης», Αθήνα 1994, σσ.103-127. Balibar Étienne, Spinoza, l anti-orwell-la crainte des masses, όπως περιλαμβάνεται στο Étienne Balibar, La crainte des masses, Politique et philosophie avant et après Marx, Galilée, Paris 1997, pp.57-99. [και στην ελληνική έκδοση: Étienne Balibar, Ο φόβος των μαζών. Σπινόζα, Μαρξ, Φουκώ, Πρόλογος: Άρης Στυλιανού, Μετάφραση: Τάσος Μπέτζελος, Εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα 2010, σσ.23-89] Μπαλιμπάρ Ετιέν, Ο Σπινόζα και η πολιτική (Μετάφραση: Άρης Ι. Στυλιανού), Βιβλιοπωλείον της «Εστίας», Αθήνα 1996 (1985). Μπαλιμπάρ Ετιέν, «Σπινόζα: Πολιτική και επικοινωνία», όπως περιλαμβάνεται στο Σπινόζα, Πολιτική Πραγματεία, (Μετάφραση: Άρης Ι. Στυλιανού, εισαγωγή: Γεράσιμος Βώκος), Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 1996(1989), σσ.247-294. Deleuze Gilles, O Σπινόζα και το πρόβλημα της έκφρασης, Εκδόσεις Κριτική, Αθήνα 2002 (1968). Ντελέζ Ζιλ, Σπινόζα, Πρακτική Φιλοσοφία, (Μετάφραση: Κική Καψαμπέλη, Επιμέλεια: Γεράσιμος Βώκος-Παναγιώτης Πούλος), Εκδόσεις νήσος, Αθήνα 1993 (1981). Firschbach Franck, La production des hommes. Marx avec Spinoza, Presses Universitaires de Françe (Actuel Marx Confrontation), Paris 2005 Macherey Pierre, Hegel ou Spinoza, La Découverte, Paris 1990 (1979) Matheron Alexandre, Individu et communauté chez Spinoza, Éditions de Minuit, Paris 1968 Negri Antonio, The Savage Anomaly: the Power of Spinoza s Metaphysics and Politics, University of Minnesota Press, Minneapolis 1991 (1981). Negri Antonio, Le pouvoir constituant, Essai sur les alternatives de la modernité, Presses Universitaires de France, Paris 1992, pp.399-440. * Στην αγγλική γλώσσα: Negri A., Insurgencies, University of Minessota Press, Minessota 1999 (1992), pp.303-335 http://antonionegriinenglish.files.wordpress.com/2010/09/insurgencies_constituent_po wer_and.pdf Γαβριηλίδης Άκης, Η Δημοκρατία κατά του Φιλελευθερισμού, Εκδόσεις «ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ», Αθήνα 2000. [*Βλ. και βιβλιοκριτική του Κοστάντσο Πρέβε, «Η Δημοκρατία κατά του Φιλελευθερισμού, Από τον Σπινόζα μέχρι το σενάριο της παγκοσμιοποίησης», Θέσεις, 76(2001), σσ.73-94]. Γρηγοροπούλου Βασιλική, Γνώση, Πάθη και Πολιτική στη Φιλοσοφία του Σπινόζα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1999 [*Βλ. εισαγωγή του Κοσμά Ψυχοπαίδη, «Ο Σπινόζα και η εξήγηση της Πολιτικής»]. -ΑΦΙΕΡΩΜΑ περιοδικού ΑΞΙΟΛΟΓΙΚΑ (ειδικό τεύχος 2, Νοέμβριος 2002) με θέμα ΣΠΙΝΟΖΑ: ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, Δέκα σύγχρονες ελληνικές μελέτες. -ΑΦΙΕΡΩΜΑ περιοδικού ΟΥΤΟΠΙΑ (τεύχος 61, Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2004). [27]
ΙΙΙ. Εννοιολογικές επισημάνσεις & ορισμοί ΒΑΘΜΙΔΕΣ ΓΝΩΣΗΣ Φαντασία ή γνώμη Επιστήμη Scientia intuitive ΧΡΟΝΟΣ Sub specie aeternitatis Sub specie temporis Εξάρτηση Θεός Άνθρωπος Λόγος/ Δύναμη-Ενέργεια Πάθη/ Παθητικότητα- ΝΟΥΣ-ΔΥΝΑΜΗ-ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Διαμέσου της βελτίωσης της νόησης, διευρύνεται η δύναμη, δηλαδή η επιβολή του ανθρώπου επί των παθών και προσεγγίζεται η γνώση της αναγκαιότητας (διαφανής επικοινωνία με το Θεό), δηλαδή η ελευθερία, δηλαδή η απαλλαγή από τα πάθη. [28]
IV. ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΘΕΟΣ=NATURA «Deus sive natura (αυτή η αιώνια και άπειρη οντότητα, που ονομάζουμε Θεό, ή με άλλα λόγια, Φύση»(E, 4, Praef) «Θεός, με άλλα λόγια, μια υπόσταση, που συνίσταται σε μια απειρότητα κατηγορημάτων, εκ των οποίων το καθένα εκφράζει μια ουσία, αιώνια και άπειρη, υπάρχει κατ αναγκαιότητα.» (E, 1, XI) «Ο Θεός ενεργεί σύμφωνα με μόνους τους νόμους της φύσης του, και δεν εξαναγκάζεται από οποιονδήποτε.» (E, 1, XVII) «Ο Θεός είναι η εμμενής αιτία όλων των πραγμάτων, και όχι υπερβατική.» (E, 1, XVIIΙ) «[Μ]όνον ο Θεός είναι ελεύθερη αιτία. Ο Θεός, πράγματι, είναι ο μόνος που υπάρχει από μόνη την αναγκαιότητα της φύσης του [ ], και ο οποίος δρα από μόνη την αναγκαιότητα της φύσης του. Και, συνεπώς, μόνον αυτός είναι ελεύθερη αιτία.» (E, 1, XVII, corill.ii) I. Για την έννοια της ελευθερίας ως αυτοπροσδιορισμού ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΓΝΩΣΗ [ ΔΥΝΑΜΗ] lim. ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ Α-ΠΑΘΕΙΑ «Λέγεται ελεύθερο ένα πράγμα, που υπάρχει από μόνη την αναγκαιότητα της φύσης του, και προσδιορίζεται αφ εαυτού προς δράση: και εξαναγκασμένο, ή μάλλον περιορισμένο, αυτό που άλλο πράγμα προσδιορίζει την ύπαρξή του και τη λειτουργία του, κατά τρόπο ακριβή και καθορισμένο.» (E, 1, Def.VIΙ) «Να είσαι ελεύθερος δεν είναι τίποτε άλλο, παρά να δρας σύμφωνα με τους νόμους της ίδιας της φύσης σου, [ ] διατηρώντας το είναι σου υπό την καθοδήγηση του λόγου.» (E, 4, XXIV) «Ίσως σκεφτόταν κανείς ότι, με αυτή την αρχή, θα καθιστούσαμε τους υπηκόους σκλάβους θα σκεφτόταν, πράγματι, ότι ο σκλάβος είναι εκείνος που δρα με διαταγή και ελεύθερος άνθρωπος εκείνος που δρα σύμφωνα με την καλή του θέληση. Αυτό, ωστόσο, κάθε άλλο παρά είναι αληθές, καθώς στην πραγματικότητα όντας αιχμάλωτος της θέλησης και ανίκανος να δεις και να πράξεις αυτό που μας είναι αληθινά ωφέλιμο, αυτό είναι η χειρότερη σκλαβιά, και η ελευθερία δεν ανήκει παρά σε εκείνον που με την πλήρη συναίνεσή του ζει κάτω από την καθοδήγηση του Λόγου και μόνο.»[θ-π.π.,p.267] «Είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο άνθρωπος μοιράζεται με όλους τους άλλους τύπους φυσικών όντων την τάση να διατηρεί το είναι του στο μέτρο που του είναι δυνατό. conatus σημ.δική μας]. Η μόνη διαφορά, πράγματι, που θα μπορούσε να τον διακρίνει από τα άλλα όντα, θα απέρρεε από την ελευθερία της ανθρώπινης βούλησης. Αλλά όσο περισσότερο συλλαμβάνουμε τον άνθρωπο ελεύθερο, τόσο περισσότερο υποχρεωνόμαστε να βεβαιώσουμε ότι είναι αναγκασμένος να αυτοδιατηρηθεί και να παραμείνει κύριος του πνεύματός του. (Για να συμφωνήσουμε σε αυτό, αρκεί να μη συγχέουμε την ελευθερία με το τυχαίο). Η ελευθερία είναι λοιπόν μια αξία ή μια τελειότητα συνεπώς, οτιδήποτε αποτελεί για τον άνθρωπο ένδειξη αδυναμίας δεν μπορεί να αναφέρεται στην ελευθερία. Συνεπώς, δεν μπορεί να υποστηριχθεί ότι ο άνθρωπος είναι ελεύθερος, επειδή είναι σε θέση να μην υπάρχει ή να μην κάνει χρήση του λογικού του. Θα πούμε, αντιθέτως, ότι ο άνθρωπος είναι [29]
ελεύθερος, σε αυτό ακριβώς το μέτρο που έχει τη δύναμη να υπάρξει και να εκτελέσει μια ενέργεια σύμφωνη με την ανθρώπινη φύση. Με άλλα λόγια, όσο περισσότερο θεωρούμε τον άνθρωπο ελεύθερο, τόσο λιγότερο τείνουμε να πούμε ότι μπορεί να απέχει από τη χρήση του λογικού και την επιλογή του χειρότερου αντί του καλύτερου.» [Π.Π.,2 7] «Θεωρώ τον άνθρωπο πολύ περισσότερο φορέα μιας πλήρους ελευθερίας, καθώς αφήνεται να οδηγηθεί από το λόγο. [ ] Η ελευθερία, πράγματι, μακράν του να αποκλείει την αναγκαιότητα της δράσης, την προϋποθέτει.» [Π.Π.,2 10] «Αλλά η ανθρώπινη ελευθερία αυξάνει, στο μέτρο που ο άνθρωπος αποδέχεται επαρκώς το λογικό ως οδηγό, προκειμένου να μετριάσει αναλόγως τις επιθυμίες του.»[ Π.Π.,2 20, p.109] *Βλ. και λόγος-αυτονομία Π.Π., 2 11, 3 6, 5 1, p.134 Ελευθερία μέσα στην αναγκαιότητα (όχι ελευθερία από την αναγκαιότητα) CONATUS «Κάθε πράγμα, στο βαθμό που είναι στον εαυτό του, εξωθείται να διατηρηθεί στο είναι του.»(e, 3, VI) «Το conatus, με το οποίο κάθε πράγμα εξωθείται να διατηρηθεί μέσα στο είναι του, δεν είναι τίποτε άλλο από την πραγματική ουσία αυτού του πράγματος.»(e, 3, VIΙ) [30]
ΠΛΗΘΟΣ (Πολλαπλότητα & Ενότητα) (Plebs, Vulgus, Populus/ Δήμος,Λαός,Πλήθος) Πώς κινείται/ συντάσσει το πλήθος -ντετερμινιστικά αλλά όχι εσχατολογικά -ανατρεπτικά: η εξωτερικότητα της άρνησης -εντός του conatus «Όποιος επιβεβαίωσε την τόσο διαφοροποιημένη υφή του πλήθους, είναι στα όρια της απελπισίας γι αυτό: πράγματι, όχι ο Λόγος, αλλά μόνα τα πάθη της ψυχής το κυβερνούν ανίκανο για οποιαδήποτε συγκράτηση, αφήνεται πολύ εύκολα να διαφθαρεί από την πολυτέλεια και την απληστία.» [pp.279-280] «Οι άνθρωποι υπόκεινται αναγκαία στα πάθη [sentiments] [ ]. Σε κάθε περίπτωση, ο δρόμος που υποδεικνύεται από το λόγο μας φαίνεται πολύ δύσκολος. Δεν πρόκειται, συνεπώς, να συμμεριστούμε την ψευδαίσθηση ότι δήθεν το πλήθος και οι δημόσιοι άνδρες θα μπορούσαν να οδηγηθούν έτσι, ώστε να ζήσουν αποκλειστικά σύμφωνα με τις απαιτήσεις του λόγου. Σε αυτή την περίπτωση, θα ονειρευόμαστε έναν ποιητικό Χρυσό Αιώνα, ένα μύθο.» [Π.Π.,1 5] «Οι άνθρωποι αποδέχονται συχνά ως οδηγό τους την τυφλή επιθυμία και όχι το λόγο. Γι αυτό δεν πρέπει να προσδιορίσουμε τη δύναμη ή το φυσικό δίκαιο των ανθρώπων με βάση το λόγο, αλλά με τις όποιες ορέξεις τους που καθορίζουν τη δράση τους και με τις οποίες ταυτίζεται η προσπάθειά τους να διατηρηθούν.» [Π.Π.,2 5] «Οι άνθρωποι, όπως είπαμε, αφήνονται να καθοδηγούνται περισσότερο από τα πάθη παρά από το λόγο και, ως εκ τούτου, δεν είναι κάτω από την επιρροή του λόγου, αλλά κάτω από την έλξη ενός κοινού πάθους, που η μάζα ομονοεί και πραγματώνει την ενεργητική της πνευματική ενότητα. Αυτό το πάθος είναι είτε η ελπίδα είτε ο φόβος ή η επιθυμία εκδίκησης για κάποια βλάβη που υπέστησαν όλοι. Άλλωστε, καθώς οι άνθρωποι φοβούνται όλοι τη μοναξιά δεδομένου ότι κανείς δεν έχει απομονωμένος τις δυνάμεις για να υπερασπίσει τον εαυτό του ή να προμηθευτεί τα αναγκαία προς το ζην- εκ φύσεως προσβλέπουν σε μια πολιτική κοινωνία και δεν είναι ποτέ δυνατό να θέλουν να την αρνηθούν εξ ολοκλήρου.»[ Π.Π.,6 1] «[Ένα] ελεύθερο πλήθος καθοδηγείται περισσότερο από την ελπίδα, παρά από το φόβο, ενώ το υποταγμένο, περισσότερο από το φόβο, παρά από την ελπίδα το πρώτο επιχειρεί να δημιουργήσει κάτι μέσα από τη ζωή του, το δεύτερο περιορίζεται να αποφύγει το θάνατο το ένα επιχειρεί να ζήσει σύμφωνα με τις δικές του φιλοδοξίες, το άλλο υπακούει στον εξαναγκασμό του κατακτητή. Αυτό είναι που εκφράζουμε, όταν λέμε ότι το δεύτερο έχει υπαχθεί σε καθεστώς υποδούλωσης, ενώ το πρώτο είναι ελεύθερο.»[ Π.Π.,5 6] *Τι σημαίνει ερημία; Μια χώρα, οι υπήκοοι της οποίας ζουν μέσα στην απάθεια και στην παθητικότητα μιας αγέλης, ανίκανοι να ζήσουν αλλιώς παρά μόνον ως σκλάβοι. [5 4,] Πώς κυβερνάται το πλήθος; «Κανένα μέσο διακυβέρνησης του πλήθους δεν είναι τόσο αποτελεσματικό όσο η προκατάληψη.» [p.21-préface] [31]
«[To] μεγάλο μυστικό του μοναρχικού καθεστώτος και το μείζον συμφέρον του συνίσταται στην εξαπάτηση των ανθρώπων και στο χρωματισμό του φόβου που πρέπει να τους διακατέχει με το όνομα της θρησκείας, προκειμένου να μάχονται για τη δουλεία τους ως αν επρόκειτο για τη σωτηρία τους, και να θεωρούν όχι ευτελιστικό, αλλά τιμητικό στον ύψιστο βαθμό να ξοδεύουν το αίμα τους και τη ζωή τους για τη ματαιοδοξία ενός μόνον ανθρώπου [ ].»[p.21-préface] «Οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να καθοδηγούνται αρκούντως προσφυώς, για να μην αισθάνονται διωκόμενοι, αλλά [ και] για να φαντάζονται ότι ζουν προς όφελός τους και δυνάμει μιας ελεύθερης απόφασης.» [Π.Π.,10 8] [32]
ΚΡΑΤΟΣ (Π.Π.,3 1,2,3,7) POTENTIA POTESTAS ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΦΥΣΗ & ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ «Η ίδια η φύση τους δημιουργεί ανάμεσα στους ανθρώπους μια αυθόρμητη εχθρότητα, τέτοιου είδους, που ακόμη και μετά την ένωση και σύνδεσή τους με ένα νομικό κώδικα, αυτή η κατάσταση [δηλ. η εχθρότητα] δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να τροποποιηθεί.»[ Π.Π.,8 12] «Με ρωτάς ποια διαφορά υπάρχει ανάμεσα στον Hobbes και σε μένα ως προς την πολιτική η διαφορά αυτή συνίσταται στο ότι διατηρώ πάντα το φυσικό δίκαιο και, σε οποιαδήποτε πολιτεία, δεν αποδίδω δίκαιο στην Ανώτατη Αρχή επί των υπηκόων, παρά μόνο στο μέτρο που, λόγω δύναμης, υπερέχει ως προς αυτούς. Πρόκειται για τη συνέχιση της φυσικής κατάστασης.» (Επιστολή Spinoza στον Jelles) «Αν οι άνθρωποι ζούσαν υπό την καθοδήγηση του λόγου, ο καθένας θα κατείχε το δίκαιο που είναι δικό του, χωρίς καμιά ζημιά για τον άλλο. Αλλά, καθώς υπόκεινται σε πάθη, που υπερβαίνουν κατά πολύ την potentiam και την virtutem του ανθρώπου, βρίσκονται συχνά να συμπεριφέρονται διαφορότροπα και αντίθετα οι μεν στους δε, και έτσι έχουν ανάγκη να βοηθούνται αμοιβαίως. Και συνεπώς, για να μπορούν οι άνθρωποι να ζουν με ομόνοια και να αλληλοβοηθούνται, είναι αναγκαίο να παραιτηθούν από το φυσικό δίκαιό τους, και να διασφαλιστούν αμοιβαία ότι δε θα κάνουν τίποτε, που θα μπορούσε να στρέψει τον ένα προς ζημία του άλλου. [ ] Δεδομένου, λοιπόν, ότι ένα πάθος δεν μπορεί να αντισταθμιστεί, παρά με ένα πάθος πιο δυνατό και αντίθετο στο άλλο, και ότι δεν μπορεί να αποφευχθεί μια ζημιά, παρά με το φόβο να προκληθεί μια μεγαλύτερη, είναι, λοιπόν, με αυτόν το νόμο, που μπορεί να εγκαθιδρυθεί μια Κοινωνία [Societas] [ ]. Αυτή η κοινωνία, διασφαλισμένη διαμέσου των νόμων της και προς διατήρηση της εξουσίας της [potestate], ονομάζεται πολιτεία [Civitas], και αυτοί που υπερασπίζεται με το δίκαιό της, πολίτες [Cives].» (E, 4, XXXVIΙ, sc.ii) ΚΡΑΤΟΣ Τι είναι το κράτος; Διάκριση πολιτευμάτων «Το δίκαιο που ορίζεται από τη δύναμη του πλήθους καλείται κράτος.» [Π.Π.,2 17] Τι είναι το δίκαιο και τι είναι ειδικότερα το δίκαιο του κράτους; «Το δίκαιο που απολαμβάνει, σύμφωνα με τη φύση, κάθε φυσική οντότητα μετράται με το βαθμό της δύναμής του.» [Π.Π.,2 3] «Οτιδήποτε ένας οποιοσδήποτε άνθρωπος κατορθώνει χάρη στους νόμους της φύσης, το κατορθώνει με ένα πλήρες φυσικό δικαίωμα, και το δικαίωμα που απολαμβάνει ενεργά στους κόλπους της φύσης μετράται με το βαθμό της δύναμης.» [2 4] [33]
«Το δίκαιο του κράτους ή της κυρίαρχης δύναμης είναι, απλά, το φυσικό δίκαιο προσδιορισμένο από τη δύναμη, όχι πλέον κάθε ανθρώπου, αλλά του πλήθους ως ενσάρκωσης μιας πνευματικής προσωπικότητας. Όπως κάθε άνθρωπος μέσα στη φυσική κατάσταση, έτσι και το κράτος, όντας κι αυτό σώμα και πνεύμα, απολαμβάνει ένα δίκαιο στο μέτρο της ισχύος του.» [Π.Π.,3 1, pp.112-113] «Το δίκαιο του πολιτικού σώματος [έθνους;] προσδιορίζεται από τη δύναμη του πλήθους ως πνευματικής προσωπικότητας.» [Π.Π.,3 7] «Το κράτος πρέπει λοιπόν να οργανωθεί αναγκαία κατά τέτοιον τρόπο, ώστε όλοι, κυβερνώντες και κυβερνώμενοι που δρουν καλή ή κακή τη πίστει- να δρουν εξίσου για την κοινή σωτηρία με άλλα λόγια, πρέπει όλοι είτε με καταναγκασμό είτε αυθόρμητα, να εξωθούνται να ζουν σύμφωνα προς τις επιταγές του λόγου.» [Π.Π.,6 3] Ο αξεπέραστος ορίζοντας του κράτους «Είναι βέβαιο ότι ο σεβασμός απέναντι στην πατρίδα αποτελεί το ύψιστο είδος σεβασμού που μπορεί να επιδείξει ένας άνθρωπος η κατάργηση του κράτους στην πραγματικότητα τίποτε καλό δεν μπορεί να επιφέρει ουδεμία βεβαιότητα πουθενά είναι η βασιλεία της οργής και της ασέβειας μέσα στον καθολικό φόβο.» [p.317] «[Η] πνευματική θέρμη, η εσωτερική ηρεμία και η καλοσύνη, καθοδηγημένες από το λόγο, δεν μπορούν να γίνουν πράξη παρά μόνο μέσα στο κράτος. Αντιστρόφως, το πλήθος δεν πρόκειται να βρει τη βαθύτερη ενότητα της σκέψης του, -σύμφωνα με την απαίτηση κάθε οργανωμένου κράτους- παρά μόνον υιοθετώντας μια νομοθεσία στηριγμένη σε έλλογα κριτήρια.» [Π.Π.,2 21] Ποιος είναι ο σκοπός του κράτους; ελευθερία ή/ και ασφάλεια «[Ο] έσχατος σκοπός του κράτους δεν είναι η κυριαρχία [dominatio] δεν είναι η συγκράτηση του ανθρώπου διαμέσου του φόβου, προκειμένου να ζήσει κατά το δυνατό σε ασφάλεια και για να ανήκει σε κάποιον άλλον, δεν είναι αυτός ο σκοπός για τον οποίο το κράτος θεσμοθετήθηκε.[ ] Όχι, το επαναλαμβάνω ότι ο σκοπός του κράτους δε είναι να κάνει τους ανθρώπους να περάσουν από την κατάσταση των ελλόγων όντων σε εκείνη των άγριων ζώων ή των αυτομάτων, αλλά αντιθέτως θεσμοθετείται ώστε η ψυχή και το σώμα τους να εκπληρώνουν σε ασφάλεια τις λειτουργίες τους, προκειμένου να κάνουν χρήση οι ίδιοι ενός ελεύθερου Λόγου, για να μη μάχονται ποτέ από μίσος, από οργή ή από δόλο, προκειμένου να αλληλοϋποστηρίζονται χωρίς κακοβουλία. Ο σκοπός του κράτους είναι συνεπώς στην πραγματικότητα η ελευθερία.»[p.329] «[Ο] σκοπός της πολιτικής κοινωνίας δεν είναι άλλος από την ειρήνη και την ασφάλεια της ζωής. Το καλύτερο κράτος είναι συνεπώς εκείνο όπου οι άνθρωποι ζουν μέσα σε ομόνοια και όπου η [εθνική;] νομοθεσία προστατεύεται απέναντι σε κάθε επίθεση. Στην πραγματικότητα, είναι βέβαιο ότι οι στάσεις, οι πόλεμοι, η συστηματική αδιαφορία ή οι αποτελεσματικές παραβιάσεις των νόμων μπορούν να αποδοθούν περισσότερο στα ελαττώματα του κράτους παρά στην κακία των ανθρώπων. Καθότι οι άνθρωποι δε γεννιούνται μέλη κοινωνίας, αλλά εκπαιδεύονται σε αυτό το ρόλο.» [Π.Π.,5 2] «Με άλλα λόγια, όταν λέμε ότι το καλύτερο κράτος είναι εκείνο όπου οι άνθρωποι περνούν τη ζωή τους με ομόνοια, θέλουμε να αναφερθούμε σε μια ανθρώπινη ζωή, προσδιορισμένη όχι από την κυκλοφορία του αίματος και τις άλλες λειτουργίες του ζωικού βασιλείου, αλλά προπαντός από το λόγο: αληθινή αξία και αληθινή ζωή του πνεύματος..»[ Π.Π.,5 5] [34]
ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ο σκοπός της δημοκρατίας «[Η] Δημοκρατία ορίζεται ως εξής: η ένωση των ανθρώπων σε ένα όλο, που έχει ένα κυρίαρχο συλλογικό δικαίωμα πάνω σε κάθε τι που είναι στην εξουσία του.» [p.266] «Ο σκοπός της Δημοκρατίας δεν είναι άλλος [ ] παρά η απόσπαση των ανθρώπων από την παράλογη κυριαρχία της Επιθυμίας και η διατήρησή τους, στο μέτρο που είναι δυνατό, μέσα στα όρια του Λόγου, προκειμένου να ζήσουν με ομόνοια και ειρήνη αν αφαιρεθεί αυτό το θεμέλιο, όλο το οικοδόμημα καταρρέει.» [p.267] Προτίμηση στο δημοκρατικό κράτος, καθότι είναι «το λιγότερο απομακρυσμένο από την ελευθερία, που η Φύση αναγνωρίζει στον καθένα». [p.268] «Σε αυτό το κράτος πράγματι ουδείς μεταβιβάζει στον άλλο φυσικό δικαίωμα με τέτοιο τρόπο, ώστε να μην τον συμβουλεύονται στη συνέχεια, το μεταβιβάζει στην πλειοψηφία της κοινωνίας, της οποίας αυτός ο ίδιος αποτελεί μέρος και μέσα σε αυτές τις συνθήκες όλοι παραμένουν ίσοι, όπως ήσαν πριν στη φυσική κατάσταση.» [p.268] Το όριο της απόλυτης εξουσίας προσδιορίζεται ως εξής: «Η αυστηρά απόλυτη εξουσία, αν μπορεί να υπάρξει, θα ήταν αυτή που κατέχεται από το πλήθος στο σύνολό του.» [Π.Π.,8 3] Π.Π.,7 17 ένοπλη προστασία-αυτονομία: «Πράγματι ένας οπλισμένος άνθρωπος είναι περισσότερο αυτόνομος από ό,τι ένας άοπλος.» Machiavelli [35]