[ Το καλλιτεχνικό κίνηιια του Μπαοόκ Πιάτσα Ναβόνα. Ρώμη: Ενα τυπικό παραδειγμα της Μπαρόκ αντίληψης για τον αστικό χώρο. Η ανάδυση της σύγχρονης Ευρώπης μέσα από την τέχνη 94 Ιστορικά Θέματα
Ο χώρος τωνβερσαλλιών. Α ν προσπαθήσει κανείς να κατανοήσει ένα καλλιτεχνικό κίνημα τόσο αντιφατικό και γεμάτο εσωτερικές εντάσεις όσο αντό τον Μπαρόκ, ίσως θα ήταν καλύτερα να ξεκινήσει από την ίδια την ετυμολογία τον όρον Ο όρος «ϋαγοηυβ» βρίσκει τη ρίζρ. τον στην ισπανική λέξη «ύ&τοκο», πον σημαίνει ακανόνιστο μαργαριτάρι», χαρακτηρίζει, λοιπόν, τα εργα εκείνα πον δεν ακολούθησαν ανστηρές γεωμετρικές προδιαγραφές, όπως όριζαν οι κανόνες της Αναγέννησης. Αφορά αισθητικές και λεκτικες ακροβασίες -οι καταβολές των οποίων βρίσκονται ήδη σε σπερματική μορφή στην περίοδο της Αναγέννησης και ειδικότερα στην όψιμη μορφή της. αντή τον Μανιερισμού- οι οποίες στην εποχή τον Μπαρόκ απέκτησαν ένα στοιχείο μανιακής ιδεοληψίας. Με τη διάφορά ότι, αντίθετα με την εποχή τον Ρομαντισμού, κατά την οποία το σνναίσθημα κατέλνε τη φνρμα και αητρεπε τα νποδείγματα ενός, μέχρι τότε, καθαγιασμένοι1παρελθόντος, το πάθος τον Μπαρόκ ασφνκτιονσε μέσα στις σνμβάσίίς τον παρελθόντος, σαν μια εσκεμμένη πρόθεση μετριασμον μιας αιϋόρμητης εξέγερσης απένα\πι σε κοινωνικές δομές και επικρατούν τα ψνχολογικα στερεότνπα. Φάνης Κοσσυθάκης ΜΑ *οτορκ> της ΒιΜΑίΰ* ΙΜΐγ&πίΙγ οί Ιοηύοη Ιατβρικά Η>μ<ν 95
Πλατεία του Αγίου Πέτρου, Βατικανό: Η διάσημη πλατεία με τις μεγάλες συμμετρικές κιονοστοιχίες σχεδιάστηκε από τον Ιταλό αρχιτέκτονα και γλυπτή ΜπερνΙνι. Ο 17ος αιώνας, ή ο «αιώνας του θεάματος», κρύβει μέσα του μια δυαδική αντίφαση. Ηταν μια εποχή που εμφορείτο από μια νέα αντίληψη για την πνευματική και διανοητική αντίληψη του ατόμου, όπως αυτή είχε μορ- φοποιηθεί από την κοσμογονική αλλαγή που επέφερε η Προτεσταντική Μεταρρύθμιση. Την ίδια, όμως, στιγμή οι άνθρωποι επεδείκνυαν μια ευλαβική αφοσίωση σε θέματα πίστης και θρησκευτικής πνευματικότητας._η_ πολιτιστική ανώθηση που επέφερε η Μεταρρύθμιση και η έμφαση στην αξία της ειλικρίνειας, της αυθεντικότητας και της αυτοπραγμάτωσης -όλα στοιχεία μιας αναδυόμενης ατομικής συνειοησης- εγκολπωθηκαν τε^γκά από την καθολική τέχνη στην προσπάθεια της να ανταποκριθεί στο αίτημα για μια άμεσα ΊϊρόϋωπίΚή και συναισθηματική σχέση με τον πιστό ως ξεχωριστή μονάδα και όχι ως μέρος ενος αφηρημενου ποιμνίου. Με αυτόν τον τρόπο, η Καθολική Εκκλησία ήλπιεε να επαναφέρει στους κόλπους της όλους όσοι είχαν προσηλυτιστεί από τα ριζοσπαστικά κηρύγματα του Λούθηρου. Την ίδια στιγμή, όμως, νομιμοποιούσε την αμφισβήτηση ενός ιεραρχικά δομημένου και άκαμπτου στον χρόνο θεολογι- κού οικοδομήματος, εμπλέκοντας το άτομο ως φορέα της ιστορικής εξέλιξές. Εδώ ακριβώς εντοπίζεται και το παραδοξο του Μπαρόκ. Οι εσωτερικές αυτές εντάσεις στο κίνημα του Μπαρόκ δεν θα μπορούσαν φυσικά παρά να αντανακλούν ιστορικές δομικές αλλαγές όπως αυτές εκφράστηκαν στη ρήξη της πολιτικής με την εκκλησιαστική εξουσία, στις αλλαγές στο διοικητικά πρότυπο, στην παραδοχή της ιδέας ότι η κρατική νομοθετική εξουσία δεν υπόκειται πλέον σε περιορισμούς από θέσφατα δικαιώματα, ασυλίες ή προσωπικές φεουδαρχικές εξαρτήσεις, καθώς και σε μια κοινωνική κινητικότητα άνευ προηγουμένου, η οποία είχε ως μοντέλο μια ατομικιστική θ εώρηση της κοινωνίας. Ολες αυτές οι διεργασίες επιταχύνθηκαν από εξουθενωτικές θρησκευτικές διαμάχες που έλαβαν χώρα σε όλη την Ευρώπη. Συγκεκριμένα, η Μεταρρύθμιση πυροδότησε κατακλυσμιαίες κοινωνικές, πολιτικές και θρησκευτικές αλλαγές σε όλη την ήπειρο, ακόμη και στην «ειδωλολατρική» Ιταλία, στην οποία η πολυθεϊστική, καλλιτεχνική πί- 96 Ιοιορικά θΐ)«π(ΐ
στη, με την περιφορά και τη βαθιά αγάπη για τα ομοιώματα των «αθάνατων αγίων», αποτελούσε τον πυρήνα του λαϊκού θρησκευτικού αισθήματος. Βεβαίως, η Ιταλία ήταν αδύνατο να γίνει προτεσταντική. Δεν θα πρέπει κανείς να μπερδεύει τον αντικληρισμό με την πρόταση των προτεσταντικών λαών για μια δύστροπη «βόρεια» εικονοκλαστική πίστη. Ο^Επαναστατικός, εθνικός και αστικός χαρακτήρας του Προτεσταντισμού, όπως αυτός διαμορφώθηκε σε χώρες όπως η Γερμανία, η Ελβετία ή η Αννλία. δεν θα υπορούσε να βρει νόνιιιο έδαφος σε μια ως επί το πλείστον αγροτική κοινωνία ή, ακόμη περισσότερο, σε μια χώρα όπου ο καθολικισμός ήταν ουσιώδης βοηθός της κοινωνικής τάξης και ο παπισμός μια γνήσια ιταλική κληρονομιά. Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, ότι η ιερή τέχνη της Αντιμεταρρύθμισης, απότοκη της Συνόδου του Τρέντο στην οποία καθορίστηκαν για τέσσερις αιώνες οι βάσεις της ρωμαιοκαθολικής εκκλησιολογίας και οι κανόνες για την ανανέωση της ιεράς τέχνης, βρήκε ως κύριους εκφραστές της Ιταλούς λόγιους και καλλιτέχνες, οι οποίοι δεν ήταν αναγκαίο να προσηλυτισθούν από τη ρωμαιοκαθολική τέχνη, διότι ήδη είχαν προσηλυτίσει τον ρωμαιοκαθολικισμό στη λογιότητα και στην τέχνη. Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία αποκα- θιστούσε σταδιακά το κύρος της μετά το σχίσμα που προκλήθηκε από την Προτεσταντική Μεταρρύθμιση, και όλο και περισσότεροι προσκυνητές άρχισαν να συνωστίζονται στη Ρώμη. Τότε η Εκκλησία συνειδητοποίησε ότι η αρχιτεκτονική φαντασμαγορία θα μπορούσε να αποτελέσει το όχημα μέσω του οποίου η Παποσύνη θα μπορούσε να επαναθεμελιώσει τη νομιμότητα της εξουσίας της. Η προσπάθεια νια τη δημιουργία μιας αδιάσπαστης συνέχειας μεταξύ του εσωτερικού και του εξωτερικού χώρου, η συνύφανση του τεχνητού με το φυσικό, της ζωγραφικής και της ονιτεκτδνικπς όλα αποτελούσπν μϊρ ρος του «ψευδαισθητικού εγχειρήματος» της τέχνης του Μπαρόκ. Επιπλέον, η αρχιτεκτονική του Μπαρό^ χρησιμο- ποιήθηκε ως φορέας διασποράς της πίστης από την Εκκλησία και την ενισχυ- μένη πλέον κεντρική κρατική εξουσία. Ο «χώρος» στο Μπαρόκ είναι κίνηση, παλμός, κατεύθυνση, πρόσκληση για συμμετοχή, εν αντιθέσει με τον στατικό, ευσταθή, παθητικό και καθορισμένο «χώρο» της Αναγέννησης, ο οποίος καθηλώνει το βλέμμα σε στοχαστική ενατένιση της απόλυτης συιιιιετοίας του. Σε ένα αναγεννησιακό κτίριο, το αντικείμενο θέασης παραμένει απαρασάλευτο από την κίνηση του θεατή ή από την Πιάτσα ντελ Πόπολο, Ρώμη: Η συμβολή τριών ή και περισσότερων δρόμων πάνω σε μια πλατεία αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο της Μπαρόκ χωροταξίας. Ιστορικά Θέματα 97
* ί! Λ. / Παλάτσο Μπαρμπερίνι, Ρώμη: Το πρώτο ανάκτορο σε αρχιτεκτονικό σχέδιο Η. οπτική γωνία. Αντίθετα, σε ένα Μπαρόκ κτίριο, η προσοχή του θεατή εστιάζεται στον άξονα του κεντρικού προεξέχοντος στοιχείου του κτιρίου και η συμμετρία του υπογραμμίζεται από την κεντρική αποκορύφωσή του. Το Μπαρόκ κτίριο ξεδιπλώνεται στον χώρο ώστε να περιλαμβάνει τα παρακείμενα κτίρια και τον περιβάλλοντα χώρο, και μετατρέπει τους δρόμους που το προσεγγίζουν σε φυσική απόληξή του. Το Μπαρόκ κτίριο κυριαρχεί στον χώρο, ενώ το αναγεννησιακό αποστασιοποιείται από τον χώρο. Η Πιάτσα Ναβόνα στη Ρώμη αποτελεί ένα τυπικό παράδειγμα της Μπαρόκ αντίληψης για τον αστικό χώρο. Η αστική αναμόρφωση του χώρου μπροστά από το παλάτι της οικογένειας Παμφίλι της Ρώμης και την εκκλησία Σαντ Αγκνέζε αποσκοπούσε στην καλά σχεδιασμένη καθοδήγηση του πλήθους των επισκεπτών μπροστά από τα κτίρια της Βασιλικής και του Παλατιού, σύμβολα θρησκευτικά και κοσμικά αντίστοιχα. Εστιακό σημείο της πλατείας αποτελεί το Σιντριβάνι των Τεσσάρων Ποταμών. Το νερό αναβλύ- ζει από έναν σκαμμένο βράχο, πάνω στον οποίο αναπαύονται προσωποποιήσεις των τεσσάρων μεγαλύτερων γνωστών έως τότε ποταμών, που αντιστοιχούν ένας σε κάθε ήπειρο. Από τη βάση αυτής της σύνθεσης εξακοντίζεται ένας οβελίσκος, σύμβολο της ανθρώπινης βλέψης προς το άπειρο. Δύο μικρότερα σιντριβάνια εξισορροπούν το κεντρικό σιντριβάνι. Ο ψηλός θόλος της εκκλησίας και τα δίδυμα καμπαναριά μαζί με τον κάθετο άξονα του σιντριβανιού αντιδιαστέλλονται προς την οριζόντια έκταση της πλατείας. Η συνύφανση φυσικού (το νερό) και τεχνητού, η οξεία αντίθεση οριζόντιων και κάθετων αξόνων προκαλούν μια φαντασμανοοική~~^σΰν7ϊγ σπ» και δέος απέναντι στο δίπολο Εκκλησίας και Κράτους. Στην ίδια ακριβώς λογική, η πλατεία του Αγίου Πέτρου, με τις μεγάλες συμμετρικές κιονοστοιχίες, τον κεντρικό οβελίσκο και δύο πανομοιότυπα σιντριβάνια σε εστιακά σημεία, αντιπαρατίθεται στην οριζόντια προοπτική αντίληφη του χώρου. Οι δύο ημικυκλικοί βραχίονες της Βασιλικής, που 98 Ιστορικά Θέματα