ELNAIS: ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΔΙΚΤΥΟ ΓΙΑ ΤΑ ΥΔΡΟΒΙΑ ΞΕΝΙΚΑ ΕΙΔΗ - ΕΝΑ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ (ΒΑΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ) ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΟΛΙΤΕΙΑ Ζενέτου A. 1, Πουρσανίδης Δ. 2, Pancucci-Παπαδοπούλου M.A. 1, Corsini-Φωκά M. 3, Φράγκος Γ., Τραχαλάκης Π. 1 1 Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών 2 Μουσείο Φυσικής Ιστορίας, Παν/μιο Κρήτης, Ηράκλειο, 71409, Κρήτη, Ελλάδα 3 Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών, Υδροβιολογικός Σταθμός Ρόδου Περίληψη Αναγνωρίζοντας την ανάγκη για την ανταλλαγή επιστημονικών πληροφοριών και γενικότερα για την εθνική-διεθνή συνεργασία στην έρευνα και τη διαχείριση των θαλάσσιων ξενικών ειδών, ένα ελληνικό δίκτυο εμπειρογνωμόνων αναπτύχθηκε το 2007 στο ΕΛΚΕΘΕ με αντίστοιχη ιστοσελίδα. Το Ελληνικό Δίκτυο για τα υδρόβια ξενικά είδη της Ελλαδας (ELNAIS: http:// elnais.ath.hcmr.gr/) μέχρι σήμερα περιλαμβάνει έντεκα ερευνητικά κέντρα/πανεπιστήμια και περισσότερους από 42 Έλληνες επιστήμονες, που διεξάγουν αυτήν την περίοδο έρευνα σχετική με τα υδρόβια είδη. Προς το παρόν υπάρχουν 187 θαλάσσια είδη που απαριθμούνται ως ξενικά και συνοδεύονται από τις φωτογραφίες και τους χάρτες κατανομής τους στην Ελλάδα. To ELNAIS, αν και χωρίς οικονομική υποστήριξη από την πολιτεία, επικαιροποιείται διαρκώς χάρη στις πληροφορίες που εισρέουν -και στον ενθουσιασμό μιας μικρής ομάδας ειδικών- και προσβλέπει σε περαιτέρω ανάπτυξη με την εισαγωγή στο άμεσο μέλλον των ξενικών ειδών του γλυκού νερού (ποτάμια, λίμνες) έτσι, ώστε να αποτελεί ένα χρήσιμο εργαλείο για την επιστημονική κοινότητα και τους φορείς χάραξης πολιτικής. Λέξεις κλειδιά: ξενικά είδη, ελληνικές θάλασσες, γλυκά νερά, εμπειρογνώμονες, Eλλάδα. ELNAIS: HELLENIC NETWORK for AQUATIC ALIEN SPECIES - a tool for scientists (DATABASE) AND POLICY MAKERS Zenetos A. 1, Poursanidis D. 2, Pancucci-Papadopoulou M.A. 1, Corsini-Foka M. 3, Fragos G., Trachalakis P. 1 1 Hellenic Centre for Marine Research, Anavissos 2 Museum of Natural History, Univercity of Crete, Herakleion 3 Hellenic Centre for Marine Research, Hydrobiological Station Rhodes Abstract Recognizing the need for collaboration in research and management of aquatic alien species at both national and international level, and in particular for data exchange, a network of experts was established in 2007 at HCMR. To date, the Hellenic network for Aquatic alien species (ELNAIS: http://elnais.ath.hcmr.gr/) includes 42 experts carrying out relevant research, who are based in 11 research centres/universities across the country. ELNAIS is an open information system providing on line the state of art in aquatic alien species in Greece. There are currently 187 marine alien species recorded in ELNAIS, accompanied by photographs and distribution maps within Greece. ELNAIS, though without any financial support, is continually updated thanks to the input of experts and the enthusiasm of a small group, and aims to improve (Freshwater alien species are to be included in the near future) and be a powerful tool to scientists and stakeholders. Keywords: exotic species, marine, freshwater, experts, Greece. 1. Ιστορικό της εξέλιξης Η σημασία της διεθνούς συνεργασίας στον τομέα των υδρόβιων ξενικών ειδών έχει γίνει αντιληπτή από τις αρχές της δεκαετίας του 70. Η Διεθνής Επιτροπή για την εξερεύνηση της θάλασσας (ICES) δημιούργησε μια ομάδα εργασίας σχετικά με τις εισαγωγές και τις μεταφορές των θαλάσσιων οργανισμών (WGITMO). Μεταγενέστερες διεθνείς ομάδες εργασίας με την ενεργό συμμετοχή των ευρωπαίων επιστημόνων περιλαμβάνουν: -687-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι διεθνή θαλάσσια ομάδα εργασίας για τα θαλασσέρματα: MEPC (Επιτροπή προστασίας περιβάλλοντος) του οργανισμού ΙΜΟ ομάδα εργασίας σχετικά με το νερό έρματος και άλλους τρόπους μεταφοράς μέσω ναυσιπλοΐας (WGBOSV) εποπτευόμενη από τους οργανισμούς ICES/IOC/IMO ομάδα εργασίας θαλάσσιων βιολόγων της Βαλτικής (BMB) σχετικά με τους αλλόχθονους θαλάσσιους και εκβολικούς οργανισμούς (BMB WG NEMO) διεθνής ένωση της θεωρητικής και εφαρμοσμένης ομάδας εργασίας λιμνολογίας (SIL) σχετικά με τα υδρόβια εισβολικά είδη (SIL WGAIS) Η αναγκαιότητα της διεθνούς συνεργασίας για τα εισβολικά ξενικά είδη (IAS) οδήγησε στην καθιέρωση, το 2001, του ευρωπαϊκού ερευνητικού δικτύου σχετικά με τα υδρόβια εισβολικά είδη (ERNAIS), που περιλαμβάνει αυτήν την περίοδο περισσότερους από 100 εμπειρογνώμονες από 27 χώρες. Η ευρωπαϊκή στρατηγική σχετικά με τα εισβολικά ξενικά είδη, που υιοθετήθηκε στο πλαίσιο της Συνθήκης της Βέρνης (Δεκέμβριος, 2003), στοχεύει να προωθήσει την ανάπτυξη και την εφαρμογή των συντονισμένων μέτρων και προσπαθειών σε όλη την Ευρώπη έτσι, ώστε να αποτραπούν ή να ελαχιστοποιηθούν οι δυσμενείς επιδράσεις από τα ξενικά εισβολικά είδη (IAS), συμπεριλαμβανομένης της πανευρωπαϊκής και εθνικής συνεργασίας στην ανταλλαγή των πληροφοριών. Με πρότυπο το ευρωπαϊκό δίκτυο ERNAIS και με πρωτοβουλία επιστημόνων του ΕΛΚΕΘΕ το 2007 οργανώθηκε αντίστοιχο ελληνικό δίκτυο για τα υδρόβια ξενικά είδη, το ELNAIS. Εικ. 1α: Στοιχεία ερευνητών. 2. Το ELNAIS - στόχοι Το ελληνικό ερευνητικό δίκτυο για τα υδρόβια ξενικά είδη φιλοξενείται από το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών. Οι γενικοί στόχοι του ELNAIS είναι: διευκόλυνση της εθνικής και διεθνούς συνεργασίας στην έρευνα, την ανταλλαγή επιστημονικών πληροφοριών και τη διαχείριση ξενικών ειδών στην Ελλάδα και στην Ευρώπη (βάση δεδομένων εμπειρογνωμόνων ELNAIS) ανάπτυξη σε απευθείας σύνδεση συστήματος πληροφοριών για τα υδρόβια ξενικά είδη στην Ελλάδα με τις λειτουργίες έγκαιρης προειδοποίησης (βάση δεδομένων ELNAIS). 3. Δομή - Περιεχόμενο Το δίκτυο περιλαμβάνει μέχρι σήμερα έντεκα ερευνητικά κέντρα/πανεπιστήμια και περισσότερους -688-
από 42 Έλληνες επιστήμονες. Εκτός από σύντομα βιογραφικά στοιχεία των εγγραμμένων επιστημόνων, δίνονται στοιχεία που αφορούν τα ερευνητικά πεδία, τις ταξινομικές ομάδες που ειδικεύονται και τα είδη με τα οποία ασχολούνται. Στην Εικόνα 1 φαίνονται ενδεικτικά τα στοιχεία δύο ερευνητών. Ο χάρτης περιοχών ELNAIS (Εικ. 1β) επεξηγεί τη διαφορετική προέλευση των εγγραμμένων επιστημόνων που δημιουργούν μια πανελλήνια κάλυψη. Εκτός από τις πληροφορίες για τους ερευνητές, το σύστημα περιλαμβάνει επίσης: α) στοιχεία για σχετικά προγράμματα που έχουν εκπονηθεί ή βρίσκονται σε εξέλιξη στην Ελλάδα, β) κατάλογο εργασιών των Ελλήνων και ξένων επιστημόνων σχετικά με την παρουσία ή και την εξάπλωση ξενικών ειδών στις ελληνικές θάλασσες (με pdf όπου είναι δυνατον), γ) νέα για την παρουσία νέων ειδών (Εικ. 2) ή την εξάπλωση ήδη γνωστών εισβολέων και δ) κατάλογο των ειδών (Εικ. 3). Στα νέα ενημερώνονται τόσο τα νέα είδη, όσο και οι εμφανίσεις ειδών σε διάφορες περιοχές. Επίσης καταγράφονται οι νέες δημοσιεύσεις και τα σχετικά διδακτορικά που εκπονούνται σε ελληνικά και ξένα Πανεπιστήμια. Εικ. 2: Τα Νέα στο ELNAIS. Στον κατάλογο των ξενικών ειδών της Ελλάδας καταγράφονται αναλυτικές πληροφορίες για όλα τα θαλάσσια ξενικά είδη που έχουν εμφανιστεί στο γεωγραφικό χώρο της Ελλάδας (Εικ. 3), όπως ταξινομική, επιτυχία εγκατάστασης, πηγή πληροφοριών αλλά και αναλυτική γεωγραφική κατανομή, με χάρτη εξάπλωσης των ειδών και φωτογραφία από δείγματα που έχουν βρεθεί στην Ελλάδα. Ο κατάλογος και οι χάρτες εξάπλωσης ενημερώνονται με στοιχεία από τη βάση δεδομένων του ELNAIS. -689-
9 th Symposium on Oceanography & Fisheries, 2009 - Proceedings, Volume Ι Εικ. 3: Κατάλογος των θαλάσσιων ξενικών ειδών στην Ελλάδα. Κάθε είδος συνοδεύεται με χάρτη εξάπλωσής του στην Ελλάδα και με φωτογραφία (όπου είναι δυνατόν). 4. ELNAIS - Βάση δεδομένων Για τις ανάγκες του συστήματος, αλλά και για τη δυνατότητα ανάκτησης των πληροφοριών που συγκεντρώνονται συνεχώς, κρίθηκε απαραίτητος ο σχεδιασμός και η υλοποίηση μιας βάσης δεδομένων φιλικής προς το χρήστη, σχεδιασμένη με εύκολα εργαλεία και ελαφριά για να μην υπάρχει η ανάγκη βαριών συστημάτων για την υποστήριξή της. Ειδικοί ερευνητές από το ΕΛΚΕΘΕ μελέτησαν αντίστοιχα συστήματα από άλλες χώρες και κατέληξαν στη χρήση της Access Database της Microsoft, στημένη σε έναν υπολογιστή που χειρίζεται ένας επιστήμονας, ώστε να μην υπάρχει η πιθανότητα αυξημένου λάθους. Για κάθε είδος οι πληροφορίες που αποθηκεύονται περιλαμβάνουν την ταξινομική, τις λεπτομέρειες βιότοπων, την προέλευση, το γνωστό ή πιθανό τρόπο της εισαγωγής, πρώτη ημερομηνία παρατήρησης/συλλογής και πηγές πληροφοριών. Η γεωγραφική εξάπλωση του είδους αρχειοθετείται σε ιεραρχικά επίπεδα, ώστε να ανακτηθεί αναλόγως: Α. Πέλαγος: Β.Αιγαίο, Ν.Αιγαίο, Ιόνιο, Λιβικό/ Β. Κόλπος: για τους κύριους κόλπους όπως Σαρωνικός, Θερμαϊκός κτλ/ Γ. Συστάδα νησιών: Δωδεκάνησα, Σποράδες, Κυκλάδες., Η βάση δεδομένων ενημερώνεται συνεχώς όχι μόνο από τις δημοσιεύσεις και τις ανακοινώσεις αλλά και από τα μηνύματα που δέχεται το ELNAIS από το ευρύτερο κοινό. Εκτός από τα μέλη του ELNAIS, στο δίκτυο συνεισφέρουν σπουδαστές ΜΚΟ αλλά και απλοί πολίτες που παρέχουν πληροφορίες για νέες εμφανίσεις ξενικών ειδών, συνοδευόμενες από φωτογραφίες και λεπτομέρειες βιότοπων. Μέχρι τον Οκτώβριο του 2008 έχουν καταγραφεί 187 θαλάσσια ξενικά είδη. Το άμεσα προσβάσιμο σύστημα πληροφοριών του ELNAIS είναι προσιτό τόσο στους επιστήμονες όσο και στους φορείς χάραξης πολιτικής που μπορούν να ανασύρουν τις πρόσφατες δημοσιεύσεις, τα προγράμματα και τα σχετικά αποτελέσματα καθώς και τις τάσεις στην εισαγωγή των νέων ειδών που πιθανώς συνδέονται με: α) την περιβαλλοντική υποβάθμιση (στις κλειστές αστικοποιημένες περιοχές), β) τη ναυσιπλοΐα (ευαίσθητες περιοχές σε εισβολείς κοντά στις περιοχές λιμένων), γ) τις υδατοκαλλιέργειες (κοντά στα περιοχές εντατικής/εκτατικής εκτροφής ψαριών),δ) τις κλιματικές αλλαγές. -690-
Εικ. 4: Σελίδα εισαγωγής στοιχείων ενός είδους στο ELNAIS. Το ELNAIS, που συνεχίζεται επιτυχώς για δεύτερο χρόνο με περισσότερους από 2710 επισκέπτες στην περίοδο 8.8.2007 ως 17.10.08, φαίνεται να διευκολύνει την ανταλλαγή των επιστημονικών στοιχείων και τη συνεργασία των επιστημόνων. Εντούτοις, και παρά το ενδιαφέρον της πολιτείας (προκειμένου να ανταποκριθεί σε διεθνείς υποχρεώσεις) δε χρηματοδοτείται μέχρι σήμερα. Μικρή χρηματοδότηση θα βοηθούσε στην αποτελεσματικότερη διαχείριση των οικονομικών πόρων αλλά και στο συντονισμό των ερευνητικών πρωτοβουλιών προς αποφυγή επικάλυψης προσπαθειών. -691-