ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ Α1. Με ανάλογο τρόπο (γίνονται) και οι οικοδόμοι και όλοι οι άλλοι γιατί χτίζοντας με καλό τρόπο σπίτια, θα γίνουν καλοί οικοδόμοι, χτίζοντας όμως με κακό τρόπο, (θα γίνουν) κακοί. Γιατί, αν δεν ήταν έτσι τα πράγματα, δεν θα χρειαζόταν καθόλου ο άνθρωπος που θα δίδασκε, αλλά όλοι θα ήταν καλοί ή κακοί εκ γενετής. Το ίδιο, λοιπόν, συμβαίνει και με τις αρετές γιατί, κάνοντας όσα συμβαίνουν στη συναλλαγή μας με τους άλλους ανθρώπους, γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι, κάνοντας όμως όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και συνηθίζοντας να αισθανόμαστε φόβο παρά θάρρος, άλλοι (γινόμαστε) ανδρείοι, άλλοι δειλοί. Κατά τον ίδιο τρόπο συμβαίνουν και όσα έχουν σχέση με τις επιθυμίες και την οργή μας γιατί άλλοι γίνονται σώφρονες και πράοι, άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται με αυτόν τον συγκεκριμένο τρόπο, οι δε άλλοι με τον αντίθετο τρόπο. Και με ένα λόγο από όμοιες ενέργειες διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Γι αυτό πρέπει να προσδίδουμε μια ορισμένη ποιότητα στις ενέργειές μας γιατί σύμφωνα με τις διαφορές αυτών (των ενεργειών) ακολουθούν και οι συνήθειες του χαρακτήρα μας. Β1. καὶ διαφέρει τούτῳ πολιτεία πολιτείας ἀγαθὴ φαύλης Σ αυτή τη φράση διαφαίνεται το κριτήριο διάκρισης των πολιτευμάτων σε καλά και λιγότερο καλά αφορά τον βαθμό επιτυχίας του έργου των νομοθετών: όσο δηλαδή πιο κοντά στον στόχο τους φτάνουν, να οδηγήσουν τους πολίτες στην ηθική αρετή, και άρα στην ευδαιμονία, τόσο πιο καλό θεωρείται και το πολίτευμα. Κύριο έργο των νομοθετών είναι να κάνουν, με τους νόμους, τους πολίτες ηθικούς,
ενάρετους, να τους σταθεροποιήσουν στον δρόμο της αρετής για να είναι και η πολιτεία αγαθή.αν όμως δεν το καταφέρουν αυτό, τότε οδηγούνται στην κακοδαιμονία και σε ένα πολίτευμα όχι αχρείο αλλά λιγότερο καλό. Εντύπωση μας προκαλεί η σειρά των λέξεων στη φράση αυτή. Η κανονική σειρά θα ήταν: «διαφέρει τούτῳ πολιτεία ἀγαθὴ πολιτείας φαύλης». Η ανωμαλία αυτή ίσως να οφείλεται και πάλι στο γεγονός ότι τα κείμενα του Αριστοτέλη αποτελούν προσωπικές σημειώσεις, που λειτουργούσαν βοηθητικά στο έργο της διδασκαλίας. Είναι, λοιπόν, εύλογο να εντοπίζουμε κάποια χαρακτηριστικά του προφορικού λόγου. (Η τέλεια κοινωνία, κατά τον Αριστοτέλη, είναι η πολιτεία. Ο σκοπός της δεν περιορίζεται απλώς στην εξασφάλιση του δικαίου, στην απόκρουση των εξωτερικών εχθρών και στη διατήρηση της ζωής, αλλά σε κάτι βαθύτερο, στην ευδαιμονία των πολιτών μέσα σε μια τέλεια κοινότητα ζωής. Και επειδή η αρετή αποτελεί το κύριο στοιχείο της ευδαιμονίας, ο Αριστοτέλης, όπως και ο Πλάτων, πιστεύει ότι πρώτιστο έργο της πολιτείας είναι η αγωγή του πολίτη. Για να περιγράψει την άριστη πολιτεία ο Αριστοτέλης, στηρίζεται στις συνθήκες της ελληνικής δημοκρατίας, όπως ο Πλάτων. Πολίτες στην άριστη πολιτεία είναι μόνο εκείνοι που μπορούν να κυβερνήσουν, στηριζόμενοι στον τρόπο της ζωής τους και τη μόρφωσή τους. Η πολιτεία παράλληλα έχει σκοπό να εκπαιδεύσει τους πολίτες για μια συμβίωση στηριγμένη πάνω σε ηθική βάση. Κύριο έργο του νομοθέτη είναι, κατά τον Αριστοτέλη, να καταστήσει τους πολίτες αγαθούς. Έτσι, η πολιτεία συμβαδίζει με την ηθική και σ αυτό διαφέρει η αγαθή από την φαύλη πολιτεία.) καὶ διὰ τῶν αὐτῶν καὶ γίνεται πᾶσα ἀρετὴ καὶ φθείρεται Τα ρήματα «γίνεται φθείρεται» μας παραπέμπουν στο θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος της φιλοσοφικής σκέψης «γένεσις φθορά». Για τον Αριστοτέλη, αυτή ήταν μια φυσική διαδικασία μονόδρομη: γένεση -> αύξηση -> τελείωση -> παρακμή ->
φθορά (αποδίδεται έργο στον Αριστοτέλη με τίτλο Περί Γενέσεως και Φθοράς). Αυτή, λοιπόν, η διαδικασία ακολουθείται από κάθε ον με φυσικές ιδιότητες. Η ηθική αρετή δεν ακολουθεί ολόκληρη τη φυσική διαδικασία, άρα δεν είναι κάτι που προέρχεται εκ φύσεως. Κάθε αρετή για τους ίδιους λόγους και χρησιμοποιώντας τα ίδια μέσα γεννιέται και με την καλή εξάσκηση κατακτιέται, ενώ με την κακή εξάσκηση χάνεται. ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται Συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Αριστοτέλης κατά τρόπο επαγωγικό είναι ότι η επανάληψη των καλών ή κακών τρόπων συμπεριφοράς δημιουργεί τις καλές ή τις κακές συνήθειες. Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι οι ἕξεις είναι το ένα από «τά ἐν τῇ ψυχῇ γινόμενα». Τα άλλα δύο είναι οι δυνάμεις και τα πάθη. Η καλή ή η κακή στάση που παίρνει κανείς απέναντι στα πάθη είναι η ἕξις. Η λέξη αυτή ετυμολογικά παράγεται από το θέμα του μέλλοντα του ρήματος «ἔχω» και συγκεκριμένα από το σεχ- < hεχ- < ἑχ + την παραγωγική κατάληξη σις, η οποία δηλώνει ενέργεια. Για τον Αριστοτέλη η λέξη απέκτησε ηθικό περιεχόμενο: είναι τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας, που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση και την επανάληψη συγκεκριμένων ενεργειών. Σήμερα η λέξη έχει αποκτήσει ψυχολογικό περιεχόμενο και είναι η συνήθεια ως αποτέλεσμα επανάληψης, μάθησης ή συνεχούς επίδρασης του ίδιου παράγοντα. Οι δυνάμεις δεν μπορούν να χαρακτηρίσουν έναν άνθρωπο καλό ή κακό. Οι ιδιότητες αυτές αποκτούνται με την πράξη, η επανάληψη της οποίας συνιστά την έξη. Η ἕξις είναι ουδέτερη έννοια, μπορεί να είναι καλή, αλλά και κακή, η ποιότητα του εθισμού που την προκαλεί είναι καθοριστική για τη δική της ποιότητα. Η ποιότητα των ενεργειών απέναντι στα πάθη καθορίζει την ποιότητα των έξεων. Στην επιλογή των ενεργειών, στο «πολλάκις πράττειν» μεγάλη σημασία έχει η προαίρεση του ατόμου, η ελεύθερη επιλογή. Ο εθισμός των νέων σε συγκεκριμένο είδος έξεων είναι αυτό που προσδιορίζει τελικά την ηθική ποιότητα.
Β2. α) Ο Αριστοτέλης στο απόσπασμα αυτό προσπαθεί να αποδείξει ότι η ηθική αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά αποτέλεσμα εθισμού, άσκησης, επαναλαμβανόμενης πράξης. Ξεκινά τη συλλογιστική του πορεία με το «οὕτω»: είναι ομοιωματικό προς τα προηγούμενα και δηλώνει αναλογική θεώρηση του θέματος που ακολουθεί. Ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί σ αυτή την ενότητα αναλογικό συλλογισμό: όπως για την εκμάθηση των τεχνών είναι απαραίτητος ο εθισμός,έτσι και για την κατάκτηση των ηθικών αρετών έχει σημασία η επανάληψη ίδιων πράξεων. δὴ: έχει ανακεφλαιωτικό χαρακτήρα καὶ : μεταβατικός σύνδεσμος - εισάγει το νέο επιχείρημα, με το οποίο δείχνει ότι και στις αρετές ισχύει το ίδιο που συμβαίνει στις τέχνες. Όπως η κατάλληλη ή η ακατάλληλη άσκηση κάνει τον τεχνίτη καλόν ή κακόν αντίστοιχα, έτσι και η ποιότητα του εθισμού στον χώρο των αρετών καθορίζει την ποιότητα των αποκτημένων αρετών. Επιπλέον με τη χρήση των ρηματικών τύπων «γινόμεθα - γίνονται - πράττοντες - ἐθιζόμενοι» που αναφέρονται σε πράξεις, δηλώνεται ενέργεια, ενώ ο ενεστώτας δηλώνει την επανάληψη. Έτσι, δίνεται η ευκαιρία στο φιλόσοφο να αποδείξει τον βαθμιαίο τρόπο κατάκτησης της αρετής, καθώς και ότι και οι έξεις, δεν υπάρχουν εκ φύσεως, αλλά είναι αποτελέσματα κάποιων ενεργειών. β) Για να τεκμηριώσει ο Αριστοτέλης την άποψή του ότι η ηθική αρετή είναι έμφυτη, χρησιμοποιεί παραδείγματα. Κατά τον Αριστοτέλη, η διαδικασία της κατάκτησης των ηθικών αρετών είναι αντίστοιχη με αυτή των τεχνών. Τα επιχειρήματα με τα οποία ο Αριστοτέλης επιχειρεί να καταδείξει τη σημασία της ηθικής πράξης για την κατάκτηση της ηθικής αρετής επικεντρώνονται στην καθημερινή ζωή.
α) Η πρώτη αναφορά γίνεται στις καθημερινές συναλλαγές. Από τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συμπεριφέρονται προς τους άλλους διαμορφώνονται και τα αντίστοιχα ηθικά χαρακτηριστικά. Οι δίκαιες συναλλαγές επαναλαμβανόμενες καθιστούν τον άνθρωπο δίκαιο, σε αντίθετη περίπτωση, άδικο. β) Κατά τον ίδιο τρόπο, ο εθισμός στο φόβο και τη δειλία δημιουργεί τους ανδρείους ή τους δειλούς. Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν ψύχραιμα και με σθένος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους, γίνονται ανδρείοι, αν όχι, δειλοί. γ) κατά την ίδια τακτική οι άνθρωποι γίνονται πράοι και σώφρονες ή ακόλαστοι και οργίλοι. Αν οι άνθρωποι μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις επιθυμίες και τις ορμές τους, γίνονται συνετοί και πράοι, αν όχι, ασύδοτοι και οξύθυμοι.. Είναι χαρακτηριστικό ότι η αρετή του Αριστοτέλη προσδιορίζεται σε σχέση με τους άλλους, έχει δηλαδή σαφώς κοινωνικό χαρακτήρα. Συνεπώς, ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την ηθική ποιότητά τους. Καλό είναι να επισημανθεί ότι ο Αριστοτέλης με το «ἐν αὐτοῖς», το οποίο είναι ουδετέρου γένους, αναφέρεται στους τομείς συμπεριφοράς των ανθρώπων και όχι στους ίδιους τους ανθρώπους. Συγκεκριμένα, αναφέρεται στο «ἐν τοῖς συναλλάγμασι», στο «ἐν τοῖς δεινοῖς», στο «περὶ τὰς ἐπιθυμίας» και στο «περὶ τὰς ὀργάς». Η υπερβολή ή η έλλειψη πρέπει να αποφεύγονται. Οι ανδρείοι δεν έχουν σχέση ούτε με τη δειλία ούτε με τη θρασύτητα, οι σώφρονες είναι αναίσθητοι απέναντι στην ηδονή ούτε όμως υποδουλώνονται σε αυτή, οι πράοι δεν είναι ευτελώς παθητικοί τύποι ούτε και επιθετικοί. Η αρετή βρίσκεται στο μέσον. Όποιος διαλέξει έναν τρόπο συμπεριφοράς, τον διατηρεί για πάντα, γιατί έχει εμπεδωθεί με τη συνεχή επανάληψη των ίδιων αντιδράσεων. Υπονοείται ότι έργο της παιδείας είναι να διδάσκει τους νέους καλές συνήθειες, να τους βοηθά να παίρνουν σωστή στάση απέναντι στις καταστάσεις.
Β3. Το ίδιο, λοιπόν, συμβαίνει και με τις αρετές γιατί, κάνοντας όσα συμβαίνουν στη συναλλαγή μας με τους άλλους ανθρώπους, γινόμαστε άλλοι δίκαιοι και άλλοι άδικοι, κάνοντας όμως όσα έχουν μέσα τους το στοιχείο του φόβου και συνηθίζοντας να αισθανόμαστε φόβο παρά θάρρος, άλλοι (γινόμαστε) ανδρείοι, άλλοι δειλοί. Κατά τον ίδιο τρόπο συμβαίνουν και όσα έχουν σχέση με τις επιθυμίες και την οργή μας γιατί άλλοι γίνονται σώφρονες και πράοι, άλλοι ακόλαστοι και οργίλοι, οι πρώτοι με το να συμπεριφέρονται με αυτόν τον συγκεκριμένο τρόπο, οι δε άλλοι με τον αντίθετο τρόπο. Και με ένα λόγο από όμοιες ενέργειες διαμορφώνονται τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Γι αυτό πρέπει να προσδίδουμε μια ορισμένη ποιότητα στις ενέργειές μας γιατί σύμφωνα με τις διαφορές αυτών (των ενεργειών) ακολουθούν και οι συνήθειες του χαρακτήρα μας. Ένας τέτοιος λόγιος τον οποίο είχε την τύχη να συναντήσει ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία, όταν ήρθε να σπουδάσει σ αυτήν, ήταν ο Εύδοξος από την Κνίδο. Ο νεαρός, τότε, αυτός επιστήμονας ήταν μια από τις πιο προικισμένες προσωπικότητες της αρχαιότητας. Ήταν μαθηματικός, αστρονόμος και γεωγράφος, και ο Πλάτωνας δεν δίστασε καθόλου να του εμπιστευθεί, κατά τη διάρκεια της απουσίας του, τη διεύθυνση της σχολής του. Δεν ήταν λοιπόν μόνο τυχερός ο νεαρός Σταγειρίτης που «βρέθηκε», όπως είπε ένας αριστοτελιστής των ημερών μας, «την πιο κατάλληλη στιγμή στον πιο σωστό τόπο, εκεί δηλαδή όπου υπήρχαν οι κατάλληλοι άνθρωποι που θα μπορούσαν να γονιμοποιήσουν με έναν εντελώς ξεχωριστό τρόπο τη σκέψη του βοηθώντας την να απλώσει μέσα σε σύντομο χρόνο τα δικά της φτερά» πιο σημαντικό θα πρέπει να θεωρηθεί το γεγονός ότι με την απουσία του Πλάτωνα ο Αριστοτέλης είχε, από την πρώτη στιγμή, την ευκαιρία να δεχτεί εκείνην ακριβώς την επίδραση που πρέπει να ανταποκρινόταν πολύ αμεσότερα στη δική του ψυχοσύνθεση, την απόλυτα σχεδόν
θετική και επιστημονική, την ελάχιστα οπωσδήποτε ποιητική (τέτοια ήταν κατά βάση η ψυχοσύνθεση του Πλάτωνα). Β4. Γηγενής : γινόμενον ἐσθλός: ἐστίν, μισαλλοδοξία :συναλλάγμασι, δέος: δεινοῖς, στρεβλός: ἀναστρέφεσθαι