λίπανσ εδαφών καλλιεργειών στν αρχαία Ελλάδα. Δ. Στυλιανίδς Επ. Δ)ντή ς Ινστιτούτου Φυλλο β όλων Δένδρ ων, Θ. Σωτρόπουλος Ινστιτούτο Φυλλο β όλων Δένδ ρ ων ( ΕΘ.Ι.ΑΓ. Ε.) δ ιαθέσις για φυτά μορφές. Και για να Εισαγωγή γίνει πιο αντιλπτό αυτό, εξγού, φυτά Μία από τις σπου δαιότερες γεωργικές δεν προσλαμβάνουν οργανικά ιχεία όπως εργασίες, αναμφ ισ βή τ τ α είναι λίπανσ τ ων πιστεύ ετ αι από πολλούς οι οποίο ι υποστρίζουν καλλιεργού νων μόνο τν οργανική λίπανσ αρνούνι τν φυσιολόγος φυτών. Τιμιρ ιάζεφ έλεγε: γ άλος Ή Ρ ώσο ς τέχν τ ς ανό ργαν λίπανσ. Τα φυτά προσλαμβ άνουν γεω ργίας επικεντ ρ ώνει ένα σίο. Στ θ ρεπτικά ιχεία μόνο υπό ανόργαν μορφή, θρέψ τ λίπανσ φυτών'. Άνθ ρωπο ι υπό μορ φή ιόν. υγρή φάσ του εδ άφους ζώ α εξαρτώντ αι από φυτά για τν τροφή τους είναι υπεύθυν για τ φορά θρεπτικών φυτά εξα ρτώνι από θρεπτικά ιχεία, ιχείων. απο σύνθεσ ανοργανοποίσ ιχεία τ ς ζωής, για τν ανάπτυ ξ τν οργανικών ενώ ων απόδοσή του ς. Τα θρ επτικά αυτά ιχεία, ούτε ανόργανων δ μιου ργούντ αι ούτε χάνονι, απλά αλλάζουν τ δ ιαλυτές μορφές που διατρούνι δ ιάλυ μα ενώων χ μική τους μορφή κυκλοφορούν από θέσ θέσ. Αυτή αένα κυκλοφ ορία θ ρεπτικών ιχείων (ανακύκλ σ) στ φύσ αποτελεί το β ασικό θε μέλιο τ ς ζω ής. ανακύκλσ οποία γίνει στ φύσ, είτε αυτόμα, είτε παρεμβάις ανθρ ώπων, διασφ αλίζει μικρό ή γάλο βαθμό τν αειφορία. Πολλές από τις επε μ β άις ανθρώπων χειρισμό εδ άφ ους φυτών αποσκοπούν σ ' αυτή τν ανακύκλσ για τ δ ιατή ρ σ τ ς γονιμότ τ ας εδ αφ ών. δ ιατή ρ σ τ ς γονιμότ ς εδαφών, κύ ρ ιο μέλμα εδ αφ ολόγων, είναι μια ολόκλρ επιστή μ που βρίσκει συνεχώς δυναμική κατάσσ. Το έδ αφος είναι πολύπλοκο τριφασικό σύστμα που αποτελείι από τ στερ εή, υγρή αέρια φάσ. στερ εή φάσ περιλαμβάνει οργ ανικά ανόργανα τεμαχίδ ια, που περιέχουν απο θέ μα θρ επτικών ιχείων οργανικές ή ανόργανες οργανικών 38 μορφές. πγών παρέχει ανοργανοπο ίσ θρ επτικά ιχεία δ ιάλυ σ τρέπουν
του εδ άφους. εδ αφική υγ ρασία αποτελεί τν ι αρχαίο ι Έλλνες συν έλαβαν πολύ προϋπόθεσ για τν πρόσλ ψ θρεπτικών νωρίς τ σ μασία τς κόπρ ου ζώ ων για τν ιχείων από φυτά τ φ ορ ά τους ανα βάθμισ εδαφών τον εφο δ ιασμό εντός δμιου ργείι φυτών απαραίτ θρεπτικά ιχεία. πρό βλ μα σ φυτά τόσο από έλλειψ, όσο Το κόπρισ μα εθεω ρείτο από τις σπου δ αιότερες ε ργασίες του γεωργικού επαγγέλματος. αυτών. από Πολλές περίσια φο ρές υγ ρασίας έδ αφ ος. Τέλος, αέρια φ άσ, δλαδή ο αερ ισ μός του εδάφους, οπο ία β ρίσκει ισο ρ ρ οπία τν ατ μόσφ αιρ α, επρεάζει τν ανάπτυξ ριζών τν επι βίωσ πολυάριθ μων οργανισ μών του εδ άφους. έλλειψ αερισμού ριζικό σύστ μα προκαλεί τν γνωστή ασφυξία σ φυτά Λάκων τν αγγελία τ ς ειρήνς, σκέπτει αμέσως να φ έ ρει τν κόπρον είς του ς αγ ρού ς του 'εγώ δε κοπρ αγω γήν γα πρ ώ να ί τώ σιώ' (εγώ το πρωί φ έρω τν κοπριά χωράφι, μα τους δύο θεού ς). Ξενοφών για το θ έμα αυτό γρ άφει: ιδ ίω ς σ δένδ ρ α. Αν δεν υπά ρχει ο απαρ αίττος αε ρ ισμός δυσχεραίνει πρ ό σλψ Ό ύδ γνό τις ως αγαθόν έστι τ γή κόπρ ο ν ιγνύναι θρεπτικών ιχείων. Όπω ς αναφέ ρ θκε στν αρχή, λίπανσ '. ( ούτε αγνό κάποιος πό σο καλό είναι για τ γ να ανα ιγνύει κοπριά). εδαφ ών φυτών είναι κο ρυ φ αία Πλίνιο ς αν αφέρει στν παράδοσ γεω ργική εργασία. Σ' αυτήν ε μπλέκονι δύο στάβλων του Αυγείου, οι οποίοι καθαρίστκαν κυ ρίως ειδικόττες τ ς Γεωπονικής Επιστή μς. από τον ρακλή θεωρεί το γεγονός αυτό εδ αφ ολογία φυσιολογία τ ς θρέψ ς ως φυτών. χρσιμοποίσ για πρώτ " φορά τ ς κόπρου ω ς Με τ λίπανσ διασφαλίζει ο ε μπλουτισμός εδαφών απαραίτ θρ επτικά ιχεία τροφ οδότσ φυτών, για επίτευξ υψλή ς παραγωγής, αλλά παραγωγή ς υ ψλή θρεπτική κόπρισμα αγρ ών φυσικά τν λιπάσματος. Θ εόφρα ς αναφ έ ρ ει στν επενέ ργεια τ ς κόπ ρ ου επί τς πρωιμότς βιολογική αξία. λίπανσ στν αρχαία Ελλάδ α Το θ έμα τς λίπανσς απασχόλ τον ασχολούνο τ γεω ργία άνθρωπο από αρχαιοτά χρ όνων, οπωσδήποτε πριν ακόμ από τν εποχή του μήρου. άνθ ρωπος έγρ α κατάλαβε συνεχή ς καλλιέργεια φυτών, εξαντλεί ' εδ άφ καθιστά άγονα. Επειδή στν αρχαία Ελλάδ α εφ αρ μοζόν μονοκαλλιέργεια, εξάντλσ εδ αφών ιδίως ορισμένων θρ επτικών ιχείων από αυτά, ήν πιο γρήγορ από το αν εφ αρ μο ζότ αν εν αλλαγή καλλιεργειών, γνωστή αιψισπορά. αιψισπορά ε μφ ανίζει κατά τ Ρωμαϊκή εποχή αναφ έρ ει από τον ν Βιργίλιο ως τον Πλίνιο ως ' mutato sidere' ' Ordo'. από 39
φυτών «... κόπρος δε γάλα βοθεί τω διαθερμαίνειν συμπέττειν, γαρ τω ν κοπρ ιζόνα ακόπρων κα ι μέρας» ( είκοσι κοπριά γάλο να να προτρέχει βο θ ά β αθ μό θ ερμαίνει κάνει το έδαφ ος ελαφ ρότε ρο, γιατί εδάφ σ οπο ία προστίθει κοπριά πρωιμίζουν τν παραγωγή ακόμ είκο σι κατά μέρ ες σχέσ αυτά σ οποία δεν χρ σιμοπο ιείι). Θεόφ ρας ξινο ί ως εξής δ ιάφ ο ρα είδ τ ς κόπρου. Από τις ζωϊκές κόπρους πρ ώτ θ εωρεί τν υείαν (χο ίρων), δεύτερ τ ς αιγός, τρίτ του προβάτου, τέρτ βο ειδών (το βόλιτον ή ο β όλιτος), πέμπτ λο φ ού ρων (λό φ ου ρα είναι ζώ α που έχουν φουντωτή ουρ ά όπως ο ίππος, ο όνος ο μίονος). Τέλος, συ ρ ματίτις ( μιγμέν τά συ ρ μά, δλαδή σκουπίδια), εθεω ρείτο ασθενέστερ ως εκ τούτου χειρότε ρ. Άλλο ι δε συγγ ραφείς, όπως ο Vaπο ο Columella δεν ακολουθ ούν τν κατάξ του Θ εοφράυ. Θ εόφρας πιστεύ ει κάθ ε είδος κόπρ ου δεν είναι κατάλλ λ για όλα είδ τ ς γς για όλες τις καλλιέργειες. Κόπρ ος δυνατή, (πλού σια άζωτο) δεν εθεω ρείτο κατάλλ λ για σιτρ ά, γιατί προκαλού το πλάγιασμά. κόπρος χοίρων, κατά το Θ εό φ ρ α, πιο δυνατή από όλες, είχε τ δύνα μ να β άλει τ φύσ προϊόν. Έτσι καθ ιύ γλυκά ξινά ρό δια. Γενικά δε, δρ ιμυτάτ κόπρος «ουδέ τοις δένδρο ις αρμόττει». χρ σιμοποιούσαν άλλα φυσικά λιπάσ μα. Έτσι ανα μίγνυαν τν ιλύ τέλμα άγ ρια χό ρ που προέ ρχονν από σκαλίσμα. Τα σκουπίδια απο ρ ρίμμα βυρσοδεψείων χρ σιμοποιούννιδ ίω ςγια καρποφόραδένδ ρ α. Τα χλω ρά λιπάσ μα, ήτο ι χόρ αγρών οποία θά βονν εαρ ινά κυρίως οργώμα. Π ρέπει να σιωθεί προς διαφύλαξ τ ς γονιμότς καλλιεργούνων εδαφών εξασφάλισ μιας κάποιας αειφορίας, οι αρχαίο ι Έλλνες απαγόρευαν τ βόσκσ ζώων εντός καλλιεργού νων εκτάων. απαγόρευ σ ίσχυ ε ακό μ για χωρ άφια που βρίσκονν αγ ρανάπαυσ. Στ Μακεδονία στ Θεσσαλία, έσπερναν το φθ ινόπωρο κουκιά, ίσως άλλα ψυχανθή, οποία παράχωναν το όργωμα όν αυτά βρ ίσκονν στν άνθσ «... 0 δε κύαμος ώσπερ ελέχθ άλλως ού βαρύ έτι κοπρίζειν δοκεί τν γήν δια μανότ ευσψίαν, διό οι περ ί Μακεδονίαν Θετλ ίαν όν ανθώσιν ανατρέπουσι ς αρούρας» : ( κουκιά όπως ακρ ι βώς ειπώθ κε διαφορετικά φαίνει λιπαίνουν το έδαφος χωρίς να το επιβαρύνουν Άλλα φυσικά λιπάσμα. Εκτό ς από τν κόπρο οι αρχαίο ι Έλλνες 40 λόγω του το κάνουν χαλαρότερο γιατί σαπίζουν εύ κολα, γι' αυτό αυτοί που κατο ικούν γύ ρω από τ Μακεδονία τ Θεσσαλία, όν
ανθίζουν κουκιά οργώνουν τ α χω ρ άφια). χαμ λά έω ς πολύ χα μλά επίπεδ α. Γνωστή ε ίν αι εξάλλου λαϊκή π αροιμία κατά τν Τα ο ρυκτά λιπάσ μα. οποία το έδ αφος προτρέπει το αφ εντικό του να το λιπάνει τ φράσ : 'ή κούπρ ισέ ή κούκκισέ ι αρχαίοι Έλλνες, αν γνώριζαν '. Τέλο ς, ως χλωρά λίπανσ θεωρούνν τ α ορυκτά λιπάσ ματ α, χρσιμοποιούσαν πολύ πίπτον φύλλα φυλλοβόλων δένδ ρων. λιγότερο. Πολλές φορές απλή ανά μιξ γαιών καλυτερεύ ει το έδαφ ος. Ένα πολύ ελαφ ρ ό χαλαρό Αγ ρ ανάπαυ σ. έδ αφ ος μπορού να καστεί συνεκτικότερο, ενώ λίπανσ δια τς αγραναπαύω ς (νεός ένα βαρύ αδιαπέρατο να καστεί ελαφ ρότε ρ ο ή νειό ς δλαδή νέα γ ). Κατά τν αρχαιότ, περισσότερο διαπερατό. «Μίσγει ν δε τν ενώ εφ αρ μοζόν γήν τν ενα ντίαν ο ίον, τ βαρεία τν κού φν καλλιεργειών), τ ν κο ύφ τν βαρείαν τν λεπτ17 ν τ πιείρ α όπως προαναφ έρθκε αιψισπορ ά δ εν (εναλλαγή εφ αρ μοζόν γάλ συχνόττ α αγρανάπαυσ. Παρατρήθκε, ύστερα ωσαύτως δε τ ν ερυθράν τ ν λεvκi7 ν εί τι ς άλλ εναντι ότς» : ( αναιγνύ ουν τους από μακρά περίοδο καλλιέργειας, παρ αγωγή διαφ ό ρ ους τύπους του εδ άφ ους, όπως το ελαφ ρύ ενό ς χρόνο, το βαρύ το βαρύ το ελαφ ρύ το άγονο γινόν επί μάλλον μάλλον μικρότερ. Το το γόν ιμο, τον ίδιο τρόπο το ε ρυ θ ρ ό έδ αφος εγή ρ ασκε όπως οι άνθρ ωποι το το λευκό όποια άλλ δ ιαφ ο ρετικότ εγκατέλειπαν για να πάνε λίγο μακρύτερα υπάρχει). να καλλιεργήσουν άλλο έδ αφος, το οποίο ήν λευ κής αργίλου, οποία αναμφίβολα ισοδυναί ακόμ παρθ ένο. Ύστερα από παρ έλευσ πολλών ετών, Αθναϊκή γιο ρτή Σκιροφορ είων σχετιζόν αγρού που σπερνόν κάθε οπότε ο πρώτος εγκαλειφ θ είς αγ ρός ανελάμβανε έπαιρνε τν όψ παρθ ένου εδ άφους, επανή ρχοντο σ ' αυτόν εύ ρισκαν τν τ Πλίνιος αναφέρ ει τ χρήσ τ ς αργιλασβ έστωσ. χρσιμοποίσ Πιστεύ ει από τους Έλλνες γεω ργούς τ ς γύψ ου τ ς ασβ έυ. Τα δύ ο μπορού να παράγει α ρ κετά καλή σο δειά. αυτ ά ορυκτά χρσιμοποιούνι σήρα στ Β έβαια σ εδάφ αυτά το γή ρ ας επανερχόν σύγχρον γεω ργία. γύψ ος χρσιμοποιείι στν χύτερα. Τν μέθοδο τς αγρανάπαυσ ς όπω ς εξυγίανσ αλατούχων εδ αφών, ενώ άσβες είναι γνωστό στ διόρθωσ τς οξύτς (ρ) πολύ ό ξινων Ευ ρ ωπαϊκή Ένωσ τν ενθ αρ ρύνει τ εδαφών. Χ ρ σιμοποιείι επίσς ασβ εστόφιλα χο ρήγ σ ειδ ικών επιδοτή ων. φυτά όπως είναι μ δική. Το ασβ έστιο δε υπό έχει υιοθ ετήι σήρα καύσ ξύλων μορφή δ ιαφό ρων ανόργανων οργανικών χό ρ. Όν παρατρούσαν γ αδυνάτιζε δεν μπορού να παρ έχει τροφή ακό μα σ αγριόχορ, τότε χειρίζονν ένα έσχατο μέσο. Συγκέντρωναν άγονο αυτό χωράφι ξ ρ ά ξύλα, κλαδιά άγρια χόρ έγαν. στάχτ άφνε έδ αφ ος ανόργανα θρεπτικά ιχεία κυρίως κάλιο. μέθο δος όμως αυτή προκαλού καστροφή τ ς οργανική ς οποία ουσίας σ εδ αφών, περισσότερα Ελλνικών εδαφών βρ ίσκει 41
σκευασμά, χρ σιμοποιείι ευρύ στ λίπανσ του εδάφους (καύσ ξύλων, σήρα κυρίως στ δενδ ροκο μία, αλλά στ αγρανάπαυ σ, χλωρ ά λίπανσ, χρή σ κοπριάς, λαχανοκομία, για τν αντιτώπισ πλθώρας εφαρμογή φυσιολογικών ανωμαλιών οι οποίες σχετίζονι δ εν ήν έξω από το ενδιαφ έρον τους. μ έλλειψ ασβεστίου, ή μ ισόρ ρ οπ σχέσ εφαρ μογή ισχυρή ς κοπριάς σ σιτρά για τν ορυκτών). Ωστόσο φυτά αυτού άλλα ιχεία κυρίως του αζώτου, αποφυγή πλαγιάσ ματο ς, επιλεκτική εφαρ μογή του καλίου του μαγνσίου. χρσιμοποί σ διαφ ό ρου πρ οελεύω ς κόπρ ων σ διάφορα φυτά, δείχνει τ φροντίδ α του ς για ανα βάθ μισ ψεκασμού ς του φυλλώματος κα ρπών επί σκευασμά αυτών γίνει είτε τς ποιότ ς πα ρ αγό νων προϊόν. Π. χ. δέντρων, είτε τν ε μ βάπτισ καρπών πίστ του Θεόφ ραυ κόπροι; χοίρων μέσα διαλύ μα διαφόρ ων σκευασ μά κάνει ξινά ρόδια γλυκά χρήσ νίτρου για τά τ συγκομιδή. να βελτιωθεί υφή στις κράμβες, δ είχνουν τν προσπάθ ειά τους, παράλλλα τ διατήρσ Τα χ μικά λιπ ά σ ματ α. Ι-Ι χρή σ τς γον ιμότ ς εδαφών, να αν αβαθμίσουν χμικών λιπασ μά ε μφανίστκεγιαπρώτ φ ορ ά τ χρσιμοποίσ νίτρου στν Ερέτρια στν Αίγυπτο. Το νίτρο τν ποιότ προϊόν. Βι βλιογρ αφ ία μάλισ έφε ρε τν ονο μασία 'λ ίτρον '. Πζαν Λέτσας Α. τις κράμβ ες νιτρικά ύδα για να τις κάνουν. Τό μος ΠΙ λ. τρυφερώτε ρες. Αναφέρει μάλισ κρ ά μβ οποία καλλιεργείτο στν Ερ έτ ρια, τν Κύ μ τ Ρόδ ο, έφε ρε το όνομα 'αλμυρ ίς'. Σε ποια εποχή έγινε χρή σ αυτή του νίτ ρου, δεν το 1957. Μυ θ ολογία 291-297. Αρχή Παπασωτ ρ ίου Δ. 1952. πρακτική Γεωπονία. Έκδοσ Σ. Σπύ ρου. Στυλιανίδς Δ., Σιμών ς Α., Συργιαννίδς Γ. τς λίπ ανσς εδ άφου ς δένδ ρων. Εκδόις Σμούλ. φυτού, Κατά τ ν εφα ρ μογή λιπασ μά έδαφ ος υπά ρχουν δύ ο β ασικές αρχές λίπανσ ς: λίπανσ καλλιεργειών λίπανσ εδ άφ ους. εφαρ μό στ κε τον Liebig. σ Κατά λίπανσ μέσα του τον καλλιεργειών 19 Liebig 0υ αιώνα από θ α πρέπει να προσδιο ρ ιύν οι πο σόττες θρ επτικών που προσλα μ β άνονι από τις καλλιέργειες στ συνέχεια να λιπαίν ου τις ποσόττες αυτές. Σή ρ α, όν ο γεω ργός εφαρ μόζει θρ επτικά ιχεία είτε οργανική είτε ανό ργ αν μορφή, είναι κατά πρ ώτο λόγ ο το έδ αφ ο ς που λιπαίνει όχι το φυτό. Μόνο έ μ σ α μέσω του εδ άφ ου ς οι καλλιέ ργειες επωφελούνι από τις εισρο ές που έχουν εφ α ρ μο στεί. Το έδαφ ος λειτου ργεί ω ς έν α σύ στμα τροπών που αποθ κεύει, τ αβ άλλει, εναλλάσι φ έρ ει θρεπτικά ιχεία. ι αρχαίοι Έλλνες κατά τν εφ α ρ μογή διαφόρων λιπάνων, 42 γεω ργί?-ς 2002, Θ ρέψ - λίπ ανσ φυλλοβόλων οπωροφόρ ων γνωρίζου. του τ ς απέβλεπαν κυρίως