Αρχαία Ελληνικά και Μέση Εκπαίδευση: Γνωστικό Αντικείμενο και Διδακτικές Προσεγγίσεις

Αρχαία Ελληνικά και Μέση Εκπαίδευση: Γνωστικό Αντικείμενο και Διδακτικές Προσεγγίσεις Πώς διαφέρει ο ορισμός του κλέους στην Ιλιάδα και στην Οδύσσεια Βουλγαρίδου Μαρία Γεωργίου Άντρη Μπούνα Χαρίκλεια

Κλέος: Ετυμολογία και Λεξιλόγιο Κλέος (το), πληθ. κλέα, ΕΤΥΜ. αρχ. <* κλέf-ος <Ι.Ε. *klew- «ακούω» (οπότε η λέξη θα δήλωνε τη φήμη που προέρχεται από κάτι, για το οποίο ακούει κανείς πολλά). 1) λόγος, φήμη B486, Λ21, Ν364, α283, γ83, ε311, ψ137. 2α) Η αγαθή φήμη, δόξα, συνήθως μετά των προσδιορισμών «εσθλόν, μέγα, ευρύ» Δ197, Η91. 2β) κατά πληθ.= ένδοξες πράξεις, κατορθώματα Ι189, θ73. Επίθετα και ουσιαστικά που το περιλαμβάνουν στον Όμηρο: Προσδιορισμοί: κλέος ἐσθλὸν, μέγα κλέος, κλέος ἄφθιτον, ὑπουράνιον κλέος, κλέος εὐρὺ, ἄσβεστον κλέος, τὸ δ ἐμὸν κλέος. Παράγωγα επίθετα: ἀγακλειτοῦ φίλος υἱός, κλειτὴν ἑκατόμβην, δουρικλειτὸς Μενέλαος, τηλεκλειτῶν ἐπικούρων, ἀγακλεὲς ὦ Μενέλαε, ναυσικλειτοῖο Δύμαντος, ἐϋκλείη τ ἀρετή, ἐπὶ νῆας ἐϋκλεῖας. Επιρρήματα: δυσκλέα, ἀκλεὲς, ἐϋκλειῶς, ἀκλειῶς, ἀκλέα. Κύρια Ονόματα: Πατρόκλεες, Ἡρακλεΐδης, Κλεοπάτρῃ, Εὐρύκλεια, Ἀντίκλεια. Επαναλαμβανόμενες Εκφράσεις: κλέος οὐρανὸν ἵκει (Θ192, ι20), δυσκλέα Ἄργος ἱκέσθαι (Β115, Ι11), κλέα ἀνδρῶν (Ι189, Ι524, θ73), κλέος ἐσθλὸν ἀροίμην (Σ121), κλέος ἐσθλὸν ἐν ἀνθρώποισιν ἔχῃσιν (α95, γ78). κλέος εὐρὺ καθ Ἑλλάδα καὶ μέσον Ἄργος (α344, δ726, δ816).

ΤΟ ΗΡΩΪΚΟ ΚΛΕΟΣ ΣΤΗΝ ΙΛΙΑΔΑ Στο ομηρικό σύστημα αξιών, η έννοια του κλέους καταλαμβάνει εξέχουσα θέση. Ο ομηρικός ήρωας καλείται να κερδίσει την τιμή του στο πεδίο της μάχης, ενώ και με τα λάφυρα που παίρνει ως αντάλλαγμα, ενισχύεται το πολεμικό του κλέος. Με την αριστεία τους οι πολεμιστές δικαιώνουν τόσο τη δική τους φήμη όσο και των προγόνων τους και, τηρώντας τις συμβουλές τους για υπεροχή στη μάχη, επιδιώκουν να κερδίσουν, όπως ο Έκτορας και ο Τεύκρος, μεγάλη δόξα (μέγα κλέος, Ζ 446) και καλή φήμη (ἐϋκλείη, Θ 285), τόσο για τους ίδιους όσο και για τον πατέρα τους. Διομήδους ἀριστεία (ραψωδία Ε) Δολώνεια- Αριστεία Οδυσσέα-Διομήδη (ραψωδία Κ) Ἀγαμέμνονος ἀριστεία (ραψωδία Λ) Αριστεία Μενελάου (ραψωδία Ρ)

ΕΚΤΟΡΑΣ-ΠΟΛΥΔΑΜΑΝΤΑΣ (Μ 211-251) Το κεντρικό σκηνικό κατάκτησης του κλέους στην Ιλιάδα είναι το πεδίο της μάχης, όπου η επιλογή του πολεμιστή είναι να σκοτώσει ή να σκοτωθεί. Επιφανείς ήρωες της Ιλιάδας, όπως ο Σαρπηδόνας (Μ 310-328), ο Έκτορας και ο Διομήδης θεωρούν αδιανόητη τη διάζευξη του ρόλου των ηγεμόνων από τον ρόλο των προμάχων. Οι ηγεμόνες, προκειμένου να απολαύσουν τις πλουσιοπάροχες τιμές τους σαν να είναι θεοί αλλά και για να μην πιστεύουν οι υπηκόοι τους ότι κυβερνόνται από ἀκλεεῖς στη χώρα τους (Μ 318), οφείλουν, αρνούμενοι την υπόθεση ότι είναι αγέραστοι και αθάνατοι όπως οι ολύμπιοι, να μάχονται στην πρώτη γραμμή της μάχης, με συνείδηση για τον αναπόδραστό τους θάνατο. Ο Έκτορας, στη δωδέκατη ραψωδία, δεν διστάζει να έρθει σε ρήξη με τον φίλο του Πολυδάμαντα, όταν εκείνος τον συμβουλεύει να μην προσπαθήσει να προχωρήσει προς το τείχος των Αχαιών, εξαιτίας ενός κακού οιωνού. Ο τρωαδίτης ήρωας, από την επιθυμία του να κερδίσει ἄφθιτον κλέος υπερασπιζόμενος την πατρίδα του και καταδιώκοντας τους Αχαιούς θα απαντήσει στους ενδοιασμούς του φίλου του με τον πιο όμορφο, ίσως, στίχο της Ιλιάδας: «εἷς οἰωνὸς ἄριστος, ἀμύνεσθαι περὶ πάτρης» (Μ 243).

ΤΟ ΚΛEΟΣ AΦΘΙΤΟΝ ΤΟΥ ΑΧΙΛΛEΑ Από την άλλη πλευρά, η ιλιαδική αυτή νόρμα αξιών διαφοροποιείται και δραματοποιείται με το κλέος του Αχιλλέα, που αντιπροσωπεύει όχι μόνο τις απαιτήσεις αλλά και τις αντιφάσεις της ηρωικής ζωής. Ο χολωμένος γιος της Θέτιδας, σε μια κρίση αυτοσυνειδησίας στη σκηνή της «Πρεσβείας», αντιδρώντας στην πρόταση του Οδυσσέα να επιστρέψει στη μάχη αναφέρεται στη διπλή του μοίρα, όπως, λέει, που του την είπε κάποτε η μητέρα του (I 412-416): εἰ μέν κ αὖθι μένων Τρώων πόλιν ἀμφιμάχωμαι, ὤλετο μέν μοι νόστος, ἀτὰρ κλέος ἄφθιτον ἔσται εἰ δέ κεν οἴκαδ ἵκωμι φίλην ἐς πατρίδα γαῖαν, ὤλετό μοι κλέος ἐσθλόν, ἐπὶ δηρὸν δέ μοι αἰὼν 415 ἔσσεται, οὐδέ κέ μ ὦκα τέλος θανάτοιο κιχείη.

Το δίλημμα του Αχιλλέα εμφανίζεται κατ αρχάς ως παράδοξο, δεδομένου ότι είναι ο μόνος ήρωας στην Ιλιάδα που γνωρίζει ότι είναι «ολιγόζωος» (μινυνθάδιος, ὠκύμορος), ότι δεν πρόκειται να ζήσει για πολύ. Ωστόσο, ο ήρωας σ αυτό το σημείο της ιλιαδικής αφήγησης, βυθισμένος στον εγωκεντρικό του θυμό για την προσβολή της τιμής του από τον Αγαμέμνονα, βρίσκεται κατά κάποιον τρόπο έξω από τη νόρμα της ηρωικής ηθικής, που θέλει την τιμή και το κλέος να εξαρτώνται από το εὖχος. Ο οργισμένος ήρωας, αρνούμενος να δεχθεί οποιονδήποτε συμβιβασμό με τον βασιλιά των Αχαιών, απειλεί να επιστρέψει στη Φθία, γιατί, όπως έχει ήδη δηλώσει: «τίποτε δεν αξίζει όσο η ζωή» του (I 401).

Άλλοι ιλιαδικοί ήρωες, όπως ο Σαρπηδόνας και ο Έκτορας, οδηγούνται στο κλέος ενόψει τιμών και της αἰδοῦς, υπερασπιζόμενοι τον λαό και την πόλη τους. Ο Αχιλλέας θα κερδίσει ἄφθιτον κλέος με διαφορετικό τρόπο. Αρνούμενος τιμές και δώρα, επιστρέφει στη μάχη, για να υπερασπιστεί τον εαυτό του, την προσβεβλημένη δική του τιμή, και για να εκδικηθεί τον θάνατο του φίλου του Πατρόκλου. Η μῆνις καθήλωσε τον ήρωα στην αποχή του από τον πόλεμο, στερώντας του το ορθόδοξο κλέος που διεκδικούν άλλοι επιφανείς ήρωες. Την ίδια όμως στιγμή, εξαιτίας ακριβώς της πολεμικής του αδράνειας, ο ήρωας θα μείνει για να πεθάνει στην Τροία κερδίζοντας αιώνια δόξα. Ο θάνατος του αγαπημένου εταίρου από τον Έκτορα φέρνει τον Αχιλλέα στη μάχη και τον βάζει στην τροχιά του δικού του θανάτου (Σ 95-96).

TΟ ΗΡΩΪΚΟ ΚΛΕΟΣ ΣΤΗΝ ΟΔΥΣΣΕΙΑ Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια στηρίζονται σε μια κοινή παράδοση όσον αφορά το κλέος. Αυτή όμως η παράδοση τροποποιείται στην Οδύσσεια, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι διαφορετικές προτεραιότητες του μεταγενέστερου έπους. Η Ιλιάδα είναι πολεμικό ποίημα, που υμνεί τη θνητότητα των ηρώων και τον αγώνα που δίνουν προκειμένου να κατακτήσουν την αθάνατη δόξα. Η Οδύσσεια είναι μεταπολεμικό ποίημα, που δοξάζει την επιβίωση, τον αγώνα που δίνει ο ήρωας, για να απεγκλωβιστεί από τον κλοιό του θανάτου που του επιφυλάσσει ο πόλεμος και να επιστρέψει ζωντανός στους δικούς του και στην πατρίδα του. Η εξέλιξη του βασικού θέματος της Οδύσσειας, ο νόστος, ευνοεί την εμφάνιση και απόλεμων μορφών κλέους που δεν απαντούν στην Ιλιάδα. Στο πλαίσιο, για παράδειγμα, της φιλοξενίας τόσο ο οικοδεσπότης όσο και ο φιλοξενούμενος μπορεί να αποκτούν κλέος, κυρίως στη μορφή της φήμης και του καλού ονόματος. Φιλοξενία-Τηλέμαχου σε Πήλο και Σπάρτη Φιλοξενία-Οδυσσέα στο νησί των Φαιάκων (η 333)

ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΟΔΥΣΣΕΑ- ΠΟΛΥΦΗΜΟΥ Αν στην Ιλιάδα το δίλημμα που τίθεται για έναν ήρωα, που θέλει να ξεπεράσει τις δυσκολίες και να κατακτήσει άφθιτον κλέος είναι η ανδρεία, στο άλλο μεγάλο έπος, στην Οδύσσεια η απάντηση είναι απλή. Η εμπειρία και η πολυπραγμοσύνη, σε συνδυασμό με την καρτερικότητα και το κοφτερό μυαλό αποτελούν τα απαραίτητα στοιχεία για την επιτυχία ενός ανθρώπου να βρει το νόημα της ζωής. Ο Οδυσσέας εξάλλου έχει μάθει τουλάχιστον από την αφιλόξενη συνάντηση του με τον Πολύφημο ότι η πολεμική δύναμη, μόνη της, είναι αναποτελεσματική και ότι απαιτούνται επιπρόσθετα τα πλανερά λόγια και η μῆτις για να μπορέσει να απεγκλωβιστεί από τα δεσμά της βίας του τερατόμορφου γίγαντα. Προβάλει το κλέος του Αγαμέμνονα μετριάζοντας το δικό του κλέος (ι 259-266). Χρησιμοποιεί δόλια έπη - όνομα Οὔτις («Κανένας», ι 364-367) το πολεμικό κλέος αναποτελεσματικό. Τύφλωση Πολύφημου με δόλιο τέχνασμα. Αποκάλυψη της πραγματικής του ταυτότητας (ι 504, 530), θέλοντας να κατοχυρώσει το δικό του κλέος.

ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΟΔΥΣΣΕΑ-ΑΧΙΛΛΕΑ ΣΤΟΝ ΚΑΤΩ ΚΟΣΜΟ Ο Οδυσσέας στη συνομιλία του με τον Αγαμέμνονα στη Νέκυια, εξηγεί στον νεκρό συμπολεμιστή του ότι κατέβηκε στον Άδη προκειμένου να μάθει τον δρόμο του μετέωρου ακόμη νόστου του και μακαρίζει, όπως η ψυχή του Αγαμέμνονα, τον νεκρό Αχιλλέα, χαρακτηρίζοντάς τον μάλιστα ευτυχέστερο (μακάρτατον, λ 483) των θνητών στο παρόν και στο μέλλον: αλλά και στον Άδη, αν και νεκρός, ο ήρωας διατηρεί στο ακέραιο την πολεμική του δύναμη - γι αυτό, δεν θα πρέπει να θλίβεται για τον θάνατό του. Ο Αχιλλέας ωστόσο απωθεί πρώτα την παρηγοριά του Οδυσσέα να μη θλίβεται και ύστερα τον έπαινό του, απαντώντας ότι θα προτιμούσε να ζούσε ως υπηρέτης φτωχού αφέντη στη γη παρά να είναι βασιλιάς των νεκρών (λ 488-491). Πώς είναι δυνατόν ο κυριότερος εκπρόσωπος του ομηρικού ηρωικού ιδανικού να προτιμάει την απόλεμη ζωή ενός φιλήσυχου οικογενειάρχη; Τι νόημα μπορεί να έχει γι' αυτόν μια μακροχρόνια ζωή, όταν αυτή είναι στερημένη από δόξα και τιμή; Η κοσμοθεωρία του φιλοπόλεμου Αχιλλέα έχει μεταστραφεί, αφού έχει απογοητευτεί από τον ίδιο τον πόλεμο και αρνείται ακόμα και το ηρωικό πρότυπο της δόξας (κλέος) σε αντίθεση με τον αφοσιωμένο και πιστό στις αριστοκρατικές αρχές Οδυσσέα.

Ο ήρωας Αχιλλέας θα διαλέξει τη ζωή και θα περιφρονήσει το θάνατο. Ο συνειδητοποιημένος ήρωας, που κανείς δεν μπορεί να τον ξεπεράσει σε ανδρεία και δύναμη, φαίνεται να έχει κουραστεί με τη ματαιότητα της αέναης αναζήτησης του κλέους μέσα από τον πόλεμο. Σε σχέση με τα επόμενα δρώμενα της Οδύσσειας, ο Οδυσσέας, γυρίζοντας στο σπίτι του, κατορθώνει ό,τι δεν κατόρθωσε με τον πρώιμο θάνατό του στον πόλεμο ο Αχιλλέας. Καταφέρνει να εκπορθήσει την Τροία και να γυρίσει στον γιο και τη γυναίκα του ζωντανός. Και οι δυο ήρωες έχουν αποκτήσει κλέος, παρόλο που η έννοια του κλέους διαφοροποιείται στην κάθε περίπτωση. Στην Ιλιάδα το τέλος του Αχιλλέα προεξαγγέλλεται ως πρώιμος και ένδοξος θάνατος στο πεδίο της μάχης. Αντίθετα, στην Οδύσσεια το τέλος του πορθητή της Τροίας προφητεύεται από τον μάντη Τειρεσία (λ 134-137 = ψ 281-284) ως ήσυχος και γλυκός θάνατος στη στεριά, που θα βρει τον ηγεμόνα ήρωα σε βαθιά γεράματα και ανάμεσα σε υπηκόους που ζουν ὄλβιοι.

ΔΕΥΤΕΡΗ ΝΕΚΥΙΑ- Ο ΑΓΑΜΕΜΝΟΝΑΣ ΕΠΑΙΝΕΙ ΤΟ ΚΛΕΟΣ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ Ο Αγαμέμνονας στη δεύτερη Νέκυια επαινεί τον αμοιβαίο δόλο των συζύγων και μακαρίζει τον Οδυσσέα για την αρετή της Πηνελόπης (ω 192-202). Σε αντίθεση προς το κλέος που κερδίζουν στον πόλεμο οι ήρωες στην Ιλιάδα το κλέος στον επίλογο της Οδύσσειας το καρπώνεται κυρίως για την αρετή στα του οίκου της μια γυναίκα. Καλότυχε [ὄλβιε] γιε του Λάερτη, Οδυσσέα πολύτεχνε, είχες την τύχη εσύ ταίρι σου ν αποκτήσεις μ αρετή μεγάλη άψογη η Πηνελόπη, του Ικαρίου η κόρη, με φρόνημα αγαθό, ποτέ τον Οδυσσέα δεν λησμόνησε, ομόκλινό της σύζυγο. Γι αυτό και δεν θα σβήσει η ενάρετή της δόξα [κλέος οὔ ποτ ὀλεῖται ἀρετῆς] για τους θνητούς οι αθάνατοι τραγούδι ωραίο θα στήσουν, τιμή στη μυαλωμένη Πηνελόπη. Όχι όπως η δική μου, η κόρη του Τυνδάρεου, που έργα φριχτά μελέτησε, κι έσφαξε, όπως έσφαξε, τον νόμιμό της άντρα. Αυτής της μέλλεται τραγούδι μισητό στο στόμα των ανθρώπων, που θα φορτώσει και στο μέλλον φήμη βαριά [χαλεπὴν φῆμιν] στων γυναικών τη φύτρα, ακόμη κι αν αποδειχτεί κάποια γυναίκα ενάρετη.

Η ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΚΛΕΟΥΣ ΣΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ- Η ΑΥΤΟΑΝΑΦΟΡΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΗ Το κλέος άφθιτον του Αχιλλέα αποτελεί αυτοαναφορά του ποιητή και λογοτεχνική αυτοκριτική του έργου του. Το κλέος σημαδεύει την κοινωνική ταυτότητα των ηρώων μέσα στο έπος. Το κλέος έχει εγκωμιαστική χροιά στη σύνδεσή του με την αοιδή. Η αοιδή είναι το μέσο που διαδίδει και συντηρεί στα ομηρικά έπη το κλέος. Αοιδοί και ποιητής ψάλλουν και διηγούνται κατορθώματα θεών και ηρώων που έχουν κλέος, προσδίδοντάς τους παράλληλα κλέος. Στο επικό τραγούδι τα γεγονότα αποκτούν ένα είδος μονιμότητας και αντικειμενικής ύπαρξης σε αντίθεση με τη σύντομη ζωή των ακροατών. Η έγνοια των ηρώων και των ηρωίδων να επιβιώσουν μέσα στο επικό τραγούδι αντιστοιχεί στο ενδιαφέρον του ίδιου του ποιητή να προσδώσει μιαν ανάλογη ποιότητα στα γεγονότα που συνθέτουν το κλέος, εφόσον αυτό είναι το κύριο θεματικό υλικό της επικής του ιστορίας. Αν και ο Όμηρος δεν ομολογεί στο έπος το δικό του κλέος, δοξάζοντας ωστόσο τους ήρωες και τις ηρωίδες του παρελθόντος, προεξοφλεί κατά κάποιον τρόπο τη φήμη του δικού του έργου. Εγκώμιο της ποίησής του. Η σχέση εξάρτησης του ποιητή με τις Μούσες εγγυάται την αλήθεια και την αξιόπιστη γνώση των γεγονότων. Αντικατάσταση φήμης (κλέους)- αυτά που ακούγονται, διαδίδονται με την αξιοπιστία των Μουσών.