ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ 28-5-2012 Α1. η παράφρασις του αποσπάσματος: «Περὶ ἡδονὰς γὰρ... τὸ ἑαυτοῦ ἔργον ἀποδώσει.» «Επειδή η ηθική αρετή περιστρέφεται εις τας ηδονάς. Εξαιτίας ήτοι της ηδονής, πράττομεν τα φαύλα (τα μηδαμινά), εξαιτίας δε της επερχομένης λύπης απεχόμεθα των καλών. Δια τούτο δει, ευθύς εκ νέων όντων, ημείς αφικνείσθαι εις παίδευσιν, ως ο Πλάτων λέγει, ώστε χαίρειν τε και λυπείσθαι μεθ ών δει. Η γαρ ορθή παιδεία αύτη εστιν. Δει ουν μη μόνον ειπείν ούτως, ήτοι ότι η αρετή εστί έξις, αλλά και ποίου είδους. Δεί λέγεσθαι ουν υφ ημών ότι πάσα αρετή, εις οιοδήποτε πράγμα ήθελεν ενυπάρχει αυτή, αυτό και τελεί εύ έχον (τέλειον) και το έργον αυτού το αποδίδει καλώς, ως επί παραδείγματι η αρετή του οφθαλμού. Και τον οφθαλμόν ποιεί σπουδαίον και το έργον αυτού. Διότι ένεκα της αρετής του οφθαλμού ορώμεν καλώς. Ομοίως η αρετή του ίππου, ποιεί τον ίππον και σπουδαίον και αγαθόν ως προς το τρέχειν και φέρειν τον αναβάτην και εμμένειν έμπροσθεν των πολεμίων. Εάν ουν τούτο το πράγμα ούτως έχη επί πάντων των πραγμάτων και η αρετή του ανθρώπου θα εδύνατο να ή η έξις, μεθ ήν ο άνθρωπο γίγνεται αγαθός και μεθ ήν το έργον αυτού αποδίδεται ως τέλειον». Β1. Η σχέση ηθικής αρετής και ηδονής-λύπης Ο Αριστοτέλης διατυπώνει τη θέση ότι τα ευχάριστα ή δυσάρεστα συναισθήματα που συνοδεύουν τις πράξεις μας αποτελούν το κριτήριο ότι έχουν διαμορφωθεί μέσα μας τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας. Όταν λοιπόν κάνουμε ενάρετες πράξεις και εξαιτίας αυτών αισθανόμαστε ευχαρίστηση, αυτό σημαίνει ότι η αρετή αποτελεί μόνιμο χαρακτηριστικό μας. Γι αυτό η τέτοιου είδους ηδονή αποτελεί αγαθό για το οποίο δεν πρέπει να αδιαφορούμε. Άλλωστε αυτή είναι και η επιβράβευση για τις ηθικές πράξεις μας. Από την άλλη, η λύπη που αισθανόμαστε, όταν πράττουμε ενάρετα, αποδεικνύει ότι δεν έχουμε κάνει κτήμα μας την αρετή, δεν είμαστε ενάρετοι, αλλά ακόλαστοι. Για να αποδείξει τη θέση αυτή χρησιμοποιεί τα ακόλουθα παραδείγματα:
1ο παράδειγμα («ὁ μὲν γὰρ ἀπεχόμενος ἀκόλαστος»): αν κάποιος κρατιέται μακριά από τις σωματικές ηδονές και αυτό του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα, τότε έχει αποκτήσει ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι σώφρων, ενώ αν σε κάποιον η αποχή αυτή προκαλεί δυσάρεστα συναισθήματα, τότε έχει διαμορφώσει ένα άλλο μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ακόλαστος. Επομένως, δεν αρκεί να απέχει κανείς από τις σωματικές ηδονές για να χαρακτηρίζεται σώφρων. Τον χαρακτηρισμό αυτόν τον δικαιούται μόνο εάν η αποχή αυτή του προκαλεί ευχάριστα συναισθήματα. 2ο παράδειγμα («καὶ ὁ μὲν ὑπομένων δειλός»): αν κάποιος υπομένει τους κινδύνους της μάχης ή τις αντιξοότητες της ζωής και αυτό του προκαλεί ευχάριστα ή τουλάχιστον όχι δυσάρεστα συναισθήματα, τότε έχει αποκτήσει ένα μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι ανδρείος. Αν όμως υπομένει τους κινδύνους με δυσαρέσκεια, τότε έχει διαμορφώσει ένα άλλο μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα του και είναι δειλός. Β2. Ἕξις, ἀρετή, ἔργον: Έχοντες κατά νού τα κατωτέρω: «Έστιν άρα η αρετή έξις προαιρετική, εν μεσότητι ούσα τη προς ημάς, ωρισμένη λόγω» ( 10η ενότητα στο σχολικό βιβλίο ) = «Είναι λοιπόν η αρετή η παγιωμένη διάθεση ή ο σταθερός προσανατολισμός του νου, που αποφασίζει ελεύθερα τις επιλογές των πράξεων και των αισθημάτων μας ουσιαστικά συνίσταται στην αναζήτηση του μέσου δρόμου δράσης σε σχέση με μας, όπως δηλαδή μπορεί να αποφασίσει ο συνετός άνθρωπος. Αυτόματα ή αυθόρμητα ο προσεκτικός αναγνώστης (ο δάσκαλος και το ακροατήριό του) αναζητεί τους ορισμούς των κρίκων που συνθέτουν αυτόν τον προσεγμένο ή βασικό ορισμό ( έξις, προαιρετική, μεσότης, προς ημάς, λόγω ωρισμένη «υπό φρονίμου»). «Η ηθική (του ανθρώπου) εξ έθους περιγίγνεται, όθεν και το όνομα..(ετυμολογική συγγένεια) =Η ηθική αντίληψη του ανθρώπου διαμορφώνεται με τη συνήθεια, από όπου παράγεται και η λέξη (ηθική από τη συν-ήθεια, το ήθος) Ουδεμία των ηθικών αρετών φύσει ημίν εγγίγνεται (αλλά εξ έθους περιγίγνεται) = καμιά ηθική αρετή δεν την έχουμε έμφυτη, δοσμένη από τη φύση, αλλά διαμορφώνεται στον άνθρωπο με τη συνήθεια, με την επανάληψη τέτοιας συμπεριφοράς.. [Από τα Ηθικά Νικομάχεια: Β.1.1-3 ή1103 α 16-20] (Ενότητα 1η του σχολικού βιβλίου). «Οι νομοθέται τους πολίτας εθίζοντες ποιούσιν αγαθούς» = Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν τους πολίτες αγαθούς (ενάρετους) με τη συνήθεια, τον εθισμό. (Ηθ. Νικ. Β.1.5-7 ή 1103 b 3-4) (ενότητα 3η).
«Η του ανθρώπου αρετή είη αν η έξις αφ ης αγαθός άνθρωπος γίγνεται» = Αρετή του ανθρώπου μπορεί να είναι η επαναλαμβανόμενη καλή συνήθεια με την οποία ο άνθρωπος γίνεται αγαθός, ενάρετος. (Ηθ. Νικ. Β.6.3 ή 1107 a 23-24) (ενότητα 6η). «Σημείον δει ποιείσθαι των έξεων την επιγιγνομένην ηδονήν ή λύπην τοις έργοις.» = Κριτήριο των επαναλαμβανομένων συνηθειών (των έξεων) πρέπει να θεωρούμε τη χαρά ή τη λύπη που προκύπτει από τις πράξεις μας. (Ηθ. Νικ. Β.3.1-2 ή 1104 a 4-5) (ενότητα 5η). «Εκ των ομοίων ενεργειών αι έξεις γίγνονται» = Οι έξεις, παγιωμένες συνήθειες (ακαταμάχητες) διαμορφώνονται με την επανάληψη όμοιων ενεργειών (συμπεριφορών). (Ηθ. Νικ. Β.1.7-8 ή 1103 b 21-22) (ενότητα 4η). «Η αρετή πάσης τέχνης ακριβεστέρα και αμείνων..του μέσου αν είη στοχαστική. Λέγω δε την ηθικήν (αρετήν), αύτη γαρ περί πάθη και πράξεις» = Η αρετή είναι πιο ακριβής και πιο καλοπροαίρετη από κάθε τέχνη.(γι αυτό) μπορεί να είναι και στοχαστική του μέσου. Και εννοώ την ηθική (αρετή που αναφέρεται στις σχέσεις μας με τους συνανθρώπους), γιατί αυτή ανάγεται στα πάθη των ανθρώπων και στα αντίστοιχες πράξεις τους (που ωφελούν ή βλάπτουν τους συνανθρώπους). (Ηθ. Νικ. Β.6.9-10 ή 1106 b 14-16) (ενότητα 8η). «Η αρετή περί πάθη και πράξεις εστί.το μέσον επαινείται και κατορθούται ταύτα δε άμφω της αρετής. Μεσότης, άρα, η αρετή στοχαστική ούσα του μέσου» =Η αρετή (λοιπόν) αναφέρεται τα πάθη των ανθρώπων και στις πράξεις τους.όπου ο μέσος δρόμος επαινείται και κρίνεται επιτυχία, κατόρθωμα. Αυτά είναι τα δυο γνωρίσματα της αρετής. Άρα η αρετή είναι κάποια μέση πορεία και γι αυτό στοχάζεται σταθερά πού βρίσκεται ο μέσος ή μεσαίος δρόμος. (Ηθ. Νικ. Β.6.12-13 ή 1106 a 24-28) (ενότητα 9η). Έστιν, άρα, η αρετή έξις προαιρετική εν μεσότητι ουσα τη προς ημάς, ωρισμένη λόγω και ω αν ο φρόνιμος ορίσειεν..ειδώς προαιρούμενος, βεβαίως και αμετακινήτως»= «Είναι λοιπόν η αρετή η παγιωμένη διάθεση ή ο σταθερός προσανατολισμός του νου, που αποφασίζει ελεύθερα τις επιλογές των πράξεων και των αισθημάτων μας ουσιαστικά συνίσταται στην αναζήτηση του μέσου δρόμου δράσης σε σχέση με μας, όπως δηλαδή μπορεί να αποφασίσει ο συνετός άνθρωπος..ο φρόνιμος συνειδητά επιλέγει τη μέση οδό και σ αυτήν πορεύεται με σταθερότητα και δίχως παρεκκλίσεις.». (Ηθ. Νικ. Β.6.14-16 ή 1106 a 1-2) ενότητα 10η Αλλά, για να γίνει η αρετή (από προαίρεση πράξη), είναι ανάγκη ο άνθρωπος να μάθει κάποιο τρόπο πράξης. Ο Αριστοτέλης προσθέτει σχετικά: «Α δει μαθόντας ποιείν ταύτα ποιούντες μανθάνομεν» = Αυτά λοιπόν που οφείλουμε να πράττουμε αφού τα μάθουμε, αυτά τα μαθαίνουμε πράττοντες (με διαρκή άσκηση σ αυτά). (Ηθ. Νικ. Β.1.4 ή 1103 a 33-34) (ενότητα 2η). Και επειδή η μάθηση είναι θέμα παιδείας, θυμάται ο Αριστοτέλης ένα σχετικό ορισμό από τη μαθητεία του στον Πλάτωνα ή από τη μελέτη κάποιου πλατωνικού διαλόγου. Γράφει λοιπόν (στην 5η ενότητα): «Περί ηδονάς και λύπας εστίν η ηθική αρετή..διό δει ήχθαι πως εκ νέων, ως ο Πλάτων φησίν, ώστε χαίρειν τε και λυπείσθαι οις δει η γαρ ορθή
παιδεία αύτη εστίν». = Η ηθική αρετή των ανθρώπων αναφέρεται στις χαρές και στις πίκρες που νιώθουν από τη δράση τους Γι αυτό είναι ανάγκη να έχει κανείς οδηγηθεί σε άσκηση αρετής από τα νιάτα του, όπως έχει γράψει ο Πλάτων, ώστε να χαίρεται ή να λυπάται με δραστηριότητα που προκαλεί χαρά ή λύπη. Και αυτό είναι το νόημα της ορθής παιδείας. (Ηθ. Νικ. Β.3.1-2 ή 1104 a 5) (ενότητα 5η). ΑΡΑ: Από όσα καταγράψαμε νομίζω ότι έχουμε ένα κύκλο ορισμών αλυσιδωτά διευκρινιστικών, αλλά παραμένουν κάποιες εκκρεμότητες: τι σημαίνουν οι όροι: Αγαθός, λόγος, φρόνιμος, (και φρόνησις), τι εστί προαίρεσις και ποιος ο πλατωνικός ορισμός παιδείας (τον οποίον ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται στην 5η ενότητα). Με την ίδια σειρά: Στα Πολιτικά ο Αριστοτέλης αρχίζει το κεφάλαιο περί Παιδείας με την παρατήρηση: «δια τριών γίγνονται οι άνθρωποι αγαθοί και σπουδαίοι έστι δε ταύτα τα τρία: φύσις έθος, λόγος» = Τρεις παράγοντες συμβάλλουν στο να γίνονται οι άνθρωποι αγαθοί και σπουδαίοι. Και είναι αυτοί οι παράγοντες: η φυσική προδιάθεση, οι εθισμοί, η λογική ικανότητα του ανθρώπου.. Αναλύοντας στη συνέχεια τους σκοπούς χαρακτηρίζει κυριότατον την καλλιέργεια του λόγου, με τούτο το σκεπτικό: «δια τον λόγον οι άνθρωποι δύνανται πράττειν και εναντία τοις εθισμοίς και τη φύσει, εάν πεισθώσιν άλλως έχειν βέλτιον» = γιατί με τη λογική ικανότητά τους οι άνθρωποι κατορθώνουν να πράττουν έργα αντίθετα προς τους εθισμούς και τις φυσικές ορμές τους, αν πειστούν ότι κάποια άλλη πορεία είναι πιο σωστή. Στο Γ βιβλίο των Ηθικών Νικομαχείων ( 1144 b 26-27) διευκρινίζει: «έστι γαρ (αρετή) ου μόνον η κατά τον ορθόν λόγον (έξις) αλλ η μετά του ορθού λόγου έξις αρετή (εστί)». «Ορθός δε λόγος περί των τοιούτων η φρόνησις» = Αρετή δεν είναι απλά η έξη (σταθερή συνήθεια) που διαμορφώθηκε με τον ορθό λόγο, αλλά είναι αρετή η σταθερή έξη που συμπορεύεται μόνιμα με τον ορθό λόγο. Και ορθός λόγος για τέτοια θέματα (ηθικής τάξης ) είναι η φρόνηση. ΚΑΙ ΟΠΟΤΕ ΚΑΤΑΛΗΓΟΜΕΝ (σχέσις αρετής έξεως): Σύμφωνα με τον φιλόσοφο τα συμβαίνοντα στην ανθρώπινη ψυχή είναι τρία: τα πάθη, δηλαδή τα συναισθήματα όπως για παράδειγμα ο φόβος, η οργή και γενικά τα συναισθήματα που συνδέονται με την ηδονή ή τον πόνο, οι δυνάμεις, δηλαδή η ικανότητα που έχουμε εκ φύσεως να βιώνουμε τα συναισθήματα και οι έξεις, ο τρόπος με τον οποίο βιώνουμε τα πάθη και ο οποίος συμβαίνει με δική μας προαίρεση όπως όταν ο σφόδρα οργιζόμενος έχει κακή και ο μετρίως οργιζόμενος έχει καλή προδιάθεση προς τα πάθη. Αποκλείοντας τα πάθη και τις δυνάμεις κάπως αυθαίρετα και με βάση τον κοινωνικό έπαινο ή τον ψόγο, δηλαδή κοινωνικές δυνάμεις μεταβλητές- ο Αριστοτέλης καταλήγει ότι
οι αρετές είναι έξεις. Συγκεκριμένα αναφέρει ότι οι αρετές δεν είναι πάθη, γιατί δε μας επαινούν ή μας κατηγορούν για τα συναισθήματα, αλλά για τις αρετές ή τα ελαττώματά μας. Επίσης, γινόμαστε ακούσια συναισθηματικοί, όταν μας καταλαμβάνουν τα πάθη, ενώ οι αρετές απαιτούν συνειδητό σκοπό και συνεπώς εκούσια διαχείριση. Τέλος, τα πάθη μας συγκινούν, ενώ οι αρετές όχι. Οι αρετές δεν μπορούν να είναι δυνάμεις, γιατί δε μας επαινούν, ούτε μας κατηγορούν επειδή έχουμε την ικανότητα (δυνατότητα) να βιώνουμε τα συναισθήματα. Επίσης, οι δυνάμεις προσδίδονται στον άνθρωπο από τη φύση, ενώ οι αρετές είναι προϊόν «εθισμού» (καλλιέργειας μέσω της εκπαίδευσης). Το συμπέρασμα, βέβαια, δια της μεθόδου του αποκλεισμού είναι ότι οι αρετές είναι έξεις, γεγονός που καθορίζει και το γένος της ουσίας της αρετής. Το ζήτημα είναι αν, διακρίνοντας τα είδη και το γένος της αρετής, μας οδηγεί ο φιλόσοφος στην ουσία της έννοιας της αρετής καθεαυτήν. Αμφίβολο, εκτός αν συμφωνήσουμε ότι το κέντρο βάρους της φιλοσοφίας του είναι η «έννοια του γίγνεσθαι ως πραγμάτωση της ουσίας μέσα στα φαινόμενα»! Βάσει των παραπάνω η αρετή είναι μια επίκτητη και όχι εγγενής ποιότητα ενδεικτική της ψυχοσύνθεσής μας, που αποκαλύπτεται ή εκδηλώνεται σε δεδομένους τύπους συμπεριφοράς. Συμπεραίνοντας ότι η αρετή είναι κατάσταση του χαρακτήρα, έχουμε καθορίσει τι είδους πράγμα είναι αρετή. Εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι ο Αριστοτέλης δε λαμβάνει υπόψιν του τις αναμνήσεις, τις εικόνες, τις ικανότητες και άλλα περιεχόμενα του νου, αντίθετα από τον δάσκαλό του, πιθανώς επειδή εστιάζεται σε εκείνα τα περιεχόμενα που συνδέονται με τα συναισθήματα. Τα συναισθήματα είναι καταστάσεις του νου που εμπεριέχουν κάποιο συναίσθημα. Αλλά δεδομένου ότι περιλαμβάνουν και γνωστικές πτυχές, θα μπορούσαν λογικά να επηρεαστούν, κάτι που φαίνεται ότι ο φιλόσοφος θεωρεί κρίσιμο για τον καθορισμό της πορείας των ενάρετων ενεργειών. Η αρετή λοιπόν είναι έθος ή επίκτητη ικανότητα επιλογής και το κεντρικό χαρακτηριστικό της -όπως θα δούμε- είναι η μεσότητα ή τήρηση του μέσου, όπως καθορίζεται από τον λόγο. Ο φιλόσοφος, βέβαια, δεν αρκείται στον προσδιορισμό του γένους της αρετής, ως έξη, αλλά τη συνδέει με την έννοια του έργου που επιτελεί. Χρησιμοποιεί την έννοια αρετή ως δηλωτική της αξίας εμψύχων και αψύχων όντων κατά τη στιγμή της τελείας και ολοκληρωμένης μορφής τους. Η αξία ενός πράγματος εξαρτάται από το έργο που επιτελεί. Έτσι, καθετί που δημιουργείται από τη φύση έχει δυναμική και σκοπό να επιτελέσει ένα συγκεκριμένο έργον. Η επίτευξη του έργου είναι ουσιαστικά και η εκπλήρωση του σκοπού της ύπαρξης. Προκειμένου να αποδείξει τη θέση του, χρησιμοποιεί το παράδειγμα του οφθαλμού, που γίνεται ενάρετος όταν βλέπει καλά και του ίππου, που γίνεται ενάρετος όταν τρέχει γρήγορα ή μεταφέρει με επιτυχία τον αναβάτη στο πεδίο της μάχης. Ο άνθρωπος, μέσω της αρετής που επιδεικνύει στην παραγωγή έργων, γίνεται αγαθός και τελειοποιείται για να περατώσει το έργο για το οποίο είναι ταγμένος σε σχέση με την κάθε αρετή. Η αρετή επομένως, κατά τον Αριστοτέλη, δεν είναι φυσική προδιάθεση αλλά είναι αποτέλεσμα συγκεκριμένης και συνειδητής δραστηριότητας, που γίνεται εν τέλει σταθερή ιδιότητα της ψυχής με την επίμονη άσκηση και τον εθισμό. Όλα αυτά βέβαια σε σχέση με
την ιδιότητα του ελεύθερου πολίτη, ο οποίος στο κοινωνικό πλαίσιο της εποχής του έχει τη σχετική δυνατότητα να ασκεί την ελεύθερη βούλησή του. Για τους δούλους τα ανδράποδα δηλαδή και τους χειρώνακτες η επίδειξη της αρετής έγκειται στην υπακοή τους στην κεφαλή του οίκου. Β3. Η σχέση του Αριστοτέλη με τους συναδέλφους του στην Ακαδημία Είκοσι χρόνια έμεινε ο Αριστοτέλης στην Ακαδημία. Μετά τη συμπλήρωση των βασικών σπουδών του κύριο έργο του είχε πια την επιστημονική έρευνα και τη διδασκαλία. Η διδασκαλία του στην Ακαδημία και οι ιδέες που μ αυτήν μετέδιδε στους μαθητές του έφεραν συχνά τον Αριστοτέλη αντιμέτωπο με τους συναδέλφους του στην Ακαδημία, τον Ηρακλείδη, τον Σπεύσιππο, τον Ξενοκράτη ήταν αληθινά αλύπητη μερικές φορές η κριτική που ασκούσε σε βάρος τους. Και του Πλάτωνα οι απόψεις δεν ξέφυγαν από τον έλεγχο του Αριστοτέλη. Τι να πει κανείς για την κριτική που ασκούσε σε βάρος άλλων σχολών και των εκπροσώπων τους; Έτσι καταλαβαίνουμε πώς συνέβαινε να έχει ο Αριστοτέλης λίγους μόνο φίλους, πολλούς όμως εχθρούς. Ο χαρακτήρας του δεν θα ήταν βέβαια άσχετος με αυτό το γεγονός, σχεδόν όμως τις περισσότερες φορές ήταν η βαθιά του πίστη πως οι δικές του απόψεις βρίσκονταν πιο κοντά στην αλήθεια αυτό που τον εξωθούσε στην αυστηρή κριτική των απόψεων των άλλων όταν είχε να διαλέξει ανάμεσα στους φίλους και στην αλήθεια μας το βεβαιώνει ο ίδιος θεωρούσε «ὅσιον προτιμᾶν τήν ἀλήθειαν». Πώς να συμπεριφερόταν διαφορετικά ένας άνθρωπος που πίστευε ακράδαντα πως του αληθινού φιλοσόφου γνώρισμα είναι να έχει το κουράγιο ακόμη «και τα οἰκεῖα ἀναιρεῖν ἐπί σωτηρίᾳ τῆς ἀληθείας», να θυσιάζει δηλαδή ακόμη και τις πιο προσωπικές του απόψεις, αν είναι να σωθεί η αλήθεια; Γ1. Η μετάφραση του αδιδάκτου κειμένου: Παραίνεσις του Νικίου προς τους στρατιώτας «Στρατιώται Αθηναίοι και σύμμαχοι, εις τον αγώνα, ο οποίος θα λάβη χώραν μετ' ολίγον, όλοι ανεξαιρέτως έχομεν το αυτό συμφέρον. Καθένας από ημάς, όπως άλλωστε και από τους εχθρούς μας, πρόκειται ν' αγωνισθή υπέρ της προσωπικής του σωτηρίας και συγχρόνως υπέρ πατρίδος, καθόσον, εάν νικήσωμεν εις την επικειμένην ναυμαχίαν, θα ημπορέσωμεν να επανίδωμεν έκαστος την ιδίαν αυτού πατρίδα. Οφείλομεν όμως να μη χάνωμεν το θάρρος μας, ούτε να παθαίνωμεν ό,τι παθαίνουν οι πρωτόπειροι, οι οποίοι, όταν νικηθούν εις τον αρχικόν αγώνα, ευρίσκονται του λοιπού υπό την διαρκή προσδοκίαν ομοίας ατυχίας. Αλλ' όσοι από σας είσθε Αθηναίοι, και ως τούτου έχετε μακράν πείραν των πολέμων, όσοι από σας είσθε σύμμαχοι και ως τοιούτου διαρκείς σύντροφοι των αγώνων
μας, οφείλετε να ενθυμήσθε πόσον εντελώς απροσδόκητα πράγματα ημπορούν να συμβούν εις τους πολέμους.»