ΝΕΟΤΕΡΗ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΑΣΠΟΡΑ ΚΑΙ ΕΥΕΡΓΕΤΙΣΜΟΣ Ματούλα Τομαρά Σιδέρη Καθηγήτρια Παντείου Πανεπιστημίου Ειδικότητα: Ιστορική Δημογραφία, Παροικιακός Ελληνισμός, Ευεργετισμός 1. Το ιστορικό πλαίσιο Η ιστορική περίοδος από τα μισά του 18 ου έως τα μέσα του 20ού αιώνα αποτελεί την «εποχή της Αυτοκρατορίας», δηλαδή την παγκόσμια επέκταση του αποικιοκρατικού συστήματος με κέντρο τις δυτικές μητροπόλεις. Η δυναμική και οι αντιφάσεις του εν λόγω συστήματος κορυφώνονται στα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα, οδηγούν στον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και απολήγουν στην κρίση και διάλυσή του, κατά το τρίτο τέταρτο του 20ού αιώνα. Ο παροικιακός Ελληνισμός εντάσσεται οργανικά στη διαδικασία συγκρότησης του αποικιακού συστήματος και στον συνακόλουθο διεθνή καταμερισμό της εργασίας. Και συναρτάται με την ιστορική διαδρομή που ακολούθησε το διεθνές αποικιοκρατικό σύστημα, το αποικιοκρατικό εμπόριο και η ανάπτυξη των αποικιοκρατικών σχέσεων. Από την άλλη πλευρά, η νεοελληνική πραγματικότητα φέρει τη σφραγίδα του παροικιακού Ελληνισμού. Πράγματι, πάροικοι ήταν πολύ συχνά εκείνοι, οι οποίοι, λειτουργώντας ως επιχειρηματίες, πολιτικοί, άνθρωποι του πνεύματος ή ευεργέτες, χρηματοδότησαν και στελέχωσαν τις οικονομικές δομές και τους κοινωνικούς, κρατικούς και πολιτισμικούς θεσμούς που αποτέλεσαν τη ραχοκοκαλιά του υπό διαμόρφωση νεοελληνικού κράτους. 1
Οι Έλληνες, ακολουθώντας άλλους συμπατριώτες τους αναζήτησαν την τύχη τους στις Κοινότητες των ομογενών της διασποράς. Το 1770, στα πρώτα δηλαδή χρόνια της γένεσης των παροικιών, δημιουργήθηκε στην Καλκούτα της Ινδίας η πρώτη Ελληνική Κοινότητα. Από τα τέλη του 18 ου αιώνα και μετά τους συναντάμε σε χώρες της Κεντρικής Ευρώπης (στη Δρέσδη, στο Λονδίνο, στο Παρίσι και αλλού) καθώς και σε όλες τις χώρες της λεκάνης της Μεσογείου. Δημιούργησαν Κοινότητες κατά μήκος των οδικών και θαλάσσιων εμπορικών οδών με σταθμούς τις μεγάλες πόλεις Βελιγράδι, Βουκουρέστι, Βουδαπέστη, Βιέννη, Μόσχα, Αγία Πετρούπολη, Νίζνα, Οδησσό και τα λιμάνια της Τεργέστης, της Μασσαλίας, της Βενετίας και του Λιβόρνου. Είναι σημαντικό να τονίσουμε εδώ ότι, παρά τον τότε περιορισμένο Ελληνικό χώρο, οι Έλληνες δραστηριοποιήθηκαν σ ένα πολύ πιο εκτεταμένο πλαίσιο, δημιουργώντας ανθηρές και δραστήριες Κοινότητες από τη Μαύρη θάλασσα μέχρι την Αγγλία και από την Κεντρική Ευρώπη μέχρι τη Βόρεια Αφρική. Παράλληλα, δημιουργούσαν οικογενειακά και επιχειρηματικά δίκτυα που διευκόλυναν την οικονομική τους κυριαρχία σε έναν ευρύ χώρο όπου κινούνταν και διακρίνονταν. Ενδεικτικά αναφέρω ως αντιπροσωπευτικά τα επιτυχημένα οικογενειακά δίκτυα α) Χωρέμη-Μπενάκη- Σαλβάγου-Κότσικα στην Αίγυπτο, β) Ιωνίδη-Κασσαβέτη στην Κωνσταντινούπολη και Λονδίνο, γ) Σκυλίτση- Αργέντη Ράλλη σε Αίγυπτο και Λονδίνο, και τόσα άλλα. Στη συνέχεια, ο παροικιακός Ελληνισμός επεκτάθηκε σε ολόκληρη την Αφρική, με αποτέλεσμα να συναντάμε Ελληνικές Κοινότητες σε πολλά Αφρικανικά κράτη (Λιβύη, Αβησσυνία, Μαρόκο, Σουδάν, Κογκό, Κένυα, Ροδεσία, Τύνιδα, Ταγκανίκα, Νοτιοαφρικανική Ένωση, Μοζαμβίκη, Ουγκάντα, Μαδαγασκάρη, Τσάντ). Και στις χώρες αυτές εξακολούθησαν να λειτουργούν με τον γνώριμό τους δοκιμασμένο τρόπο που βασιζόταν στη δημιουργία παρόμοιων οικογενειακών και επιχειρηματικών δικτύων. Από τα τέλη του 19 ου και τις αρχές του 20 ου αιώνα μέχρι τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο διαπιστώνεται η ακμή του παροικιακού φαινομένου, ενώ η επόμενη περίοδος χαρακτηρίζεται από την παρακμή του και την αναγκαστική αναδίπλωση του 2
παροικιακού Ελληνισμού κατ αρχήν στον Ελλαδικό χώρο. Το γεγονός αυτό συνδέεται καθοριστικά με την κατάργηση των Διομολογήσεων Capitulations (1937),που στα πλαίσια της αποικιακής πολιτικής διευκόλυναν ποικιλοτρόπως τους Ευρωπαίους. Συνδέεται όμως και με την πίεση των αντιαποικιακών κινημάτων, που οδήγησαν στην αναδιάταξη των δυνάμεων και στην τελική κατάρρευση του παγκόσμιου αποικιακού συστήματος. Ειδικά για την Ελλάδα, η πολιτική κατάσταση οδήγησε στη δημιουργία και μιας ακόμη, ιδιότυπης διασποράς, που είναι η πολιτική διασπορά. Με την λήξη του εμφυλίου πολέμου, συγκεντρώθηκαν Έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες κυρίως στην Τασκένδη και στο Ουζμπεκιστάν (Ρωσία), καθώς και στο Ιζβοάρελε (Ρουμανία), όπου έστησαν ΕλληνικέςΚοινότητες. Κάποιοι άλλοι κατευθύνθηκαν στη Ουγγαρία, όπου δημιούργησαν το Ελληνικό χωριό «Μπελογιάννης». Η οργανωμένη λοιπόν μετακίνηση των Ελλήνων τον 18 ο, 19 ο και 20 ο αιώνα είτε προς την Κεντρική Ευρώπη, τη Ρωσία, τη Βόρεια αλλά και Νότια Αμερική και την Αυστραλία, είτε προς τον Νότο και την Αφρική, καθώς και η δημιουργία παροικιών, μάς παρέχει πλούσιο ιστορικό υλικό για την ανασύσταση των πραγματικοτήτων του παρελθόντος και την αναπαράσταση του συστήματος των αξιών και νοοτροπιών κάθε εποχής. Σε αυτή την κατεύθυνση, η πιο παραδειγματική ίσως περίπτωση του παροικιακού Ελληνισμού και του παροικιακού Ευεργετισμού αντιστοιχεί στον Αιγυπτιώτη Ελληνισμό. Η Αιγυπτιώτικη παροικία, με επίκεντρο την Αλεξάνδρεια και το Κάιρο, αναπτύχθηκε και ήκμασε στη διάρκεια του 19 ου και του πρώτου τρίτου του 20 ου αιώνα και κατέρρευσε στη δεκαετία του 1960, οδεύοντας παράλληλα με την πορεία συγκρότησης, άνθησης, ακμής, παρακμής συστήματος. και κατάρρευσης του αποικιακού 2. Συγκρότηση της Αιγυπτιώτικης Ελληνικής παροικίας 3
Κατά κανόνα, οι Έλληνες πάροικοι μετά την εγκατάστασή τους στις χώρες υποδοχής, πολύ γρήγορα οργανώθηκαν σε Κοινότητες. Οι Κοινότητες των Ελλήνων λειτούργησαν σαν πραγματικοί κρατικοί μηχανισμοί μικρής κλίμακας (μινιατούρες) και εκπλήρωναν κοινωνικές, διοικητικές και οικονομικές λειτουργίες. Τα μέλη των Κοινοτήτων αυτών, που άνθισαν στα Βαλκάνια (Βουκουρέστι), στη Ρωσία (Αγία Πετρούπολη, Οδησσό), στην Ευρώπη (Κωνσταντινούπολη, Λονδίνο, Τεργέστη, Μασσαλία), στην Ασία (Σμύρνη), στην Αφρική (Αίγυπτος) και όπου αλλού, μερίμνησαν για την καλή θεσμική και κοινωνική τους λειτουργία. Φρόντισαν να καλύψουν τις εσωτερικές ανάγκες της παροικίας χτίζοντας εκκλησίες και σχολεία, ορφανοτροφεία, νοσοκομεία, βρεφοκομεία και γηροκομεία, με αποτέλεσμα να ανυψωθεί το επίπεδο ζωής της παροικίας, να διακριθεί η ιδιαιτερότητα του πολιτισμικού της χαρακτήρα και να εδραιωθεί το αίσθημα της εθνικής ταυτότητας και συνείδησης στον εκτός του περιορισμένου Ελληνικού κράτους παροικιακό χώρο. Οι σχέσεις των Ελλήνων παροίκων με το Αιγυπτιακό κράτος υπήρξαν τυπικά αρμονικές, σχέσεις καλού υπηκόου με την νόμιμη αρχή. Ως προς την εσωτερική του διάρθρωση, κοινωνικά, θεσμικά και εν μέρει διοικητικά, ο Ελληνισμός συγκροτήθηκε γύρω από τρείς πόλους: Το Πατριαρχείο, το Προξενείο και την Κοινότητα. 3. Ο ρόλος των Αδελφοτήτων Στα πλαίσια της οργάνωσης, λειτουργίας και ανάπτυξης των Ελληνικών Κοινοτήτων ιδιαίτερο ρόλο έπαιξαν οι Αδελφότητες ή Πατριές, όπως τις αποκαλούσε ο Ελληνισμός της Αιγύπτου. Οι Αδελφότητες αποτέλεσαν ξεχωριστή πολιτισμική οντότητα και άσκησαν κοινωνική και ανθρωπιστική πολιτική. Μέσα στα πλαίσια πάντα του Κοινοτικού χώρου, η σύστασή τους γινόταν με κριτήρια εθνικοτοπικά. Η υπεροχή της καταγωγής από την ίδια «ιδιαίτερη πατρίδα» - την ίδια «γενέθλια γη», η σύσφιξη των δεσμών μεταξύ των «ιδιαίτερων» εκείνων Ελλήνων της παροικίας και η εξασφάλιση 4
σ αυτούς κάθε υλικής και ηθικής βοήθειας χαρακτηρίζει τον τρόπο συγκρότησης και λειτουργίας των Αδελφοτήτων. Πέρα από την αλληλεγγύη, την αλληλοϋποστήριξη και την κοινωνική συνδρομή, οι Αδελφότητες ανέδειξαν και την προσωπική πορεία ορισμένων μελών τους, αναδεικνύοντας το πρότυπο της ατομικής λειτουργίας. 4. Η οικονομική λειτουργία Με την οικονομική επέκταση των Ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων του 19 ου αιώνα έγινε και το ιστορικό άνοιγμα της Αιγύπτου προς τη Δύση, ιδίως προς τα τέλη του 19 ου αιώνα, και οπωσδήποτε μετά την αποτυχημένη επανάσταση του Οράμπι (1882),που σήμανε και την οριστική κυριαρχία των Άγγλων στην Αίγυπτο. Η οικονομική λειτουργία των Ελλήνων αναπτύχθηκε κυρίως στους τομείς του εμπορίου και των χρηματιστικών εργασιών. Η συμβολή τους άλλωστε στην καθιέρωση της μονοκαλλιέργειας του βάμβακος, δηλαδή στην αλλαγή της Αιγυπτιακής οικονομίας, που ήταν και το πολιτικό σχέδιο του Μωχάμετ Άλη, ήταν ουσιαστική. Παράλληλα, λειτούργησαν σαν υποκατάστατο της ανύπαρκτης Αιγυπτιακής αστικής τάξης, τόσο στην κατεύθυνση της διαμόρφωσης της εσωτερικής αγοράς και της τοποθέτησης των βιομηχανικών προϊόντων των δυτικών μητροπόλεων, όσο και στη διαμόρφωση στελεχών και διανοουμένων προκειμένου να πλαισιωθεί η διοικητική δομή και η οικονομικοκοινωνική ζωή στην Αίγυπτο. 5. Συλλογικότητα και προσωπικότητα Το θετικότερο ίσως αποτέλεσμα της οικονομικής παρουσίας των Ελλήνων παροίκων στην Αίγυπτο παραδειγματικά εικονογραφείται από τις ξεχωριστές διαδρομές κορυφαίων επιχειρηματιών. Είναι οι Ευεργέτες. Δηλαδή, οι πλούσιοι εκείνοι πάροικοι 5
οι οποίοι ανέπτυξαν σημαντική δραστηριότητα, πέρα από την ατομική πορεία και την οικονομική λειτουργία τους. Συγκεκριμένα: Ανέλαβαν έμπρακτα μεγάλες ευθύνες ως προς την παροικία, ενώ παράλληλα ενδιαφέρθηκαν και για τους γηγενείς, ωθούμενοι από το αίσθημα της ανταπόδοσης στη χώρα όπου έζησαν μεγάλο μέρος της ζωής τους και άνθισαν οικονομικά. Τους απασχόλησε η πορεία και η προκοπή της ιδιαίτερης πατρίδας τους, με πρόδηλο το αίσθημα του νόστου στη γενέτειρα γη, απ όπου ξεκίνησε η διαδρομή τους. Και τέλος τους απασχόλησε το Εθνικό Κέντρο, με συνείδηση της οφειλής τους στην πατρίδα, στο εθνικό γίγνεσθαι. Το ιδιαίτερο πρότυπο της λειτουργίας των ευεργετών, καθώς και η προσωπική τους διαδρομή με όρους ατομικής εποποιίας και ευποιίας παραδειγματικά εικονογραφείται από τους κορυφαίους αυτούς επιχειρηματίες της διασποράς, που έδρασαν ευεργετικά πάνω στο τρίπτυχο «ιδιαίτερη πατρίδα», «Ελληνική παροικία», «Εθνικό κέντρο». 6. Κοινοτισμός της διασποράς και ευεργετισμός Το Ελληνικό παροικιακό φαινόμενο κατά τον 18 ο,19 ο και 20 ο αιώνα συνιστά προνομιακή και παραδειγματική κοιτίδα του ευεργετισμού και αναδεικνύει τη σημασία του για τη συγκρότηση του νεότερου Ελληνισμού. Ο ευεργετισμός αναπτύχθηκε στις παροικίες από κορυφαίους επιχειρηματίες της διασποράς που έζησαν και υπηρέτησαν την Κοινοτική οργάνωση και τον Κοινοτισμό. Ιδιαίτερα ο Αιγυπτιώτης Ελληνισμός του 19 ου και των αρχών του 20 ου αιώνα αποτέλεσε κατεξοχήν φυτώριο του παροικιακού ευεργετισμού. Μακρόχρονη αναζήτηση στο πεδίο αυτό, μου έχει επιτρέψει να κωδικοποιήσω τα χαρακτηριστικά του ευεργέτη, το ιδιαίτερο πρότυπο της λειτουργίας του καθώς και την προσωπική του διαδρομή με όρους ατομικής εποποιίας και ευποιίας. 6
Η διαδικασία του επαναπροσδιορισμού των ταυτοτήτων, της μετάβασης από την παραδοσιακότητα στη νεοτερικότητα, σηματοδοτούν τον ευεργετισμό. Στην παραδοσιακότητα κυριαρχούσε το συλλογικό, το Κοινοτικό έργο, το «εμείς». Στη νεοτερικότητα το συλλογικό έργο αντικαταστάθηκε από την ατομική λειτουργία, από το «εγώ» που αναλαμβάνει χαρακτηρίζει τον ευεργέτη. την ολοκλήρωση ενός κοινωφελούς έργου και Ο ευεργετισμός αναπτύσσεται ως λόγος ρηματικός και έμπρακτος (υλικός) στο σημείο όπου οι περιορισμοί ίσως και η ανημπόρια του Εθνικού κράτους αναδεικνύουν τη στρατηγική ισχύ της προσωπικότητας. Και αυτή η προσωπικότητα είναι ο Ευεργέτης που αναλαμβάνει να καλύψει ανάγκες τις πολιτείας και να δώσει λύσεις στο κοινωνικό έλλειμμα. Δεν πρόκειται κατ' αρχήν για τον επιδειξία πλούσιο. Πρόκειται για το «εγώ» εκείνο που επιθυμεί να βιώνει και να διακρίνεται μέσα σε ένα υπέροχο «εμείς» (κοινοτικό ή εθνικό). Σε ένα «εμείς» που διαμορφώνεται σε υπέροχο, χάρη στη δική του ουσιαστική παρέμβαση. Σε πολλές Ελληνικές παροικίες του 18 ου και 19 ου αιώνα συναντάμε τις ίδιες λειτουργίες από την πλευρά των ευεργετών. Στη Ρουμανία, ο Αλέξανδρος Μουρούζης το 1791 ίδρυσε το σχολείο Therapia. Οι αδελφοί Θεόδωρος, Αθανάσιος και Κωνσταντίνος Ξενοκράτης το 1871 ίδρυσαν στο Βουκουρέστι το Νοσοκομείο των Αδελφών Ξενοκρατών (Spitalul Fratilor Xenocrati). Ο Κωνσταντίνος Καρακάσης (1773-1828), ο οποίος ήταν και μέλος της Φιλολογικής Εταιρείας Βουκουρεστίου, που ιδρύθηκε το 1811, ίδρυσε το 1817 το Ελληνικό και Ρουμανικό Τυπογραφείο, όπου τυπώθηκαν πολλά εκκλησιαστικά βιβλία στην Ελληνική γλώσσα και οι «Λόγοι του Ιωάννου Χρυσοστόμου» σε Ρουμανική μετάφραση. Ο Νικόλαος Σπάρταλης το 1756 κατέβαλε μέρος της δαπάνης για το Ελληνικό σχολείο στον Βόσπορο. Ο Απόστολος Αρσάκης, ιδρυτής της Φιλεκπαιδευτικής Εταιρείας της Ρουμανίας, το 1836 ίδρυσε εκεί το «Αρσάκειο» εκπαιδευτήριο θηλέων. Ο Γρηγόριος Μαρασλής ίδρυσε εκπαιδευτήρια, πτωχοκομείο, γηροκομείο, εστιατόριο των ορφανών και τη Βιβλιοθήκη «Μαρασλή» στην Οδησσό. Ο Σίμων Σίνας (1753-1822) χρηματοδότησε την ίδρυση της Ακαδημίας 7
Βουδαπέστης. Ο Νικόλαος Δούμπας (1830-1900) χρηματοδότησε την ανέγερση του κτιρίου της Αυστριακής Βουλής, του Πανεπιστημίου, της Ακαδημίας Τεχνών και του Δημαρχείου της Βιέννης. Μαζί με τον Σίμωνα Σίνα ίδρυσαν το Μέγαρο των Φίλων Μουσικής της Βιέννης (Musikverein) και κληροδότησε τη συλλογή του με τα έργα του Franz Schubert στη Βιβλιοθήκη της Βιέννης. Ο Ιωάννης Βαρβάκης (1745-1825) ίδρυσε σχολεία στο Αστραχάν της Ρωσίας και στο Ταγκανρόγκ της Αζοφικής θάλασσας. Το 1807 ίδρυσε πτωχοκομείο στο Αστραχάν και δέκα χρόνια αργότερα ίδρυσε την Εμπορική Σχολή στην Οδησσό. Ο Θεόδωρος Παύλου Ροδοκανάκης (1797-1882) ίδρυσε το Ροδοκανάκειο Παρθεναγωγείο Οδησσού. Ο Χριστοφής Ζερλέντης (1842-1902) έκανε δωρεά την εξοχική του κατοικία στο Βουκουρέστι για να γίνει το Δημοτικό νοσοκομείο. Ο Ευαγγέλης (1800-1865) και ο Κωνσταντίνος Ζάππας, το 1860 χρηματοδότησαν τη Φιλολογική Εφορεία Βουκουρεστίου για τη διάδοση της «Ρουμανικής/ Βλάχικης γλώσσας», ενώ με κληροδότημα του Ευαγγέλη Ζάππα ιδρύθηκε το 1875 το Ζάππειο Παρθεναγωγείο στην Κωνσταντινούπολη. Ο Χρηστάκης Ζωγράφος ίδρυσε το 1881 τα «Ζωγράφεια» διδασκαλεία στο Αργυρόκαστρο της Αλβανίας και λίγο αργότερα το «Ζωγράφειο» Λύκειο στην Κωνσταντινούπολη. Στο Εθνικό Κέντρο, οι ίδιοι ευεργέτες συνεισφέροντας μεγάλα χρηματικά ποσά ανέλαβαν τη διεκπεραίωση μεγάλων έργων. Σε αυτά, μεταξύ πολλών άλλων, συμπεριλαμβάνονται έργα εμβληματικά της νεοελληνικής πραγματικότητας και κουλτούρας, όπως η ανέγερση της Ακαδημίας Αθηνών και της Μητρόπολης Αθηνών, το Ζάππειο Μέγαρο, το Αρσάκειο εκπαιδευτήριο, η Μαράσλειος Σχολή, το Βαρβάκειο εκπαιδευτήριο, η Βαρβάκειος Αγορά, ενώ ο Ιωάννης Δομπόλης προσωπικός φίλος και συνεργάτης του πρώτου κυβερνήτη της Ελλάδας Ιωάννη Καποδίστρια που συνέταξε και το σύνταγμα της Ελβετίας χρηματοδότησε την ίδρυση του Πανεπιστημίου Αθηνών. Καποδιστριακού 8
7. Αιγυπτιώτες Ευεργέτες Στο παράδειγμα των Αιγυπτιωτών ευεργετών διαπιστώνουμε ότι διέθεσαν μεγάλο μέρος της περιουσίας τους προκειμένου να καλύψουν ελλείμματα των Κοινοτήτων τους εκεί, στην Αιγυπτιακή χώρα που τους υποδέχθηκε και όπου έζησαν μεγάλο μέρος της ζωής τους. Ως πλούσιοι έμποροι, επιτυχημένοι βιομήχανοι ή διαπρεπείς τραπεζίτες, διέθεσαν χρεώγραφα πολλών αιγυπτιακών λιρών ή λιρών Αγγλίας για να δημιουργηθούν τα φερώνυμά τους ιδρύματα. Ανέλαβαν οικειοθελώς τη διεκπεραίωση ζητημάτων που άπτονται της κοινωνικής πρόνοιας και αρωγής. Χάρη σ αυτούς λειτούργησαν νέα ιδρύματα στην παροικία, όπως η Τοσιτσαία Σχολή (1854), η Αμπέτειος Σχολή (1860) που συγκρινόταν τότε με την Σχολή του Γένους, το μεγάλο αυτό εκπαιδευτικό ίδρυμα του Ελληνισμού στην Κωνσταντινούπολη, το Αβερώφειο Παρθεναγωγείο (1897), το Αχιλλοπούλειο Παρθεναγωγείο (1905), η Σαλβάγειος Σχολή (1907), η Ζερβουδάκειος Σχολή (1911), η Ξενάκειος Σχολή (1922), η Φαμηλιάδειος Σχολή (1925). Φρόντισαν για την καλή ανατροφή, την οικογενειακή περίθαλψη και την μητρική περιποίηση των ορφανών κτίζοντας ορφανοτροφεία. Στην Αλεξάνδρεια κτίστηκε το «Μπενάκειο Ορφανοτροφείο» θηλέων (1909) και το «Κανισκέρειο» (1926) ενώ στο Κάιρο κτίστηκε το «Σπετσεροπούλειο»(1928). Παράλληλα, το «Μπενάκειο Οικονομικό Συσσίτιο» (1908) εξασφάλιζε καθημερινά τροφή στις φτωχές οικογένειες, στους εργάτες και στους φτωχούς μαθητές της Αλεξανδρινής παροικίας. Ανέλαβαν την ανακαίνιση παλαιότερων σχολικών κτηρίων και την επέκτασή τους, με αποτέλεσμα να βελτιωθεί η εκπαίδευση των παιδιών της παροικίας. Παράλληλα χρηματοδότησαν τη χορήγηση υποτροφιών στα παιδιά των ομοεθνών της παροικίας, προκειμένου να συνεχίσουν τις σπουδές τους σε χώρες της Ευρώπης. 9
Φρόντισαν για την συντήρηση των γερόντων κτίζοντας γηροκομεία που εξασφάλιζαν αξιοπρέπεια στα γηρατειά. Έτσι, ιδρύθηκε το «Αντωνιάδειο Γηροκομείο» (1925) στην Αλεξάνδρεια. Ανέλαβαν την ανέγερση νοσοκομείων και ίδρυσαν το «Κοτσίκειο» (1932) στην Αλεξάνδρεια και το «Αχιλλοπούλειο» (1912) στο Κάιρο. Από δωρεά του Θεοδώρου Π. Κότσικα λειτούργησε η μαιευτική πτέρυγά του (1943), ενώ από ανάλογη δωρεά του Κωνσταντίνου Χωρέμη λειτούργησε στην Αλεξάνδρεια το «Χωρέμειο Ραδιολογικό Περίπτερο» το 1924. Τέλος, εστιάζοντας σε στοιχεία της ταυτότητάς τους που αφορούσαν την Ελληνικότητα και την Ορθοδοξία, διέθεσαν χρήματα για την οικοδόμηση ναών, ενισχύοντας έτσι τους ιερούς χώρους συγκέντρωσης και λατρείας των εκπατρισμένων Ελλήνων. Τέτοιος είναι ο ναός του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης (1906) που χρηματοδότησε ο Νέστορας Τσανακλής, η ανοικοδόμηση από τον Θεόδωρο Π. Κότσικα του Πατριαρχικού Επιτροπείου στο Χαμζάουι του Παλαιού Καίρου (1932), η χρηματοδότηση για τη λειτουργία του τριωρόφου κτηρίου της Μονής Σινά (1944), καθώς και η ανοικοδόμηση του ναού του Αγίου Γεωργίου, που είχε καταστραφεί από πυρκαγιά το 1904. Στην ιδιαίτερη πατρίδα τους έκαναν αισθητή την παρουσία τους χτίζοντας και εκεί σχολεία. Αναφέρομαι στην Τσανακλήδειο Σχολή Κομοτηνής, στο Κασσαβέτειο Παρθεναγωγείο Βόλου, στην Αχιλλοπούλειο Σχολή Βόλου, στην Χωρέμειο Γεωργική Σχολή Χίου, στην Καρτάλειο Εμπορική Βόλου, στο Καρτάλειο Παρθεναγωγείο Τσαγκαράδας, στο Καζούλλειο Παρθεναγωγείο Ρόδου και τόσες άλλες. Εκτός από σχολεία ανέλαβαν το χρηματικό κόστος και για την ανοικοδόμηση δομών υγείας. Αναφέρομαι για παράδειγμα στο «Αχιλλοπούλειο» Νοσοκομείο Βόλου, την ανέγερση του οποίου χρηματοδότησε ο Ευάγγελος Αχιλλόπουλος που καταγόταν από τον Βόλο, καθώς και στο «Αβερώφειο» φαρμακείο που ίδρυσε ο Γεώργιος Αβέρωφ το 1874, στο ορεινό και απομονωμένο Μέτσοβο, που ήταν η πατρίδα του. 10
Επίσης, έγιναν χορηγοί υποτροφιών, χρηματοδότησαν έργα υποδομής, ανέλαβαν την προικοδότηση των απόρων κοριτσιών «αμέμπτου ηθικής και αρίστης διαγωγής» των συμπολιτών τους, και πολλά άλλα κοινωφελή έργα. Τέλος, αφιερώθηκαν στο «πρώτον και θείον έργον», το οποίο ήταν «δια παντός το καλόν της πατρίδος». Στην Αθήνα κτίστηκε το 1859 το Μετσόβειο Πολυτεχνείο από δωρεά των τριών Μετσοβιτών ευεργετών Αβέρωφ, Τοσίτσα, Στουρνάρη. Την ίδια εποχή η Ελένη Τοσίτσα, διευρύνοντας γενναιόδωρα τη δωρεά της, έκανε δυνατή την ίδρυση του Αρχαιολογικού Μουσείου (1866). Από χρηματική δωρεά του Γεωργίου Αβέρωφ κτίστηκε το συγκρότημα της Σχολής Ευελπίδων (1896), το Εφηβείο επανορθωτικών φυλακών (1896) και ναυπηγήθηκε το θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ» (1899). Την ίδια εποχή (1896) διέθεσε μέρος της περιουσίας του για την σμίλευση και τοποθέτηση των ανδριάντων των Ρήγα Φεραίου και του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ο ίδιος ευεργέτης (Γ.Αβέρωφ) ανέλαβε την ολική αναμαρμάρωση του Παναθηναϊκού Σταδίου εν όψει των Ολυμπιακών αγώνων του 1896. Από δωρεά του Πανταζή Βασσάνη κτίστηκε η Σχολή Ναυτικών Δοκίμων (1901).Η Σιβιτανίδειος Σχολή Τεχνών και Επαγγελμάτων (1927) από δωρεά του Βασίλη Σιβιτανίδη, ενώ το οικόπεδο στο οποίο κτίστηκε το νοσοκομείο ΚΑΤ για την αποκατάσταση των τραυματιών είναι δωρεά της Ροδίτικης οικογένειας Καζούλλη. Από την οικογένεια Μπενάκη λειτούργησε το Άσυλο Ανιάτων, το Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο (1931), το Κολλέγιο Αθηνών (1925), η Μπενάκειος Βιβλιοθήκη (1928). Ακόμη, η ίδρυση της Εθνικής Πινακοθήκης οφείλεται σε συνεισφορές και του Εμμανουήλ Μπενάκη, ενώ το Μουσείο Μπενάκη (1930) ιδρύθηκε από δωρεά του γιού του Αντώνη Μπενάκη. Ακόμη, λειτούργησε το Ωδείο Αθηνών από δωρεά του Μιλτιάδη Ψύχα και της Ευφροσύνης Ιωνίδη. Σημειώνουμε εδώ ότι η Ευφροσύνη ήταν κόρη Κωνσταντίνου 11
Ιωνίδη και σύζυγος Δημητρίου Κασσαβέτη, ξεχωριστές παρουσίες και οι δύο στον παροικιακό χώρο της Κωνσταντινούπολης, της Αιγύπτου και του Λονδίνου. Ενισχύθηκε το Λύκειο των Ελληνίδων από τους αδελφούς Ηρακλή και Αλέξανδρο Βόλτο, ενώ από δωρεά του Θεοδώρου Π. Κότσικα και του Στυλιανού Σαρπάκη κατασκευάστηκαν τέσσερα πολεμικά αεροπλάνα για να ενισχύσουν την Ελλάδα στη διάρκεια του Β Παγκοσμίου πολέμου. Η ιδεολογία της ευεργεσίας κινητοποίησε τους Αλέξανδρο Πάντο (1888-1936) και Γεώργιο Φραγκούδη (1869-1939) και τους τοποθετεί στη μακρά χορεία των ευεργετών. Έχοντας ζήσει τον Κοινοτισμό, τις συνθήκες δηλαδή που διαμόρφωσαν τους ευεργέτες στις παροικίες, μετά την απομάκρυνσή τους από την Αίγυπτο για πολλά χρόνια έζησαν στην Ευρώπη και κυρίως στη Γαλλία, ως κοσμοπολίτες πάροικοι. Εκεί εμπνεύσθηκαν τη δημιουργία Σχολής Πολιτικών Επιστημών στην Ελλάδα, που θα λειτουργούσε κατά το πρότυπο της «Ecole Libre des Sciences Politiques» του Παρισιού, στην οποία φοίτησαν και οι ίδιοι. Η δημιουργία της Παντείου Σχολής, πραγματοποίηση του κοινού νεανικού τους ονείρου, ήταν το ευεργέτημα των Πάντου και Φραγκούδη στην κατεύθυνση του διοικητικού εκσυγχρονισμού της Ελλάδας. 8. Οι λειτουργίες των ευεργετών Στον ιστορικό χρόνο που αναφερόμαστε εδώ (18 ος,19 ος μέχρι τα μισά του 20 ου αιώνα) ο ευεργέτης λειτούργησε ως οργανωτής και υποστηρικτής θεσμών και μηχανισμών που εμπέδωναν, ενίσχυαν και διασφάλιζαν την κοινωνική συνοχή, την εθνική ασφάλεια και τη θεσμική λειτουργικότητα. Αυτή η συλλογική λειτουργικότητα χρηματοδοτήθηκε αποκλειστικά από αυτόν. Ο ευεργέτης λοιπόν λειτούργησε ως οργανικός διανοούμενος (οργανωτής της κοινωνίας και της κουλτούρας) και ως χρηματοφόρο υποκείμενο απαραίτητο για την ηγεμονία της ανερχόμενης και μετέπειτα κυρίαρχης αστικής τάξης, αναδεικνύοντας παράλληλα τη στρατηγική εμβέλεια της προσωπικότητάς του σε ένα υπερεθνικό διαπολιτιστικό περιβάλλον. 12
Στο φαινόμενο του ευεργετισμού συγκλίνουν τρείς λειτουργίες : - Η προσωπική, που υλοποιείται μέσω της παραχώρησης προσωπικού πλούτου για την επιτέλεση έργων με κοινωνική χρησιμότητα. - Η κοινωνική, που πραγματοποιείται μέσα από τη δημιουργία θεσμών που διασφαλίζουν την κοινωνική συνοχή και την εθνική ευημερία και - Η ιστορική, που υλοποιείται με όρους όχι μόνο οικονομικής κυριαρχίας, αλλά διαμορφώνει την ιδεολογική, νοοτροπική και πνευματική διάκριση, υπεροχή, καθολική αναγνώριση και, εν τέλει, ηγετική λειτουργία και ηγεμονική παρουσία. Οι τρείς αυτές λειτουργίες ταυτοποιούν το φαινόμενο του ευεργετισμού και το διαφοροποιούν από την φιλανθρωπία. 9. Ευεργετισμός και φιλανθρωπία Με ομάδα φοιτητών μου μελετάμε στο Πανεπιστήμιο τις δύο αυτές έννοιες και έχουμε καταλήξει στο ότι ο φιλάνθρωπος είναι εκείνος που, ως δυνάμενος, παρέχει οικονομική βοήθεια στον έχοντα οικονομική ανάγκη. Πρόκειται δηλαδή για μία προσωπική οικονομική (ή και άλλη) πράξη, που γίνεται από άνθρωπο σε άνθρωπο, μεμονωμένα και προσωπικά, χωρίς τη διαμεσολάβηση του θεσμικού στοιχείου, κάτι που χαρακτηρίζει τον ευεργέτη και την ευεργετική λειτουργία. Για να το πούμε αλλιώς, η διαμεσολάβηση του θεσμικού στοιχείου είναι εκείνη που χαρακτηρίζει τον ευεργέτη και τον διαχωρίζει από τον φιλάνθρωπο και την ατομική ελεημοσύνη. Το όνομα του ευεργέτη παραμένει εσαεί υπενθυμίζοντας την ουσιαστική του κοινωνική παρέμβαση. Διαφοροποιείται δε από το όνομα του φιλανθρώπου που κατά κανόνα εκλείπει με την βιολογική του αναχώρηση και αναβιώνει μόνο στις προσωπικές διηγήσεις και στις προφορικές μαρτυρίες. 13
10. Ευεργετισμός και εθελοντισμός Στο σημείο αυτό μπορούμε να εισάγουμε και μία τρίτη έννοια, εκείνη του εθελοντισμού, κάνοντας στη συνέχεια τις απαραίτητες συσχετίσεις μεταξύ τους. Ευεργετισμός, φιλανθρωπία, εθελοντισμός έχουν ένα κοινό ιδεολογικό υπόβαθρο με τρία συστατικά που είναι τα ακόλουθα: - Το αίσθημα της Κοινότητας βίου - Η έμπρακτη μέριμνα για τον άλλον ως χρέος, και - Η γενναιοδωρία της χειρονομίας Και στις τρείς αυτές έννοιες λειτουργεί ο ίδιος ηθικός δεσμός: Η προσφορά στον άλλον. Εκδηλώνεται όμως σε διαφορετική κλίμακα και με διαφορετικά μέσα. Ο ευεργέτης προσφέρει από το περίσσευμά του. Πραγματοποιεί μία προσωπική διαδρομή με όρους ατομικής εποποιίας και ευποιίας στην υπηρεσία του κοινού αγαθού. Αναλαμβάνει να στηρίξει την παιδεία, την υγεία, τον πολιτισμό, την κοινωνική πρόνοια και να αναδείξει την θεσμική τους υπόσταση. Ο εθελοντής πάλι ταυτίζει τον εαυτό του με το προσφερόμενο έργο. Ευεργέτης και εθελοντής, και οι δύο προσφέρουν στο κοινωνικό σύνολο. Κάθε έμπρακτη κατάθεση είναι κοινωνικό έργο. Το ερευνητέον εδώ είναι το τι καταθέτει ο καθένας. -Η συνεισφορά προσωπικού χρόνου και έργου (όχι υλικών στοιχείων και χρήματος), η προσωπική ηθική στράτευση, συνιστά εθελοντισμό και χαρακτηρίζει τον εθελοντή. -Η κατάθεση μεγάλου χρηματικού ποσού συνιστά ευεργεσία και χαρακτηρίζει τον ευεργέτη. Η ειδοποιός διαφορά τους, λοιπόν, συνίσταται στην προσωπική ή στην υλική προσφορά. 14
Αυτή η διαφορετική στάση προσφοράς αποτυπώνεται στα πρόσωπα τριών αντιπροσωπευτικών πρωτεργατών της Ελληνικής παροικίας Αιγύπτου, που αποτελεί και το πεδίο προβολής των εννοιών μας. Αξίζει όμως να σημειωθεί εδώ ότι συχνά, αλλά όχι απαραίτητα, οι τρείς αυτές στάσεις προσφοράς μπορεί και να συνυπάρχουν στα άτομα που εξετάζουμε. Ένας ευεργέτης δηλαδή μπορεί να είναι και φιλάνθρωπος. Σε συγκεκριμένες δε περιπτώσεις μπορεί να είναι και εθελοντής. ( 1 η εικόνα ) Ο κορυφαίος των πλουσίων ομογενών, ο Γεώργιος Αβέρωφ. Γενναιόδωρος, με πολλά ευεργετήματα, χαρακτηρίστηκε Εθνικός ευεργέτης δίχως να ενεργήσει ποτέ ως εθελοντής. ( 2 η εικόνα ) Απέναντί του, ο Γεώργιος Γούσιος. Αντιπροσωπεύει το υπόδειγμα εθελοντικής προσφοράς. Τραπεζίτης, εύπορος Αλεξανδρινός, σε ηλικία 23 ετών, το 1866, έχασε το ένα του πόδι πολεμώντας στο πλευρό του Γαριβάλδη. Δέκα χρόνια αργότερα, το 1878, στη μάχη του Πλατάνου για την απελευθέρωση της Θεσσαλίας, έχασε το δεξί του μάτι. Αξίζει να σημειωθεί γι αυτόν ότι, σε αντιδιαστολή με την εθελοντική του στάση/δράση, παρά την οικονομική του ευρωστία, στη διαθήκη του αγνόησε εντελώς τα παροικιακά Ιδρύματα. Δηλαδή, αν και μπορούσε, δεν λειτούργησε ως ευεργέτης. ( 3 η εικόνα ) Τέλος, η Μαρίκα Καζούλλη. Κόρη του Πρωθυπουργού της Ελλάδος Στέφανου Δραγούμη, αδελφή του διπλωμάτη και πολιτικού Ίωνα Δραγούμη και σύζυγος του Ρόδιου ευεργέτη Μιχάλη Καζούλλη, 15
ανέπτυξε στην Αιγυπτιώτικη παροικία υποδειγματική φιλανθρωπική δραστηριότητα που της προσέδωσε το προσωνύμιο «Μάννα». Αυτή η «Μάννα» του φτωχού και του ανήμπορου κάλυπτε τις ανάγκες των ομογενών της παροικίας με τρόφιμα, φάρμακα και ηθική υποστήριξη σε καθημερινή βάση. Τον κοινό αυτό ιδεολογικό κορμό και τις ιδιαιτερότητες του συνοψίζει με τον πιο ουσιαστικό τρόπο ο ποιητής. Και ποιος ποιητής θα ήταν περισσότερο ταιριαστός να μιλήσει για ένα θέμα που τίμησε τον παροικιακό Ελληνισμό άλλος από τον Καβάφη; Στο ποίημά του λοιπόν ορίζει τις αρετές αυτών «όπου στην ζωή των ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες» και μεταξύ άλλων αναφέρει: «Γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι όταν/ είναι πτωχοί, παλ εις μικρόν γενναίοι». 11. Ευρωπαικός επηρεασμός και υιοθέτηση προτύπων Πολλοί Έλληνες ευεργέτες επηρεάσθηκαν από άλλους σημαντικούς Έλληνες της διασποράς. Άλλοι πάλι επηρεάσθηκαν από τις ευρωπαϊκές χώρες που επισκέπτονταν και την ευρωπαϊκή εμπειρία που αποκτούσαν από αυτές. Πολλοί μάλιστα επεδίωξαν να εφαρμόσουν αυτή την ευρωπαϊκή πρακτική στα δικά τους ευεργετήματα. Εδώ, θα ήθελα να αναφερθώ πάλι στο παράδειγμα του Ιωάννη Δομπόλη, ο οποίος επηρεασμένος από τον προσωπικό του φίλο Ιωάννη Καποδίστρια, χρηματοδότησε τη δημιουργία του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο Πανεπιστήμιο μάλιστα, από αίσθημα υπέρτατης εκτίμησης στο πρόσωπο του κυβερνήτη και ως πράξη έμπρακτης ανταποδοτικότητας στο τεράστιο έργο του για την ανασυγκρότηση της Ελλάδας, του έδωσε την επωνυμία "Καποδιστριακό". Θέλω όμως να αναφερθώ και σε δύο ακόμη αντιπροσωπευτικά παραδείγματα: Τον Παναγή Χαροκόπο και την Έλενα Σκυλίτση, που επηρεάστηκαν από την χώρα σας, την Ελβετία, και ανέπτυξαν σημαντική ευεργετική λειτουργία. 16
Άνθρωποι με ιστορικά προοδευτική παρουσία, ανεπτυγμένη ταξική συνείδηση αλλά και επίγνωση της ηγεμονίας της τάξης τους, οι ευεργέτες αυτοί λειτούργησαν ως θεσμικοί οργανωτές της κοινωνίας. Και οι τρείς ήταν Έλληνες της διασποράς που έδειξαν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την Ελληνίδα γυναίκα και μητέρα. Οι δύο τελευταίοι μάλιστα, εμφανώς επηρεασμένοι από την Ελβετική εμπειρία, ευεργέτησαν ιδιαίτερα την γυναικεία εκπαίδευση και την γυναικεία υγεία. Άνθρωπος με ανοιχτό πνεύμα, ο Παναγής Χαροκόπος (1835-1911) υπήρξε φορέας νεωτερικών ιδεών και υποστηρικτής της γνώσης και της πνευματικής δημιουργικότητας. Γεννημένος στην Κεφαλονιά, έζησε τη διασπορά στους κύκλους των ομογενών της Ρουμανίας. Στις αρχές του 20 ου αιώνα, αφού ταξίδεψε σε άλλες πόλεις της Ευρώπης, όπως η Βέρνη και η Ζυρίχη, αποφάσισε να χρηματοδοτήσει την ίδρυση της Χαροκοπείου Επαγγελματικής Σχολής Θηλέων κατά το πρότυπο ανάλογων Σχολών οικοκυρικής και μαγειρικής που λειτουργούσαν στην Ελβετία. Μάλιστα, όπως ο ίδιος σημειώνει στην ως άνω διαθήκη που υπέγραψε το 1911, «έλαβε υπ όψιν του Κανονισμούς και Προγράμματα ομοίων οικοκυρικών Σχολών της Ελβετίας που υπήρχαν προ πολλού για την πρακτικωτέρα οικοκυρική μόρφωση της Ελληνίδας κόρης επί της οποίας θα στηριχθεί η μέλλουσα ανάπλασις της οικογενειακής εστίας». Είναι φανερό ότι στη συνείδηση του Παναγή Χαροκόπου, όπως είχε διαμορφωθεί και από την Ελβετική πραγματικότητα, η εκπαίδευση συνυπήρχε με την ηθικοποίηση και την κοινωνική αναμόρφωση των γυναικών για την υποστήριξη της γυναικείας εργασίας και της Ελληνικής οικογένειας. Η Έλενα Σκυλίτση (1873-1959) υπήρξε άτομο με έντονο το αίσθημα της προσφοράς. Γεννήθηκε στο Λονδίνο από Χιώτες γονείς και στην πορεία της ζωής της έγινε η σύζυγος του κυβερνήτη της Ελλάδας Ελευθερίου Βενιζέλου. Υπήρξε γυναίκα με ξεχωριστή παρουσία στα χρόνια της Βικτωριανής Αγγλίας και ανέδειξε σημαντική κοινωνική λειτουργία. Ανήσυχο πνεύμα, με ιδιαίτερες ευαισθησίες, παρουσίασε αξιόλογη μορφωτική δράση. Η επιθυμία της να ενισχύσει την γυναικεία υγεία, την μητρότητα και την οικογένεια την οδήγησε στη σκέψη να δημιουργήσει ένα πρότυπο μαιευτήριο στην 17
Ελλάδα. Η επιθυμία της αυτή έγινε πραγματικότητα όταν επισκέφθηκε ένα μαιευτήριο στη Λωζάννη. Εντυπωσιασμένη από αυτό και επηρεασμένη από τον αρχιτέκτονα G. Epitaux που το εμπνεύσθηκε, ανέλαβε το 1933 εξ ολοκλήρου την οικονομική δαπάνη για τη δημιουργία αυτού του έργου. Μάλιστα, ήταν τόσο ουσιαστική η συμβολή του Ελβετού αρχιτέκτονα στην ανάδειξη του μαιευτηρίου «Έλενα» που πολύ γρήγορα απέκτησε τη φήμη του πρώτου στο είδος του στα Βαλκάνια. Κυρίες και κύριοι, Οι ιστορικές και οικονομικές συνθήκες που οδήγησαν τον νεότερο Ελληνισμό στον δρόμο της διασποράς ανέδειξαν τους ευεργέτες και τροφοδότησαν την ανάπτυξη του ευεργετισμού. Ωστόσο, η ευεργεσία δεν είναι υποχρέωση. Είναι πράξη προσωπικής πραγμάτωσης, κοινωνικής επίγνωσης και ιστορικής συνειδητότητας. Είναι υποκειμενική χειρονομία που λαμβάνει υπόψη της τις ιστορικές συνθήκες και τις κοινωνικές ανάγκες. Είναι δηλαδή ένας σημαντικός κρίκος που εγγυάται την ιστορική συνέχεια των λαών και αναδεικνύει καλύτερα την ελευθερία, την αξία και τελικά τη διάσταση της υπέρβασης που χαρακτηρίζει τους ευεργέτες και τη χειρονομία του ευεργετισμού. Κυρίες και κύριοι, 18
Όσο η ιστορική έρευνα επεκτείνεται και τα φαινόμενα αποκτούν αναγλυφή και «ανθρώπινη γεύση», τόσο πιο κατανοητή γίνεται η ανασύσταση των πραγματικοτήτων του παρελθόντος. Πολλοί από τους Αιγυπτιώτες ευεργέτες στους οποίους αναφέρθηκα, μετά την υποχρεωτική φυγή τους από την Αίγυπτο, έζησαν για πολλά χρόνια εδώ στην Ελβετία. Για παράδειγμα ο Αριστείδης Χωρέμης, μετά την φυγή του από την Αίγυπτο, έζησε την υπόλοιπη ζωή του στην Γενεύη, στην οδό Michel Chauvet 10. Με καταγωγή από την Χίο, ευεργέτησε το νησί του, ενίσχυσε την ορθόδοξη εκκλησία της Λωζάννης και της Γενεύης, το Γενικό και Περιφερειακό Νοσοκομείο της Γενεύης και τον Ελβετικό Ερυθρό Σταυρό. Η τέφρα της σορού του, όπως διαβάζουμε στη διαθήκη του, φυλάχθηκε στο παρεκκλήσι της Αγίας Κυριακής, στο κτήμα Χωρέμη, όπου βρίσκεται ο τάφος του μαζί με άλλων προγόνων της οικογενείας. Να σημειώσουμε εδώ, ότι ανάλογες επιθυμίες για τον τόπο του ενταφιασμού τους συναντάμε σε πολλές περιπτώσεις Ελλήνων της διασποράς. Εθελοντισμός, φιλανθρωπία και ευεργετισμός συναντώνται σε όλο το ιστορικό βάθος της μελέτης μας για τους Έλληνες της διασποράς και την λειτουργία τους στον παροικιακό χώρο: Από την οργάνωση της Φιλικής Εταιρείας για την απελευθέρωση της Ελλάδας, από την αλληλεγγύη που επέδειξαν στα πλαίσια της παροικιακής τους ζωής, από την εθελοντική συμμετοχή πολλών από αυτούς και από αυτές στις πολεμικές αναμετρήσεις της πατρίδας τους, μέχρι την ευεργετική λειτουργία πολλών απ αυτούς και απ αυτές - μια λειτουργία που αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο στη συγκρότηση του νεότερου Ελληνισμού. Το κείμενο αυτό αποτέλεσε τη βάση για διάλεξη με αυτό το θέμα στη Βασιλείa της Ελβετίας στις 4 Νοεμβρίου 2016, που οργανώθηκε από τον Πολιτιστικό Κύκλο των Φίλων της Ελλάδας στη Βασιλεία (Kulturverein der Freunde Griechenlands in Basel). 19
20