Ελένη Παλαντζιάν Χορική ποίηση και τελετουργία

1 Ελένη Παλαντζιάν Χορική ποίηση και τελετουργία Η κοινωνική και λατρευτική λειτουργικότητα του χορικού άσματος μαρτυρείται ήδη από τον Όμηρο. Άνθρωποι, αλλά και θεοί που δοξάζονται μέσα στα πλαίσια τελετουργιών χορεύουν και άδουν με συνοδεία μουσικών οργάνων. Πρόκειται για ποίηση, η οποία αναπτύχθηκε κυρίως στη δυτική Ελλάδα, σε χώρο δωρικό, κάτι που καθιέρωσε και το δωρικό χρωματισμό της γλώσσας. Εκτελούνταν από χορούς αγοριών ή κοριτσιών, που οργανώνονται σε ομάδες, καθώς κάθε τέλεση γιορτής συνοδευόταν από χορευτική εκτέλεση, η οποία αποτελεί στοιχείο sine qua non των τελετών μύησης. Οι τελετές μύησης ή διαβατήριες τελετές (rites de passage) κατείχαν ιδιαίτερη θέση στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Η πορεία των ανθρώπων σημαδευόταν από τέτοιου είδους τελετές, μέσω των οποίων τα παιδιά γίνονται δεκτά στην κοινωνία, περνούν στη φάση της εφηβικής ηλικίας, ανδρώνονται, παντρεύονται: Η γέννηση, η ενηλικίωση, ο γάμος, ο θάνατος και, γενικότερα, το πέρασμα από μια φάση κοινωνικής λειτουργίας σε άλλη, γίνεται με τελετές μύησης, που σημαδεύουν την αρχή και το τέλος της ωρίμανσης σε ηλικιακά πλαίσια. Όταν, το 1906, ο Van Gennep εξέδωσε το Les rites de passage, καθιστώντας σαφείς τις διαδικασίες των μυητικών τελετουργιών, ξεκίνησε μια προσπάθεια συσχετισμού των τελετών αυτών με αρχαιοελληνικούς μύθους, που λεκτικοποιούν ανάλογες διαδικασίες. Ένας από τους μύθους αυτούς είναι και των Προιτίδων, ο οποίος εμφανίζεται σε διάφορες παραλλαγές. Οι Προιτίδες είναι οι τρεις θυγατέρες του Προίτου, του βασιλιά της Τίρυνθας ή του Άργους: η Λυσίππη, η Ιφιάνασσα και η Ιφινόη, τις οποίες κατέλαβε μανία, που την έστειλε είτε ο Διόνυσος επειδή περιφρόνησαν τα μυστήριά του, είτε η Ήρα, επειδή διέπραξαν ύβρη στο ιερό της (απ.1) 1. Άρχισαν να περιτρέχουν την Πελοπόννησο και ο πατέρας τους κάλεσε τον μάντη και γιατρό Μελάμποδα, για να τις θεραπεύσει, δίνοντας του ως αμοιβή τμήμα του βασιλείου του, που ο Μελάμποδας το μοιράζεται με τον αδερφό του τον Βία. Σύμφωνα με τον Βακχυλίδη 2, η θεραπεία των Προιτίδων από τη μανία, που έστειλε η Ήρα, επειδή διέπραξαν ύβρη στο ιερό της, έγινε με τη βοήθεια της Άρτεμης, ύστερα από υπόσχεση του Προίτου να ιδρύσει βωμό προς τιμήν της Άρτεμης. Κατά τον Ηρόδοτο 3 (απ.2), ο Μελάμποδας για να θεραπεύσει τις Αργείες γυναίκες ζητά ως αμοιβή το μισό του βασιλείου του Άργους. Οι Αργείοι δε δέχονται και όλο και περισσότερες γυναίκες καταλαμβάνονται από μανία. Έτσι, αποφασίζουν να δώσουν στον Μελάμποδα το μισό του βασιλείου, αλλά εκείνος αυτή τη φορά ζητά τα δύο τρίτα, για να το μοιραστεί με τον αδερφό του τον Βία. Με τη συγκατάθεση των Αργείων ο Μελάμποδας παίρνει τα δύο τρίτα του Άργους και θεραπεύει τις Αργείες γυναίκες, που είχαν καταληφθεί από τη μανία. Στα αρχαία σχόλια στον Πίνδαρο 4 (απ.3), συναντούμε τον Μελάμποδα, ο οποίος παίρνει ως αμοιβή για τη θεραπεία των Προιτίδων, και όχι των γυναικών του Άργους στο σύνολό τους, μόνο το μισό του βασιλείου του Προίτου και αυτό μοιράζεται με τον αδερφό του. Οι παραλλαγές αυτές διαφοροποιούνται τόσο ως προς την αμοιβή που παίρνει ο Μελάμποδας, αλλά και ως προς το αν θεράπευσε μόνο τις γυναίκες του Προίτου ή μεταδιδόμενο το μίασμα προσέβαλε γενικότερα τις γυναίκες 1 Απολλόδωρος, Bibl ii [26] 2. 2 2 Βακχυλίδης, 11. 95-106 3 Ηρόδοτος, 9. 34 4 Nem., IX 30b

2 του Άργους (απ. 4). Το ενδιαφέρον, όμως, επικεντρώνεται στο γεγονός ότι και στις δύο παραλλαγές στον Ηρόδοτο και στα σχόλια στον Πίνδαρο απουσιάζει η προέλευση της μανίας. Δε γίνεται καμιά αναφορά ούτε στην αιτία, για την οποία τιμωρήθηκαν οι γυναίκες, ούτε στη θεότητα που προκάλεσε τη μανία, αλλά ούτε και στο τι μεσολάβησε το διάστημα που οι γυναίκες τελούσαν υπό μανία. Ο Βεργίλιος 5 (απ. 5), παρακάμπτοντας και ο ίδιος την αιτία της μανίας των Προιτίδων, αναφέρει ότι φέρονται σαν αγελάδες, μουγκρίζουν, αναζητούν τα κέρατά τους και περιπλανώνται στα βουνά. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα σχόλια πάνω στο χωρίο αυτό του Βεργιλίου (απ.6): οι Προιτίδες διέπραξαν ύβρη περιφρονώντας την Ήρα και, πιστεύοντας ότι είναι βόδια, άφησαν το Άργος, ωσότου θεραπεύτηκαν από τον Μελάμποδα. Η ίδια αιτία τιμωρίας αναφέρεται και στον Βακχυλίδη 6 και στον Φερεκύδη (απ.7). Η διαφορά των δύο τελευταίων έγκειται στον τρόπο θεραπείας των Προιτίδων. Ο Βακχυλίδης 7 αναφέρει ότι ο Προίτος υπόσχεται να θυσιάσει είκοσι βόδια στην Άρτεμη, αν εκείνη βοηθήσει τις κόρες του να απαλλαγούν από τη θεόσταλτη μανία. Πράγματι, οι Προιτίδες θεραπεύονται και ο Προίτος, αφού ίδρυσε βωμό προς τιμήν της Άρτεμης, πραγματοποίησε την υπόσχεσή του. Κατά τον Φερεκύδη, ο Μελάμποδας είναι εκείνος που καταπραΰνει όχι την Άρτεμη, αλλά την ίδια την Ήρα, με ικεσίες και θυσίες, και πετυχαίνει τη θεραπεία των Προιτίδων. Ως αμοιβή παίρνει τμήμα του βασιλείου του Προίτου και παντρεύεται την Ιφιάνασσα. Η τελευταία παραλλαγή που θα μας απασχολήσει είναι αυτή του Ησιόδου (απ.8-9). Οι Προιτίδες εξαιτίας μαχλοσύνης (απ.8) τιμωρούνται από το Διόνυσο ή την Ήρα, που ρίχνει κνύος και αλφός τιμωρώντας τες. Είναι η μόνη παραλλαγή, στην οποία ο τρόπος τιμωρίας διαφέρει από όλες τις προηγούμενες παραλλαγές. Προσπαθώντας να εξετάσουμε το αν ο μύθος των Προιτίδων λεκτικοποιεί μυητικές τελετουργίες είναι απαραίτητο, αφού παρουσιαστούν οι τρεις φάσεις των μυητικών τελετουργιών, να αποδομήσουμε το μύθο σε κάθε μία από τις παραπάνω παραλλαγές και, εξετάζοντας τα μοτίβα που θα προκύψουν, να δούμε αν επιτρέπεται τέτοιου είδους συσχετισμός. Σύμφωνα με τον Van Gennep 8, μια μυητική τελετουργία ακολουθεί τρία σταδια: το στάδιο της απομάκρυνσης από την οικογένεια και τον πολιτισμό [seclusion ή expulsion], έπειτα αυτό της δοκιμασίας στην απομακρυσμένη περιοχή [liminal], το οποίο αποτελεί μια μεταιχμιακή φάση και, τέλος, το στάδιο της επανένταξης στην κοινωνία [inclusion ή reintegration]. Με βάση τα τρία αυτά στάδια θα αναζητήσουμε μοτίβα, τα οποία συναντούμε στο μύθο και παραπέμπουν σε μυητικά συμφραζόμενα, ξεκινώντας από την ενδέκατη ωδή του Βακχυλίδη, όπου ο μύθος παρουσιάζεται αναλυτικότερα από ότι στις άλλες παραλλαγές. Η Άρτεμη, η οποία αποκαλείται αγροτέρα 9, στη συνέχεια παρουσιάζεται και ως Ημέρα 10. Η αντίθεση αυτή, άγριος ήμερος, παραπέμπει στην αντίθεση της άγριας φύσης και της πολιτισμένης κοινωνίας 11, του έξω και του μέσα. Η αντίθεση αυτή διατρέχει ολόκληρο το μύθο στη συγκεκριμένη παραλλαγή. Οι Προιτίδες αφήνουν το σπίτι τους και την πολιτισμένη ζωή, για να φύγουν στα δάση. Τα δάση αντιτίθενται στο πατρικό σπίτι και αποτελούν το αντίστοιχο εξωπολιτισμικό στοιχείο. 5 Vergilius, Ecloga VI. 48 6 Βακχυλίδης, 11. 50-52 7 Βακχυλίδης, 11. 100-112 8 Van Gennep, (1906), σσ. 13-14 9 Βακχυλίδης, 11. 37 10 Βακχυλίδης, 11. 39 11 Calame C., (1977), σ. 12

3 Παράλληλα, ο Forbes Irving 12 υποστηρίζει ότι συχνά συναντάται μια παράδοξη σχέση ανάμεσα στα δάση και στη γυναικεία περθενεία. Τα δέντρα, συστατικά στοιχεία των δασών, συμβολίζουν τη διαιώνιση των έμβιων όντων, τη συνέχεια μέσω των γενεών 13, έτσι όπως αυτή πραγματοποιείται μέσω του γάμου. Όλη, όμως, η άγρια φύση με τα άλογα όντα αντιτίθεται στην πολιτισμένη κοινωνία. Την αντίθεση αυτή έλλογου και άλογου συναντούμε και στο μύθο των Προιτίδων. Ο λόγος είναι χαρακτηριστικό της πολιτισμένης κοινωνίας, του μέσα. Οι κόρες του Προίτου, προτού τιμωρηθούν φάσκον 14 ότι το σπίτι του πατέρα τους ήταν πλουσιότερο από το ιερό της Ήρας, αλλά και οι αιχμοφόροι, προσπαθώντας να καθησυχάσουν τον Προίτο, χρησιμοποιούν μειλιχίους μύθους 15. Αντίθετα, όταν οι Προιτίδες αφήνουν την πόλη, για να πάνε στα βουνά, βγάζουν σμερδαλέαν φωνάν 16. Το επίθετο σμερδαλέος χρησιμοποιείται κυρίως για ζώα που ουρλιάζουν, συνεπώς για άλογα όντα. Οι παρθένες έχουν χάσει, πέρα από τη λογική τους, και το λόγο τους και συμπεριφέρονται όπως τα ζώα 17. Η φυγή στα βουνά και η μεταμόρφωση είναι δύο στοιχεία στενά συνδεδεμένα μεταξύ τους 18. Στην παραλλαγή του Βακχυλίδη, αλλά και σ αυτή του Βεργιλίου που θα εξετάσουμε παρακάτω, οι Προιτίδες δεν μεταμορφώνονται από τη θεότητα τιμωρό, αλλά η θεόσταλτη τρέλα τις κάνει να νομίζουν ότι είναι αγελάδες. Το γεγονός ότι οι Προιτίδες συμπεριφέρονται σαν αγελάδες και δεν επιλέγεται κάποιο άλλο ζώο δεν είναι τυχαίο. Η αγελάδα θεωρείται σύμβολο της γονιμότητας. Είναι ένα εξημερωμένο ζώο και, όταν παρουσιάζεται ως άγριο, προοιωνίζεται η εξημέρωση και η γονιμότητά του. Έτσι, από τη στιγμή που οι Προιτίδες παρουσιάζονται σαν αγελάδες που έχουν καταληφθεί από μανία προοικονομείται η επιτυχημένη επανένταξη τους στην κοινωνία και ο επακόλουθος γάμος 19. Ο Forbes Irving 20 σωστά υποστηρίζει ότι η μεταμόρφωση σε αγελάδα είναι μια προσωρινή προετοιμασία για το γάμο και τη μητρότητα που θα ακολουθήσει, δύο στοιχεία που, όπως θα δούμε παρακάτω, βρίσκονται υπό την προστασία των δύο εμπλεκόμενων θεοτήτων, της Ήρας, της ομηρικής βοϊδομάτας θεάς, και της Άρτεμης αντίστοιχα, που ο Βακχυλίδης την αποκαλεί Λατους θύγατρα βοωπιν 21, ένα επίθετο που αποδίδεται στην Άρτεμη μόνο στην ενδέκατη ωδή του Βακχυλίδη 22 Με την ψευδαίσθηση πως είναι ζώα, αν και δεν έχουν μεταμορφωθεί, οι Προιτίδες ηλύκταζον 23 στα βουνά. Το ρήμα αλυκτάζω ανακαλεί στο νου το ρήμα υλακτέω, το οποίο χρησιμοποιείται κυρίως για σκυλιά και σημαίνει γαυγίζω 24, άρα παραπέμπει και αυτό στα θορυβώδη ουρλιαχτά των ζώων που βρίσκονται έξω από την πολιτισμένη κοινωνία. Την αντίθεση αυτή του μέσα-έξω αντανακλούν πολύ παραστατικά οι στίχοι 55-58 της ενδέκατης ωδής του Βακχυλίδη. Τα επίθετα θεόδμητος 25 και τανίφυλλος 26 12 Forbes Irving, P.M.C., (1990), σ. 65 13 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 195 14 Βακχυλίδης, 11. 50 15 Βακχυλίδης, 11. 90 16 Βακχυλίδης, 11. 56 17 Segal C., (1976), σ. 125 18 Forbes Irving, P.M.C., (1990), σσ. 63-64 19 Forbes Irving, P.M.C., (1990), σ. 72 20 Forbes Irving, P.M.C., (1990), σ. 72 21 Βακχυλίδης, 11.99 22 Maehler, H., (1997), σ. 236. 99 23 Βακχυλίδης, 11. 93 24 Lidell & Scott, s.v. 25 Βακχυλίδης, 11. 58 26 Βακχυλίδης, 11. 55

4 υπογραμμίζουν την αντίθεση πολιτισμού και αγριότητας 27. Το τανίφυλλον όρος είναι το πλούσιο σε φύλλα, άρα σε δέντρα και φυτά, βουνό, εξωπολιτισμικό στοιχείο που αντιτίθεται σε μία πόλη χτισμένη και τιμημένη (θεότιμον άστυ 28 ), στους οποίους είναι αγαπητή (θεοφιλές 29 ) από τους θεούς. Την ίδια λειτουργία συναντούμε και στην περιπλάνηση των Προιτίδων κατά δάσκιον ύλαν 30, σε χώρο δηλαδή έξω από τα όρια του πολιτισμού. Οι Προιτίδες, κατά τη διάρκεια της περιπλάνησής τους, περνούν και από την Αρκαδία 31. Η Αρκαδία θεωρούνταν ένας όμορφος τόπος, ο οποίος είχε τα χαρακτηριστικά ενός locus amoenus. Υπάρχει, όμως, και μια δεύτερη εκδοχή για την Αρκαδία: ήταν χώρος θυσιών, κυρίως αιματηρών, με πάρα πολύ σκληρά έθιμα. Η αντίθεση πολιτισμού και αγριότητας ενσωματώνεται τόσο στην Αρκαδία, όσο και στο επίθετο που την χαρακτηρίζει, μηλοτρόφος 32, δηλαδή αυτή που τρέφει στοιχείο πολιτισμού- πρόβατα, άλογα όντα εξωπολιτισμικό στοιχείο-. Η φυγή στη φύση συνεπάγεται φυγή έξω από τα τείχη της πόλης, τα οποία έχτισαν οι Κύκλωπες 33. Τα τείχη οριοθετούν την πόλη. Τα εντός των τειχών αντιστοιχούν στον πολιτισμό και τα εκτός των τειχών στην αγριότητα. Έξω από αυτά τα τείχη έφυγαν οι κόρες του Προίτου. Για τον τρόπο φυγής τους ο Βακχυλίδης χρησιμοποιεί τη μετοχή απεσσύμεναι 34 του ρήματος αποσεύω, που σημαίνει ορμώ, απέρχομαι τρέχοντας 35, κάτι που είναι αποτέλεσμα της μανιώδους συμπεριφοράς τους. Η συμπεριφορά αυτή δεν αντιστοιχεί στα εντός των τειχών κι έτσι οι θυγατέρες του Προίτου έφυγαν. Τα βόδια, που υπόσχεται ο Προίτος να θυσιάσει στην Άρτεμη, θα είναι άζυγα 36. Τα βόδια, που δεν έχουν υποστεί ζυγό, φέρνουν στο νου την Άρτεμη, την αιώνια παρθένο που δεν έχει υποβληθεί στο ζυγό του γάμου, και τις Προιτίδες, που βρίσκονται σε κατάσταση τρέλας, άρα δεν μπορούν να δαμαστούν και να υποβληθούν σε οποιονδήποτε ζυγό. Επίσης το επίθετο άζυγος, όταν αναφέρεται σε ανθρώπους, σημαίνει τον ανύπαντρο, τον άγαμο, κατάσταση στην οποία βρίσκονται οι Προιτίδες. Είναι το ακριβώς αντίθετο της Ζυγίας Ήρας, της θεάς που υποβάλλει τους ανθρώπους στο ζυγό του γάμου. Ο Seaford 37 υποστήριξε ότι οι άζυγες βόες λειτουργούν ως υποκατάστατο των Προιτίδων, άποψη με την οποία δεν υπάρχει λόγος να διαφωνήσω. Πράγματι, αν λάβουμε υπόψη ότι μεταφορικά οι έφηβοι είναι αξημέρωτα και αδάμαστα ζώα, όπως είναι τα βόδια που δεν έχουν υποστεί ζυγό, τότε η θυσία των βοδιών αυτών μπορεί να σημαίνει την ανάγκη εξημέρωσης των γυναικών μέσω του γάμου. Άλλωστε και οι Προιτίδες φεύγοντας συμπεριφέρονται σαν αγελάδες. Ύστερα, λοιπόν, από δεκατρείς ολόκληρους μήνες περιπλάνησης των Προιτίδων στα βουνά, ο Προίτος πλένεται με νερό από τον ποταμό Λούσο και κάνει ένα τάμα στην Άρτεμη. Οι δεκατρείς μήνες είναι ο χρόνος που μεσολαβεί από τη μία γιορτή της λατρείας της Άρτεμης στην Τίρυνθα στην ίδια του επόμενου έτους 38. Ο 27 Segal C., (1976), σ. 123 28 Βακχυλίδης, 11. 12 29 Βακχυλίδης, 11. 60 30 Βακχυλίδης, 11. 93 31 Βακχυλίδης, 11. 94 32 Βακχυλίδης, 11. 95 33 Βακχυλίδης, 11. 77 34 Βακχυλίδης, 11. 82 35 Lidell & Scott, s.v. 36 Βακχυλίδης, 11. 105 37 Seaford R., (1988), σ. 119 38 Dowden K., (1988), σ. 90

5 Maehler 39 υποστηρίζει ότι οι δεκατρείς μήνες είναι ακριβώς ένας χρόνος, αντίθετα θεωρώ πιο πιθανό να επιλέγεται ακριβώς ο αριθμός δεκατρία, αντί για δώδεκα, γιατί σύμφωνα με τον Jebb 40, o αριθμός δεκατρία πρέπει να είχε κάποια μυστικιστική ή συμβολική σχέση με την Άρτεμη, την θεά που εμπλέκεται στο μύθο και θεραπεύει τις Προιτίδες. Χαρακτηριστικό ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ποταμός Λούσος, που το όνομά του συνδέεται ακριβώς με το πλύσιμο, λούεσθαι 41. Το νερό έχει εξαγνιστική αξία και ήταν το πιο διαδεδομένο μέσο καθαρμού. Καθαρμός είναι η διέλευση, το rite de passage, καθώς οδηγεί στην επιθυμητή κατάσταση 42. Ο Βακχυλίδης αποδίδει τη θεραπεία των παρθένων στην Άρτεμη Ημέρα 43, την Άρτεμη που εξημερώνει, κάτι που συμφωνεί περισσότερο με την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων που θεωρούσαν την τρέλα ιεράν νόσον 44, όχι μόνο γιατί θεωρούνταν θεόσταλτη, αλλά και επειδή δεν υπήρχε μέσο θεραπείας, παρά μόνο οι καθαρμοί 45 ή η θεϊκή βοήθεια 46, που στη συγκεκριμένη περίπτωση έρχεται από την Άρτεμη, ύστερα από το τάμα του Προίτου 47. Η εκπλήρωση ή μη του τάματος διαμορφώνει τις σχέσεις μεταξύ ανθρώπων και θεών 48 δίνοντας την έννοια της προσφοράς και της αντιπροσφοράς. Το τάμα εκπληρώνεται με την ίδρυση βωμού, που τελετουργικά ιδρύεται όταν γίνεται η πρώτη θυσία 49. Παράλληλα με την ίδρυση του βωμού έχουμε χορούς γυναικών. Ο Λουκιανός 50 αναφέρει ότι δεν υπάρχει καμία τελετή χωρίς χορό. Έτσι οι Προιτίδες χορούς ίσταν γυναικων 51. Όσον αφορά τις μυητικές τελετουργίες, οι χοροί διαδραματίζουν ιδιαίτερο ρόλο. Μέσω του χορού και του τραγουδιού οι μύστες μαθαίνουν την παράδοση της φυλής τους και τις θρησκευτικές τελετές, που έχουν σχέση μ αυτή 52. Μοτίβα παρόμοια με τα παραπάνω συναντούμε και στις Εκλογές του Βεργιλίου. Οι Προιτίδες γεμίζουν με τα μουγκανητά τους τους αγρούς 53. Οι αγροί είναι το αντίστοιχο του δάσους και του βουνού, τα οποία συναντήσαμε στην παραλλαγή του Βακχυλίδη. Οι κόρες του Προίτου βρίσκονται έξω από την πόλη, έχουν περάσει από τον πολιτισμό στο χώρο της αγριότητας. Τον ίδιο σκοπό εξυπηρετούν και τα βουνά 54, στα οποία περιπλανώνται οι Προιτίδες, δείχνουν την αντίθεση του μέσα πόλη και του έξω βουνά, αγροί. Τα μουγκανητά 55 είναι το αντίστοιχο του σμερδαλέαν φωνάν 56 και του ηλύκταζον 57, που αναφέρει ο Βακχυλίδης. Οι Προιτίδες, όντας μακριά από την πόλη, σε βουνά και αγρούς, έχουν χάσει τη λογική τους και το λόγο τους και συμπεριφέρονται όπως τα ζώα. Φοβούνται 39 Maehler, H., (1997), σ. 234 40 Jebb, R. C., (1967), σ. 331 41 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 184 42 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 187 43 Βακχυλίδης, 11. 106-109 44 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 244 45 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 244 46 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 592 47 Βακχυλίδης, 11. 104-105 48 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 160 49 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 200 50 Λουκιανός, Περί ορχήσεως 15 51 Βακχυλίδης, 11. 112 52 Calame C., (1977), σ. 13 53 Vergilius, Ecloga VI, 48 54 Vergilius, Ecloga VI, 52 55 Vergilius, Ecloga VI, 48 56 Βακχυλίδης, 11. 56 57 Βακχυλίδης, 11. 93

6 μήπως στο λαιμό τους δεθεί άροτρο 58 και αναζητούν τα κέρατά τους 59. Έχουν την ίδια ακριβώς συμπεριφορά με τα ζώα, αν και δεν έχουν μεταμορφωθεί. Πρόκειται για δική τους ψευδαίσθηση. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στα σχόλια στον Βεργίλιο (απ. 6) χρησιμοποιείται η μετοχή "sanatas" του ρήματος "sano" που σημαίνει θεραπεύει. Η ρίζα του ρήματος αυτού είναι το επίθετο "sanus", που σημαίνει τον υγιή στο νου, τον λογικό. Από την ίδια ρίζα προέρχεται και το ουσιαστικό "sanitas" που σημαίνει φρόνηση. Με τη μετοχή του ρήματος "sano" περνούμε από την αγριότητα στον πολιτισμό, από το άλογο και το παράλογο στο έλλογο και το λογικό. Εξετάζοντας, στη συνέχεια, την παραλλαγή του Ησιόδου (απ. 8, 9), είναι απαραίτητο να γίνει μια διευκρίνιση: δεν μας σώζεται το χωρίο, στο οποίο ο ποιητής αναφέρεται στο θεό τιμωρό. Αν λάβουμε υπόψη μας τα λεγόμενα του Απολλόδωρου (απ. 1) 60, που ίσως στην εποχή του να σωζόταν ολόκληρο το απόσπασμα του Ησιόδου, ο θεός, που τιμωρεί τις Προιτίδες, είναι ο Διόνυσος. Υπάρχουν, όμως, σύγχρονοι μελετητές 61, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι η Ήρα είναι εκείνη που τιμωρεί τις Προιτίδες με κνύος και αλφός εξαιτίας της μαχλοσύνης τους. Από τη στιγμή που στο σωζόμενο απόσπασμα δεν γίνεται μνεία στη θεότητα τιμωρό, θα μπορούσαμε, κάλλιστα, με βάση την πληροφορία του Αιλιανού (απ. 11) ότι, δηλαδή, η θεότητα τιμωρός είναι η Κυπρίδα θεά, άρα η Αφροδίτη, να θεωρήσουμε ότι στο μύθο των θυγατέρων του Προίτου εμπλέκεται και η συγκεκριμένη θεά. Άλλωστε, παρατηρούμε ότι η μαχλοσύνη αναφέρεται και από τον Ησίοδο και από τον Αιλιανό ως αιτία ή αποτέλεσμα τιμωρίας αντίστοιχα. Η μαχλοσύνη αποδίδεται μόνο σε γυναίκες (με μία εξαίρεση στον Όμηρο 62 όπου το επίθετο αποδίδεται στον Πάρη ως θηλυπρεπή) και σημαίνει ακολασία, ασέλγεια, λαγνεία 63. Η λέξη αυτή μπορεί να συνδυαστεί με τα διονυσιακά μυστήρια, όπου ο ερωτισμός ήταν απροκάλυπτος 64. Τουλάχιστον σε μερικούς τύπους της διονυσιακής μύησης φαίνεται ότι κατά τη διάρκεια της συνέβαινε μεταξύ των μυστών πραγματική ολοκληρωμένη ερωτική πράξη. Κατά τον Burkert 65 πίσω από μια τέτοια πράξη είναι δυνατό να υπόκειται η εισαγωγή των εφήβων στη σεξουαλικότητα. Ο ίδιος ο Διόνυσος κάλυπτε τόσο την περιοχή της σωφροσύνης, όσο και της μανίας 66. Αν οι Προιτίδες τιμωρούνται είνεκα μαχλοσύνης 67, τότε το πιθανότερο είναι να υποθέσουμε εδώ την εμπλοκή του Διονύσου με την ιδιότητα του θεού της σωφροσύνης, ως τιμωρού μιας ασύνετης πράξης. Θεωρώ, όμως, ότι η μαχλοσύνη μπορεί να συνδέεται και με την Αφροδίτη, η οποία συμβολίζει την ευχάριστη ολοκλήρωση του ερωτισμού 68. Τον 4 ο αιώνα βρίσκουμε την Αφροδίτη χωρισμένη σε δύο όψεις, την Ουρανίαν, που συμβολίζει την ανώτερη αγάπη, και η οποία τιμωρεί τις Προιτίδες, -αν πρόκειται για τη συγκεκριμένη θεά στο απόσπασμα του Ησιόδου-, και την Πάνδημον, που αντιπροσωπεύει την κατώτερη ερωτική ζωή, ιδίως την πορνεία 69, για την οποία, κατά τον Ησίοδο πάντα, οι Προιτίδες τιμωρούνται 58 Vergilius, Ecloga VI, 50 59 Vergilius, Ecloga VI, 51 60 Απολλόδωρος, Βιβλιοθήκη, ii [26] 2. 2 61 Dowden K., (1989), σ. 76 62 Ιλιάδα, Ω, 30 63 Lidell & Scott, s.v 64 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 241 65 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 241 66 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 67 Hesiodus, Fr. 132 (Suda μ 307) 68 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 324 69 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 328

7 Όσον αφορά την Ήρα, νομίζω ότι τα πράγματα είναι λίγο πιο σαφή. Η Ήρα είναι θεά του γάμου και των γαμήλιων τελετών. Η μαχλοσύνη αντιτίθεται σ αυτά της τα χαρακτηριστικά. Είναι επόμενο, λοιπόν, να τιμωρεί όποιον προσβάλλει το αντικείμενο, που είναι υπό την προστασία της, το γάμο, και η μαχλοσύνη αποτελεί τρόπον τινά προσβολή του γάμου και μέσω αυτού και της Ήρας. Η Burnett 70 θεώρησε ότι με τη φράση τέρεν ώλεσεν άνθος 71 ίσως γίνεται υπαινιγμός σε κάποιου είδους σεξουαλική καταστροφή. Η Burnett μάλλον συνδύασε το άνθος με την τεκνοποιία, αλλά μου φαίνεται πιθανότερο ότι με τη φράση αυτή γίνεται υπαινιγμός στη νεότητα, το άνθος της ηλικίας. Ο Ησίοδος κάνει λόγο για κνύος και αλφό 72 (απ. 9), λέξεις συγγενικές ως προς τη σημασία τους. Το "κνύος" είναι η φθορά του δέρματος της κεφαλής και η πτώση των τριχών της 73, ενώ ο "αλφός" είναι κάτι αντίστοιχο και παρουσιάζεται κυρίως στο πρόσωπο. Όσον αφορά το Διόνυσο, το "κνύος" και ο "αλφός" φέρνουν στο νου τις μάσκες, που φορούν οι μετέχοντες στα διονυσιακά μυστήρια κατά την έκσταση 74. Το ξεφλούδισμα του προσώπου και η πτώση των τριχών και μέρους του δέρματος της κεφαλής μπορεί όντως να έχουν σχέση με τη μεταμόρφωση που γινόταν κατά τη διάρκεια των διονυσιακών μυστηρίων. Το "κνύος" ετυμολογικά συνδέεται και με το ρήμα "κνυζάομαι" ή "κνυζέομαι" που χρησιμοποιείται κυρίως για σκυλιά και σημαίνει ουρλιάζω γοερά 75. Αν υποθέσουμε ότι θεότητα τιμωρός στο απόσπασμα 133 του Ησιόδου είναι η Ήρα, τότε ο ρόλος του "κνύους" εδώ είναι αντίστοιχος με το ρήμα "ηλύκταζον" 76 και τη φράση "implerunt mugitibus agros" 77, που συναντήσαμε στον Βακχυλίδη και τον Βεργίλιο αντίστοιχα. Πιστεύω, μάλιστα, ότι, αν δεχτούμε πως υπάρχει στο συγκεκριμένο χωρίο του Ησιόδου ετυμολογική σχέση του "κνύους" με το ρήμα "κνυζάομαι κνυζέομαι", τότε δεν είναι τυχαίο πως και στις τρεις παραλλαγές του Ησιόδου, του Βακχυλίδη και του Βεργιλίου- θεότητα τιμωρός είναι η Ήρα που τιμωρεί με την παροχή του αλόγου, που έχει τόσο τη σημασία της παραφροσύνης του παραλόγου, όσο και τη σημασία του άναρθρου λόγου. Η λέξη "αλφός" φέρνει στο νου και την Αλφειαία Άρτεμη. Το αίτιον της επίκλησής της ως Αλφειαίας βρίσκεται στο μύθο, σύμφωνα με τον οποίο ο Αλφειός ποταμός, έχοντας ερωτευθεί την Άρτεμη, πηγαίνει σε μια νυχτερινή γιορτή, όπου βρίσκονται η θεά μαζί με τις Νύμφες της. Ο Αλφειός την κυνηγά και στην προσπάθειά της να ξεφύγει καλύπτουν και εκείνη και οι Νύμφες της το πρόσωπό τους με λάσπη 78. Έτσι κρατά την αγνότητά της. Στην περίπτωση αυτή η επίκληση της Άρτεμης ως Αλφειαίας έχει σχέση και με τον ποταμό Αλφειό, αλλά και με την μεταμόρφωσή της που φέρνει στο νου τον "αλφό". Έχοντας αναλύσει τα μοτίβα, που παρουσιάζονται στις παραλλαγές του μύθου, θα προσπαθήσουμε να δούμε τώρα αν πίσω από το μύθο των Προιτίδων κρύβονται κάποιες τελετές και ποιες είναι αυτές. 70 Pippin Burnett, A., (1985), σ. 108 71 Hesiodus, Fr. 132 (Suda μ 307) 72 Hesiodus, Fr. 133 (P. Oxy. 2488A) 73 Lidell & Scott, s.v. 74 Dowden K., (1989), σ. 104 75 Lidell & Scott, s.v. 76 Βακχυλίδης, 11. 93 77 Vergilius, Ecloga, VI, 48 78 Παυσανίας, 6. 22. 9

8 Κατά τον Calame 79, ο μύθος είναι ιδρυτικός της τελετής των Αγριωνίων, στην οποία εμπλέκεται και ο Διόνυσος. Και ο Burkert 80 συσχετίζει το μύθο των Προιτίδων με την τελετή των Αγριωνίων. Τα Αγριώνια ή Αγριάνια γιορτάζονταν στη Θήβα, στον Ορχομενό, στο Άργος και αλλού 81, αλλά ο τρόπος εορτασμού ποίκιλλε από περιοχή σε περιοχή. Χωρίς να επεκταθώ σε λεπτομερή περιγραφή, θα αναφέρω μόνο ότι, στις περισσότερες περιοχές, στη γιορτή αυτή εμπλεκόταν ο Διόνυσος και χαρακτηριστικό της γιορτής ήταν η ωμοφαγία. Ο Calame συσχετίζει τις Προιτίδες με τις Μαινάδες, τις τροφούς και ακόλουθους του Διονύσου, που εκδήλωναν τη θρησκευτική τους μανία με κραυγές, τραγούδια, μανιώδεις χορούς και μουσική. Πάνω στη μανία τους ξερίζωναν δέντρα ή κατασπάραζαν θηρία που τις σάρκες τους τις καταβρόχθιζαν ωμές 82. Το όνομα του Διονύσου ωμηστής ωμοφάγος παραπέμπει σ αυτή την τελετή, πίσω από την οποία, κατά τον Burkert 83 κρύβεται και ο μύθος των Προιτίδων. Σε μια καθορισμένη στιγμή της γιορτής, οι γυναίκες μιας ορισμένης πόλης μαίνονται 84 και κορύφωση αυτής της διονυσιακής μανίας είναι η ωμοφαγία 85. Ακόμα και αν η πρόκληση μανίας είναι χαρακτηριστική αρμοδιότητα ακριβώς του μαινόμενου θεού 86, δηλαδή του Διονύσου, όλα τα υπόλοιπα στοιχεία, που αφορούν τη λατρεία του είναι αντίθετα στα στοιχεία που συναντούμε στο μύθο των Προιτίδων. Οι κόρες του Προίτου δεν μπορούν να συσχετιστούν με τις Μαινάδες, οι οποίες θεωρούνταν, όπως προαναφέρθηκε, τροφοί του Διονύσου. Οι κόρες του βασιλιά του Άργους, όμως, ακόμα κι όταν βρίσκονται σε κατάσταση μανίας εξακολουθούν να είναι παρθένες. Άρα, δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι ταυτίζονται με τις Μαινάδες, που, ως τροφοί, είναι ήδη παντρεμένες γυναίκες. Επιπλέον, η ωμοφαγία είναι χαρακτηριστικό της γιορτής των Αγριωνίων. Στο μύθο των Προιτίδων, όμως, δε συναντούμε το ίδιο ή παρόμοιο στοιχείο. Σύμφωνα με τον Ησύχιο (απ. 10), στα Αγριώνια του Άργους γιορταζόταν ο θάνατος μιας από τις θυγατέρες του Προίτου, της Iφινόης 87, η οποία πέθανε κατά τη διάρκεια της καταδίωξης από τον Μελάμποδα στα βουνά. Συνεπώς, το αντικείμενο της διονυσιακής λατρείας ήταν ο θάνατος του κοριτσιού. Συναντούμε μεν θάνατο στην καταδίωξη, αλλά η Ιφινόη δεν κατασπαράζεται, το στοιχείο της ωμοφαγίας απουσιάζει. Αγριώνιος ή Αγριάνιος ονομαζόταν κι ένας μήνας της άνοιξης 88. Είναι γνωστή η αλληγορική σημασία της άνοιξης. Συμβολίζει την αρχή, την αναγέννηση της φύσης και, κατά τον Dowden 89, η μύηση είναι τρόπον τινά μια καινούρια αρχή. Ο μύστης ξεκινά τη ζωή του στην κοινωνία έχοντας αφήσει ένα στάδιο, για να περάσει στο επόμενο. Οι Προιτίδες, συνεπώς, μη έχοντας σχέση με την εκστατική λατρεία του Διονύσου, δεν ανήκαν ολοκληρωτικά στα Αγριώνια, ακόμη κι αν βρεθούν στοιχεία, με βάση τα οποία μπορεί να γίνει ένας ανάλογος συσχετισμός. Πιστεύω ότι ο λόγος που οδήγησε πολλούς μελετητές στο να συσχετίσουν το μύθο των Προιτίδων με διονυσιακές τελετές είναι οι λέξεις μαχλοσύνη, κνύος και αλφός, που συναντήσαμε 79 Calame, C., (1977), σσ. 134-135 80 Burkert W., Homo Necans, (1983), σσ. 168-179 81 Calame C., (1977), σ. 135 82 Grimal P., (1991) 83 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 461 84 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 590 85 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 591 86 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 461 87 Seaford R., (1988), σ. 126 88 Dowden K., (1989), σ. 84 89 Dowden K., (1989), σσ. 84-85

9 στην παραλλαγή του Ησιόδου. Υπάρχουν, όμως, τα δύο στοιχεία, που συναντήσαμε στην τελετή των Αγριωνίων, τα οποία με κάνουν να διαφωνήσω με το συσχετισμό του συγκεκριμένου μύθου μ αυτή την τελετή: πρώτον, οι Μαινάδες ήταν τροφοί του Διονύσου, άρα παντρεμένες γυναίκες, ενώ οι Προιτίδες ακόμα είναι παρθένες, και δεύτερον, οι Μαινάδες κατασπαράζουν άγρια θηρία που στη συνέχεια τρώνε τις σάρκες τους ωμές. Το στοιχείο, όμως, του σπαραγμού και της ωμοφαγίας απουσιάζει ολοκληρωτικά από το μύθο των Προιτίδων. Ο λόγος της αναγωγής του υπό εξέταση μύθου στη διονυσιακή λατρεία μπορεί να ήταν η δομική ομοιότητα με το μύθο των Μινυάδων (απ. 12), άποψη που ασπάζεται ο Dowden 90. Πράγματι, στο μύθο των Μινυάδων υπάρχουν τα δύο στοιχεία που μ έκαναν να διαφωνήσω με το συσχετισμό του μύθου των Προιτίδων με διονυσιακές τελετές: οι Μινυάδες ήταν παντρεμένες γυναίκες και, πάνω στη μανία τους, κατασπάραξαν το γιο της μιας εκ των τριών, ο Grimal 91 υποστήριξε ότι η μανιώδης συμπεριφορά των Προιτίδων, παρόμοια με τη συμπεριφορά των Μαινάδων, είχε δώσει βάση στο μύθο που έλεγε ότι ο Διόνυσος ήταν αυτός που τις είχε τρελάνει γιατί αυτές αρνούνταν να αποδεχτούν τη λατρεία του. Έχοντας απορρίψει την άποψη ότι ο μύθος των Προιτίδων λεκτικοποιεί διονυσιακές τελετές, θα ασχοληθούμε με την παραλλαγή, σύμφωνα με την οποία οι κόρες του Προίτου διαπράττουν ύβρη στο ιερό της Ήρας, τιμωρούνται από αυτή τη θεά και θεραπεύονται από την Άρτεμη. Οι Προιτίδες, ύστερα από την ύβρη που διέπραξαν στο ιερό της Ήρας, απομακρύνονται από την πολιτισμένη κοινωνία, χάνουν τη λογική τους και φεύγουν στα βουνά στάδιο απομάκρυνσης-. Εκεί περνούν το δεύτερο στάδιο αυτό της δοκιμασίας. Τέλος, επανέρχονται στην πολιτισμένη κοινωνία, στην οποία ενσωματώνονται, σύμφωνα με το τρίτο στάδιο της μυητικής τελετουργίας, αυτό της επανένταξης. Η παράλληλη πορεία του μύθου, σ αυτή του την παραλλαγή, και της τελετουργίας είναι σαφής, αφού ακολουθείται το σχήμα των τριών σταδίων μιας μυητικής τελετής. Η παράλληλη αυτή πορεία μύθου και τελετουργίας ενισχύεται και από τα μοτίβα, που αναλύσαμε παραπάνω, στα οποία βλέπουμε την αντίθεση του εντός εκτός, που παραπέμπει σε μυητικά συμφραζόμενα. Καταλήγουμε, επομένως, στο συμπέρασμα ότι ο μύθος των Προιτίδων λεκτικοποιεί μυητικές τελετές. Για να συγκεκριμενοποιήσουμε το είδος των τελετών αυτών είναι χρήσιμο να οριοθετήσουμε το πλαίσιο επιρροής των δύο θεοτήτων, που εμπλέκονται στο μύθο, της Ήρας και της Άρτεμης. Η Ήρα είναι η θεά του γάμου και, κατ επέκταση, των γαμήλιων τελετών 92. Το όνομά της έχει ερμηνευτεί και ως ώριμη για γάμο 93. Το γεγονός ότι κατέχει εξέχουσα θέση στο αρχαιοελληνικό πάνθεο οφείλεται στο ότι η ίδια και η λατρεία της συνδέονται στενά με τον πιο σημαντικό από τους κοινωνικούς θεσμούς 94. Τα λατρευτικά και μυθολογικά δεδομένα συγκλίνουν στη δημιουργία της πεποίθησης ότι ο γάμος, ως κοινωνικό φαινόμενο, βρισκόταν πάντοτε στο κέντρο του θρησκευτικού χώρου, μέσα στον οποίο κινείται η Ήρα 95. Την επικαλούνταν ως Ζυγίαν αυτή που βάζει στο ζυγό (του γάμου), δηλαδή αυτή που οδηγεί στο γάμο, που συζευγνύει- και ως Τελείαν, ολοκληρωμένη 96. Ο γάμος της με τον Δία, ο ιερός γάμος, ήταν το 90 Dowden K., (1989), σ. 91 Grimal P., (1991). 92 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 286 93 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 284 94 Σηφάκης Γ.Μ., ( ), σ. 279 95 Σηφάκης Γ.Μ., ( ), σ. 279 96 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 286

10 παράδειγμα για τους γάμους των ανθρώπων 97. Ο Burkert 98 σωστά παρατηρεί πως είναι περίεργο το γεγονός ότι από την παρουσία της Ήρας λείπει ένα στοιχείο, η μητρότητα, φυσικό επακόλουθο ενός γάμου. Το απόν αυτό στοιχείο, ο τοκετός, είναι υπό την προστασία της Άρτεμης 99. Η Άρτεμη, ως πότνια θηρών είναι κυρία όλης της άγριας φύσης 100. Η θεά της υπαίθρου είναι αγνή με την ιδιαίτερη σημασία της λέξης, άθικτη και απαραβίαστη παρθένος 101. Τα κορίτσια που πλησιάζουν την ενηλικίωση, σχηματίζουν χορευτικές ομάδες σε γιορτές προς τιμήν της θεάς 102, η οποία συνδυάζοντας αυτά τα δύο χαρακτηριστικά αποκαλείται ορεστέρα παρθένος 103. Όταν οι νέες κοπέλες αφήσουν το στάδιο της παρθενίας, για να περάσουν σ αυτό του γάμου, δε χάνουν την προστασία της, αφού ό,τι προηγείται, αλλά και ό,τι έπεται σ αυτήν την αποφασιστική καμπή στη ζωή των κοριτσιών, υπόκειται στη δύναμή της 104. Κατά περίπτωση, οι κοπέλες που είναι σε ηλικία γάμου, αφιερώνονται για μακρό χρονικό διάστημα στην αποκλειστική υπηρεσία της Αρτέμιδος στα πλαίσια μιας τελετής μύησης 105 Επιστρέφοντας στην παραλλαγή του Βακχυλίδη, βλέπουμε ότι οι κόρες του Προίτου τιμωρήθηκαν με μανία από την Ήρα, επειδή ισχυρίστηκαν ότι το σπίτι του πατέρα τους ήταν πιο πλούσιο από της θεάς 106. Αυτό σημαίνει ότι προτιμούν το σπίτι τους από το σπίτι του γάμου, το συζυγικό σπίτι, άρα αρνούνται το γάμο 107. Για το λόγο αυτό τιμωρούνται από την προστάτιδα θεά του γάμου, την Ήρα, με μανία και περιπλάνηση στα βουνά. Εκεί περνούν το στάδιο της δοκιμασίας και με την επιστροφή τους ξεπερνούν το στάδιο της τρέλας, που στην αρχαία Ελλάδα παρέπεμπε στη νεότητα 108, και περνούν σ αυτό του γάμου, που, κατά τον Calame 109, σημαδεύει το τέλος της παρθενείας και της νεότητας γενικότερα. Αφήνοντας αυτό το στάδιο, ιδρύουν βωμό προς τιμήν της θεάς, που προστατεύει τη νεότητα, της Άρτεμης, και η οποία, σύμφωνα με την Burnett 110 είχε υπό την προστασία της και τις τελετές μύησης που σημαδεύουν το τέλος της νεότητας. Όσον αφορά το τρίτο στάδιο, αυτό της επανένταξης, βλέπουμε τις Προιτίδες να επιστρέφουν στην πολιτισμένη κοινωνία και να επανεντάσσονται σ αυτή. Μιλώντας, όμως, για μυητικές τελετές είδαμε ότι αυτές σημαδεύουν το πέρασμα από μία φάση σε μία άλλη και, ισχυριζόμενοι ότι ο μύθος των Προιτίδων λεκτικοποιεί μυητικές τελετές γάμου στην παραλλαγή όπου εμφανίζεται η Ήρα, θα περιμέναμε να δούμε τις Προιτίδες να πεντρεύονται, στοιχείο που ο Βακχυλίδης παραλείπει. Ο Seaford 111 ισχυρίζεται ότι ο μύθος, στη συγκεκριμένη του παραλλαγή, φαίνεται να είναι ιδρυτικός της λατρείας της Άρτεμης στους Λουσούς, αφού η αφήγηση τελειώνει με την ίδρυση βωμού, την πρώτη θυσία προς τιμήν της θεάς και την παρουσία χορού γυναικών. 97 Calame C., (1977), σ. 113 98 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 287 99 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 321 100 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 318 101 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 320 102 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 321 103 Calame C., (1977), σ. 91 104 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 321 105 Burkert W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, (1993), σ. 321 106 Βακχυλίδης, 11. 50-52 107 Seaford R., (1988), σ. 119 108 Calame C., (1977), σ. 113 109 Calame C., (1977), σ. 113 110 Pippin Burnett, A., (1985), σ. 190. 26 111 Seaford R., (1988). σ. 121

11 Πιστεύω, όμως, ότι δεν πρέπει να περιοριστούμε μόνο στην παραλλαγή του Βακχυλίδη τη στιγμή που έχουμε μία ακόμα παραλλαγή, αυτήν του Φερεκύδη (απ.7), στην οποία οι Προιτίδες τιμωρούνται από την Ήρα για τον ίδιο ακριβώς λόγο ισχυρίζονται ότι το σπίτι του πατέρα τους είναι πλουσιώτερο από αυτό της Ήρας- και θεραπεύονται από τον Μελάμποδα, τον ιδρυτή, κατά μια εκδοχή, της λατρείας του Διονύσου 112, ο οποίος παντρεύεται την Ιφιάνασσα, κάτι που συμβαίνει στις περισσότερες παραλλαγές, ακόμα και σ αυτές όπου εμφανίζεται ο Διόνυσος ως θεότητα τιμωρός. Θα έλεγα, λοιπόν, ότι η λειτουργία του μύθου των Προιτίδων ποικίλλει από παραλλαγή σε παραλλαγή. Είδαμε ότι κάποιοι συσχέτισαν αυτόν τον μύθο με την τελετή των Αγριωνίων και κάτι τέτοιο δεν θα μας ξένιζε, αν μας σώζονταν μόνο οι παραλλαγές, όπου συναντήσαμε γυναίκες του Άργους στη θέση των θυγατέρων του Προίτου. Προσπαθώντας, όμως, να ερμηνεύσουμε συγκεκριμένα τον μύθο των Προιτίδων αντλήσαμε στοιχεία από διάφορες παραλλαγές, συναντήσαμε θεότητες με διαφορετικές ιδιότητες που εναλλάσσονταν κάθε φορά και, ερμηνεύοντας ανάλογα τα στοιχεία, είδαμε πως αυτά συγκρούονται, αλλά και πως αλληλοσυμπληρώνονται, για να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι είναι δυνατόν ο μύθος να λεκτικοποιεί μυητικές τελετουργίες και, πιο συγκεκριμένα, τελετές μύησης γάμου. Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α Burkert, W., Αρχαία ελληνική θρησκεία, μετάφραση: Ν.Π. Μπεζαντάκος Α.Αβαγιανού, Αθήνα, 1993 Burkert, W., Homo Necans, Barkeley, 1983 112 Burkert W., Homo Necans, (1983), σ. 170/ Seaford, R., (1988), σ., 126

12 Calame, C., Choruses of Young Women in Ancient Greece, trans. D.Collins J.Orion, London, 1977 Dowden, K., Death and the Maiden, London and New York, 1989 Forbes Irving, P.M.C., Metamorfoses in Greek Myths, Oxford, 1990 Grimal, P., Λεξικό της Ελληνικής και Ρωμαϊκής μυθολογίας, επιμ. Β.Άτσαλος, Θεσσαλονίκη, 1991 Jebb, R.C., Bacchylides. The Poems and Fragments, Hildesheim 1967 Maehler, H., Des Bakchylides. Die Siegesllieder, Leiden, New York and Koln 1997 Pippin Burnett, A., The Art of Bacchylides, Cambridge, Massachusetts and London, 1985 Seaford, R., The eleventh ode of Bacchylides: Hera, Artemis and the absence of Dionysus, JHS 108, (1988), 118-136 Segal, C., Bacchylides Reconsidered: Epithets and the dynamics of Lyric Narrative, QUCC 22, (1976), 122-128 Σηφάκης, Γ.Μ., Δύο ανέκδοτα μελετήματα του Ιω. Καμπίτση,, ( ),.. Van Gennep, A., The rites of passage, trans. M.B.Visedom G.L.Caffee, London, 1965 Στάδια μυητικής τελετουργίας 1. Στάδιο απομάκρυνσης από την οικογένεια και τον πολιτισμό (seclusion ή expulsion) Χορική ποίηση και τελετουργία. Ο μύθος των Προιτίδων Μύθος Λέξεις-μοτίβα που συναντώνται στο μύθο μύθο Οι Προιτίδες τιμωρούνται με μανία και φεύγουν στα βουνά άστυ(βακχ.11.57) φάσκον(βακχ.11.90) μύθοισι(βακχ.11.90) θεοδμάτους αγυιάς(βακχ.11.58) Θεότητες που εμπλέκονται στο Ήρα Διόνυσος

13 Περνούν 13 μήνες στα δάση θεότιμον άστυ(βακχ.11.12) θεοφιλές Άργος(Βακχ.11.60) όρος(βακχ.11.55) δάσος(βακχ.11.93) agros(verg.ecl.vi.48) montibus(ver.ec.vi52) Διόνυσος - Άρτεμη 2. Στάδιο δοκιμασίας (liminal) σμερδαλέαν φωνάν(βακχ.11.56) mugitibus(verg.ecl.vi. 48) κνύος(ησίοδ.fr.133) ηλύκταζον(υλακτέω) Βακχ.11.93 erras(verg.ecl.vi.52) 3. Στάδιο επανένταξης στην κοινωνία (inclusion ή reintegration) Θεραπεύονται Παντρεύονται τανίφυλλον όρος(βακχ.11.55) μαχλοσύνη(ησ.fr.132) αλφός(ησ.fr.133) άζυγας βους (Βακχ.11.104) Άρτεμις Ημέρα(Βακχ.11.39) sanatas (Probus in Verg. Ecl.VI.48κ.ε.) Ζυγία Ήρα (Μελάμπους) λαμβάνει προς γάμον Ιφιάνασσαν (Φερεκύδης) Άρτεμη Ήρα