Τίτλος του Πρωτοτύπου: Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης

Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης Όταν ο άνθρωπος συναντά το Θεό... Θεώνη Μαρίνου Μπούρα

Τίτλος του Πρωτοτύπου: Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Άγιο Γρηγόριο Νύσσης Υπότιτλος: Όταν ο άνθρωπος συναντά το Θεό... Συγγραφέας: Θεώνη Μαρίνου Μπούρα Η φωτογραφία της εικόνας του Αγίου Γρηγορίου Νύσσης στο εξώφυλλο από το διαδίκτυο ISBN: 978-960-93-5339-7 Επίλεκτες Ψηφιακές Εκδόσεις: 24grammata.com τηλ. +30 210 612 70 74, fax: +30 210 600 87 50 Υπεύθυνοι σειράς: Γιώργος Πρίμπας, Χαριτίνη Ξύδη Σειρά: εν καινώ,, Αριθμός σειράς: 54 Επιμέλεια και διόρθωση κειμένου: Σωτήρης Αθηναίος Τόπος και Χρονολογία πρώτης έκδοσης: Αθήνα, 2013 Μέγεθος Αρχείου: 1,3 Mb Σελίδες: 82 Μορφή αρχείου: Flipping book, pdf Γραμματοσειρά: cambria Απαγορεύεται η αναδημοσίευση δίχως την έγγραφη άδεια του δημιουργού ή του εκδότη

Περιεχόμενα σελ. Εἰσαγωγή 9 Α. Στοιχεῖα προσωπικῆς-νηπτικῆς ζωῆς στόν ἅγιο Γρηγόριο Νύσσης 1. Οἱ πνευματικοί του δάσκαλοι καί ἡ συνειδητή ἀποδοχή τοῦ ρόλου του ὡς πνευματικοῦ πατέρα 11 2. Ἔμμεσες ἀναφορές στήν ἐσωτερική πνευματική του ζωή 11 3. Ἡ νηπτική ὁρολογία 15 α. "Συζυγία" 16 β. "Ἐνοίκηση" 16 γ. "Κοινωνία" 17 δ. "Μετοχή", "μετουσία" 18 ε. "Ἀνάκραση" 20 Β. Τό γεγονός τῆς θεωρίας στόν ἅγιο Γρηγόριο Νύσσης 1. Οἱ ἔννοιες τῆς θεωρίας 23 2. Οἱ προϋποθέσεις τῆς θεωρίας 25 3. Ἡ κατ' ἀναγωγήν θεωρία 28 4. Ἡ δυναμική καί τά ἀποτελέσματα τῆς θεωρίας 30 Γ. Ἐμπειρία καί θεωρία προσωπική στόν ἅγιο Γρηγόριο Νύσσης 1. Βαθμίδες πνευματικότητας - ἡ πορεία τῆς ψυχῆς πρός τό Θεό 33 2. Ἔξοδος ἀπό τήν ἁμαρτία-ἄνοδος 35 3. Πορεία πνευματική 38 4. Ἔλλαμψη θείου φωτός 40 5. Ἡ ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μέ τό Θεό 42 6. Ἐμπειρία προσωπική στόν ἅγιο Γρηγόριο Νύσσης 43 Συμπεράσματα 51 Παραπομπές 53 Βιβλιογραφία 78. 7

Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Αγιο Γρηγόριο Νύσσης

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ὁ ὅρος θεωρία ἀπαντᾶται στήν ἀρχαία ἑλληνική γραμματεία. Στόν Πλάτωνα ἔχει τήν ἔννοια τῆς θέας-θέασης τῶν ἰδεῶν, πού εἶναι τά ὀντολογικά ἀρχέτυπα τῶν αἰσθητῶν. 1 Στόν Ἀριστοτέλη ἡ θεωρία προσιδιάζει κατ' ἐξοχήν στό θεῖο νοῦ, ὁ ὁποῖος ὡς "πρώτη οὐσία" καί "νοήσεως νόησις" εἶναι καθαρή ἐνέργεια, ἡ ὁποία νοεῖ ἤ θεᾶται τόν ἑαυτό της σέ κατάσταση ὀλύμπιας μακαριότητας. 2 Στόν Πλωτίνο τό θεωρεῖν ἀνήκει στό Ἕνα, ὄχι ὡς ἰδιότητα πού μπορεῖ νά τοῦ ἀποδοθεῖ, ἀλλά ὡς αὐτή ἡ ἴδια ἡ αἰτιακή του λειτουργία, καθώς τό Ἕνα συνιστᾶ τήν ὀντολογική πηγή τῶν ὄντων καί παρέχει σέ αὐτά ἀέναο φωτισμό. 3 Στήν ἐκκλησιαστική γραμματεία, ὁ Κλήμης Ἀλεξανδρέας ἀποδίδει τή θεωρία στό γνωστικό χριστιανό. Ὁ γνωστικός χριστιανός ἔχει τή θεωρία τῶν θείων "ἐναργῆ" καί "εἰλικρινῆ" 4 καί ἡ θεωρία εἶναι γι' αὐτόν κατάσταση μόνιμη 5 καί ἄτρεπτη. 6 Ὁ γνωστικός χριστιανός βρίσκει στήν "καταληπτική θεωρία" τήν τελική μακαριότητα, κατά τήν ὁποία συγγίγνεται καί προσομιλεῖ μέ τό Θεό διά τοῦ Κυρίου. 7 Ὁ Μέγας Βασίλειος, σχετικά μέ τή θεωρία, τονίζει ὅτι ὁ νοῦς τοῦ πιστοῦ χειραγωγεῖται μέσω τῶν ὁρωμένων καί αἰσθητῶν πρός τήν "θεωρίαν τῶν ἀοράτων". 8 Ὁ σάρκινος ἄνθρωπος, ὅμως, ἔχει ἀγύμναστο τό νοῦ πρός τή θεωρία. 9 Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ἀντιδιαστέλλει στή θεωρία τήν πράξη. Ἡ θεωρία καί ἡ πράξη εἶναι τά δύο συστατικά στοιχεῖα τῆς κάθε φιλοσοφίας. Ἡ θεωρία θεωρεῖται σπουδαιότερη συγκρινόμενη μέ τήν πράξη, ἀλλά ἀποδεικνύεται δύσκολα. Ἡ πράξη εἶναι λιγότερο σημαντική, ἀλλά πιό χρήσιμη. 10 Ἐάν κάποιος θέλει νά γίνει θεολόγος καί ἄξιος τῆς θεότητας, ὀφείλει νά τηρεῖ τίς ἐντολές καί νά προχωρεῖ ἀπό τή θεωρία στήν πράξη, δηλαδή νά ἐφαρμόζει ὅσα θεωρητικά ἀποδέχεται. 11 Ὁ ἅγιος Γρηγόριος Θεολόγος στίς παραπάνω περιπτώσεις νοεῖ τή θεωρία ὄχι ὡς θέαθέαση, ἀλλά ὡς τό θεωρητικό μέρος μίας διδασκαλίας ἤ φιλοσοφικῆς τάσης τό ὁποῖο πρέπει νά ἐφαρμοστεῖ ἔμπρακτα γιά νά εἶναι χρήσιμο. Ἀλλοῦ γράφει γιά "μυστικές θεωρίες", στίς ὁποῖες γίνεται διαρκής προκοπή. 12 Μάλιστα φέρνει ὡς παράδειγμα τίς ὁράσεις (τά τέλεια θεάματα) τοῦ Μωϋσῆ. Σέ αὐτή τήν περίπτωση ἡ μυστική-νηπτική θεωρία ἔχει τήν ἔννοια τῆς θεοπτικῆς ἐμπειρίας εἴτε ὡς ἀκροάσεως τῆς φωνῆς τοῦ Θεοῦ, εἴτε ὡς θέας τῆς καιγόμενης καί μή φλεγόμενης βάτου. Στή θεωρία ὡς θεοπτική ἐμπειρία ἡ πρόοδος-προκοπή εἶναι συνεχής. Ὁ Εὐάγριος Ποντικός κάνει λόγο γιά "θεωρητικό νοῦ" καί γιά "θεωρία φωτός". Ἀναφέρει ὅτι ἡ λύπη ἀμβλύνει τό θεωρητικό. 9

νοῦ καί ἡ λυπημένη καρδιά δέν εὐνοεῖ τή θεωρία τοῦ φωτός, διότι ἡ λύπη ἀφαιρεῖ ἀπό τήν ψυχή τήν αἴσθηση. 13 Προκύπτει ὅτι, σύμφωνα μέ τόν Εὐάγριο Ποντικό, θεωρία εἶναι ἡ θέα τοῦ θείου φωτός, τήν ὁποία αἰσθάνεται ἐμπειρικά ἡ καρδιά τοῦ ἀνθρώπου. Σέ ἄλλο σημεῖο ὁ ἴδιος συγγραφέας ἐπιβεβαιώνει τή δυνατότητα θεωρίας τοῦ μακαρίου φωτός τῆς ἁγίας Τριάδας κατά τή διάρκεια τῆς προσευχῆς. 14 Ἀλλοῦ κάνει λόγο γιά "καθαρό νοῦ πεπληρωμένο πνευματικῆς θεωρίας". 15 Εἶναι σαφές λοιπόν ὅτι, σύμφωνα μέ τόν Εὐάγριο Ποντικό, θεωρία σημαίνει θεοπτική ἐμπειρία, θέαση θείου φωτός καί προϋποθέτει τήν καθαρότητα τοῦ νοῦ. Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Αγιο Γρηγόριο Νύσσης

Α. ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ-ΝΗΠΤΙΚΗΣ ΖΩΗΣ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΝΥΣΣΗΣ 1) ΟΙ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΙ ΤΟΥ ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΚΑΙ Η ΣΥΝΕΙΔΗΤΗ ΑΠΟΔΟΧΗ ΤΟΥ ΡΟΛΟΥ ΤΟΥ ΩΣ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΠΑΤΕΡΑ Ὁ Γρηγόριος Νύσσης ὑπῆρξε πνευματικός ἄνθρωπος καί ἀσκοῦσε πατρότητα πνευματική. Ὁ ἴδιος ἀναφέρει ὡς δασκάλους του τόν Ἀπόστολο Παῦλο, τόν Εὐαγγελιστή Ἰωάννη καί γενικά τούς ἀποστόλους. 1 Ἀκόμη ἀναφέρει ὅτι εἶχε τήν ἀδελφή του Μακρίνα δάσκαλο ζωῆς, 2 ἐνῶ χαρακτηρίζει πατέρα καί τόν ἀδελφό του Βασίλειο. 3 Δέν παραμένει ὅμως μόνο πνευματικό τέκνο πνευματοφόρων προσωπικοτήτων, ἀλλά ὁ ἴδιος ἀναδεικνύεται μέ τή σειρά του πνευματικός πατέρας, κάτι πού ὁμολογεῖ σαφέστατα ὅταν μιλάει στά ἔργα του γιά τά πνευματικά του τέκνα. Σέ ἐπιστολή του πρός τόν Ἀβλάβιο, γράφει γιά τόν πνευματικό του υἱό Βασίλειο, τόν ἄλλοτε Διογένη (προφανῶς ὑπῆρξε ἀλλαγή ὀνόματος), μέ σκοπό νά τόν προστατέψει καί νά τόν φροντίσει. 4 Ὁ ἅγιος Γρηγόριος, ἀφοῦ τόν μύησε στή χριστιανική πίστη καί τόν ἐφοδίασε μέ πνευματικά φτερά, τόν ἔστειλε κοντά στόν ἐπίσκοπο Ἀβλάβιο. Φαίνεται λοιπόν τό προσωπικό ἐνδιαφέρον τοῦ ἁγίου γιά τό πνευματικό του τέκνο. Ἐξάλλου ἀπό τόν Λητόιο ζητάει νά μήν παύσει ποτέ νά ἀπευθύνει τίς συνηθισμένες εὐχές γιά χάρη του, διότι ὡς εὐγνώμων υἱός ἔχει τό χρέος τῆς γηροκομίας σέ ἐκεῖνον, δηλαδή στό Γρηγόριο, πού τόν γέννησε κατά Θεόν. 5 Ἀλλοῦ, συγκαταλέγοντας τόν ἑαυτό του στούς πνευματικούς πατέρες, λέει ὅτι οἱ πατέρες νιώθουν χαρά ἀπό τούς γενναίους ἱδρῶτες τῶν παιδιῶν τους. 6 2) ΕΜΜΕΣΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΤΗΝ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΟΥ Ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης, ὅπως ἄλλωστε συμβαίνει μέ τίς μεγάλες μορφές, ἀμφισβητήθηκε ἀπό ὁρισμένους ὡς πρός τό θέμα τῶν προσωπικῶν ἐμπειριῶν-θεοπτιῶν του. Ἡ εὐρεία καί βαθειά φιλοσοφική του κατάρτιση ἔγινε ἴσως ἀφορμή νά ὑπερτιμηθεῖ αὐτή καί νά ὑποτιμηθεῖ τό προσωπικό ἐμπειρικό στοιχεῖο στό νηπτικό βίο. Τό θέμα πού ἀνέκυψε εἶναι ἐάν καί κατά πόσο τά ὅσα περί θεοπτιῶν καί θεωρίας ἀναφέρει ὁ Γρηγόριος στίς ὁμιλίες του στό Ἆσμα Ἀσμάτων καί στό Βίο τοῦ Μωϋσέως, ἀποτελοῦν προσωπικά του βιώματα ἤ ἁπλῶς θεωρητική ἀνάπτυξη τοῦ κειμένου τῆς. 11

Γραφῆς μέ τή βοήθεια καί τῆς ἀλληγορικῆς μεθόδου καί προπαντός μέ ὅσα γνώριζε ἀπό μελέτες καί ἀπό τό περιβάλλον του. Οἱ J. Danielou καί W. Volker ὑποστηρίζουν ὅτι ὁ Γρηγόριος Νύσσης εἶχε πράγματι προσωπικά βιώματα, ἐνῶ ὁ E. Mulenberg τόν κατανόησε ὡς ἁπλό θεωρητικό τῆς Γραφῆς. Ὁ τελευταῖος κατέληξε στήν ἄποψη ὅτι "ἡ φιλοσοφική μόρφωση τοῦ Γρηγορίου εἶναι τό θεμέλιο τοῦ λεγόμενου μυστικισμοῦ του". 7 Ὁ F. Dunzl, ἐνῶ δέν ἀρνεῖται ὅτι ὁ Γρηγόριος βίωνε αὐτά πού ἔγραφε, ἀρνεῖται ὅτι ὅσα ἀναφέρονται στίς ὁμιλίες του στό Ἆσμα Ἀσμάτων ἐκφράζουν προσωπικές ἐμπειρίες. 8 Ὁ B. Geyer διατυπώνει τή θέση ὅτι κατά τό Γρηγόριο τά δόγματα μποροῦν νά ἀποδειχθοῦν φιλοσοφικά. 9 Διαπιστώνει στό Γρηγόριο τήσυνύπαρξη δύο βασικῶν στοιχείων, τοῦ ὀρθολογικοῦ -συλλογιστικοῦ καί τοῦ μυστικοῦ, χωρίς ὅμως νά προβληματίζεται γιά τή μεταξύ τους ἀντιφατικότητα. Ὁ H. F. Cherniss κάνει λόγο γιά ἀντίφαση στή σκέψη τοῦ Νύσσης, πού ὀφείλεται στήν ταυτόχρονη ἀποδοχή πλατωνισμοῦ καί χριστιανισμοῦ μέ τρόπο ἀπόλυτο. 10 Μάλιστα ὑποστηρίζει ὅτι ὁ Γρηγόριος ὁδηγήθηκε στήν Ἐκκλησία ἐξαιτίας τοῦ οἰκογενειακοῦ του περιβάλλοντος, ἐνῶ ὁ ἴδιος ἤθελε νά ἀκολουθήσει μία ζωή λογίου καί μέσα του γινόταν ἕνας διαρκής ἐσωτερικός πόλεμος. 11 Σύμφωνα μέ τό Γιάννη Δημητρακόπουλο, πού ἐνστερνίζεται τίς ἀπόψεις τοῦ Cherniss γιά τόν Νύσσης, βασική θέση τοῦ Cherniss εἶναι ὅτι ὁ Γρηγόριος εἶναι ἐπιφανειακά κι ἀσυνείδητα χριστιανός, ἐνῶ κατά βάθος εἶναι Ἕλληνας φιλόσοφος καί ἐραστής τῶν ἀξιῶν τῆς Δεύτερης Σοφιστικῆς. 12 Ὁ Thomas Bohm θεωρεῖ ὅτι ὁ Γρηγόριος Νύσσης δέν περιγράφει δικές του ἐμπειρίες, ἀλλά μέ φιλοσοφική μέθοδο ἐπεξεργάζεται βιβλικά σχήματα ὡς ἰδιότυπος θεωρητικός μιᾶς θρησκευτικῆς μεταφυσικῆς..13 Προκειμένου νά ἀπαντήσουμε ἔμμεσα σέ αὐτό τό στάδιο τῆς ἔρευνας στό ζήτημα τῆς ὕπαρξης προσωπικῆς νηπτικῆς ζωῆς ἤ ὄχι τοῦ Γρηγορίου, θεωροῦμε ἀπαραίτητη τήν προσέγγιση τοῦ θέματος μέσω τῶν ἔργων του. Πρέπει νά διαπιστώσουμε τί ὁ ἴδιος μᾶς λέει γιά τό γεγονός τῆς ἐσωτερικῆς του ζωῆς. Καταρχήν ἐξηγεῖ ὅτι ὁ καθένας γίνεται αὐτό πρός τό ὁποῖο ἀποβλέπει. Ἄν δηλαδή ἀποβλέπει στό σωματικό καί ὑλικό βίο, τέτοιος καί γίνεται, ἐνῶ ἄν ἀποβλέπει στόν πνευματικό βίο, γίνεται πνευματικός. Ἡ πνευματική ζωή ἐπιτυγχάνεται μέ τή χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. 14 Σέ ἄλλο σημεῖο γράφει ὅτι ὁ Μωϋσῆς, ἀλλά καί ὅποιος ἄλλος ἀκολουθεῖ τό παράδειγμά του, ὑψώνεται πνευματικά μέ τήν ἀρετή, στρέφοντας διαρκῶς τά μάτια στόν ὀρθό καί ὑψηλό βίο.ἔτσι, ἀφοῦ δυναμωθεῖ ἡ ψυχή του ἀπό τόν ἄνωθεν φωτισμό, Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Αγιο Γρηγόριο Νύσσης

θεωρεῖ ζημία νά μήν ὁδηγήσει τούς συνανθρώπους του στήν ἐλεύθερη ζωή. 15 Τό γεγονός ὅτι ὁ Γρηγόριος ξεκινᾶ ἀπό τήν πνευματική κατάσταση τοῦ Μωϋσῆ, τήν ὁποία ἀναφέρει σέ ὅποιον ἄλλον τόν μιμεῖται, σημαίνει ὅτι μπορεῖ αὐτό νά ἰσχύσει γιά ὁποιονδήποτε μέ κάποιο τρόπο καθοδηγεῖ τούς συνανθρώπους του. Λόγω βέβαια τῆς θέσης του ὡς ἐπισκόπου, ἀλλά καί τοῦ πλήθους τῶν ὁμιλητικῶν ἔργων του, νομίζουμε, ὅτι καί ὁ ἴδιος καθοδηγεῖ τούς συνανθρώπους του στήν πνευματική-ἐλεύθερη ζωή. Ἄρα καί αὐτός ἔστρεφε τά μάτια του στόν ὑψηλό βίο, ὁπότε φωτιζόταν καί πρόκοβε στήν ἀρετή, δηλαδή ἡ ζωή του διαμορφωνόταν ἀπό τό Ἅγιο Πνεῦμα. Διαφορετικά δέ θά μιλοῦσε, δέ θά καθοδηγοῦσε μέ τούς λόγους του τούς συνανθρώπους του. Κάποιος ἴσως ἰσχυριστεῖ ὅτι ὁ Γρηγόριος τολμοῦσε νά καθοδηγεῖ τούς ἀκροατές του χωρίς νά διαθέτει τίς πρός τοῦτο προϋποθέσεις. Ὁ ἴδιος ὅμως ἀποκλείει κάτι τέτοιο, ἀφοῦ γράφει ὅτι ἡ ἱστορία τοῦ Μωϋσῆ ἀπαιτεῖ νά μήν τολμᾶ κανείς νά διδάσκει καί νά συμβουλεύει τούς ἀκροατές του, ἐάν δέν ἔχει ἀποκτήσει τή σχετική δύναμη ἀπό τήν ἐπιφάνεια τοῦ θείου φωτός. 16 Ἐάν ὑποθέσουμε ὅτι λέγει αὐτά χωρίς νά ἔχει ὁ ἴδιος πνευματικά βιώματα, θά πρέπει νά τόν δεχθοῦμε ὡς μεγάλο ὑποκριτή, κάτι πού τό ἀποκλείουμε γιά λόγους πού θά ἀναφερθοῦν στή συνέχεια. Γιά τό Γρηγόριο εἶναι μόνιμη καί σταθερή ἡ πνευματική ζωή, ἐφόσον ὁ ἄνθρωπος προσβλέπει μόνο στό Θεό χωρίς ἀλληθωρισμό τότε γίνεται τυφλός γιά τά ὑλικά πράγματα. 17 Ἡ καθαρή ψυχή δέν πρέπει νά προσβλέπει οὔτε πρός τόν ἑαυτό της, οὔτε πρός κάτι ἄλλο, παρά μόνο πρός τό Θεό, νά εἶναι στραμμένη πρός τό νοητό καί ἄϋλο ὄν. 18 Καί ὁ ἴδιος δείχνει νά περιφρονεῖ τήν ὑλική ζωή, ἀφοῦ ὅλα ὅσα ἐπιδιώκονται ἐδῶ παραμένουν ἀνενέργητα καί νεκρά. 19 Ἡ στάση του ἔναντι τῶν κοσμικῶν ἐπιδιώξεων, ὅπως τά ἀξιώματα, τά πλούτη, οἱ ἐξουσίες, ἡ ἀλαζονεία, ἡ γοητεία τῶν ἡδονῶν, ἡ φιλοδοξία, οἱ ἀπολαύσεις κ.ἄ. εἶναι ἀρνητική. Ὅλα αὐτά χαρακτηρίζονται ὀνειρώδη φαντάσματα, πού δέν ἔχουν μονιμότητα δηλαδή, ἀλλά σάν τό κύμα διογκώνονται καί χάνονται. Γι' αὐτό ὀνομάζει μή σκεπτόμενους, ἐντελῶς ἀπερίσκεπτους, τούς ἀνθρώπους πού τά ἐπιδιώκουν..20 Ἡ στάση αὐτή τοῦ πνευματικοῦ ἀνθρώπου ἀπαιτεῖ ἀγώνα προσωπικό, χάριν τῆς νεκρώσεως τῆς σαρκικῆς ζωῆς καί τῆς μεταστοιχειώσεως τῆς φύσης μας σέ πνευματική φύση κατάσταση στήν ὁποία καλεῖ καί τούς ἀκροατές του. 21. 13

Αὐτά δείχνουν ὅτι ὁ συγγραφέας μας κάθε ἄλλο παρά θεωρητικός μόνο ὑπῆρξε. Ἔχοντας μάλιστα διαπιστώσει ὅτι στόν κόσμο δρᾶ ὁ Σατανᾶς καί ὅτι ὅποιος θέλει νά ἀπαλλαγεῖ ἀπό τήν ἐπιρροή του, κατ' ἀνάγκη θά ἀπομακρυνθεῖ ἀπό τόν κόσμο, δέ διστάζει νά ἐπιζητᾶ τήν βοήθεια τῆς ἁγίας Τριάδας γιά τή λύτρωση ἀπό τά κοσμικά πράγματα. 22 Νομίζουμε λοιπόν ὅτι δέν εὐσταθοῦν ἐκτιμήσεις περί ἀπουσίας βιωμάτων πνευματικῶν καί, πολύ περισσότερο, περί κοσμικότητας τοῦ Γρηγορίου καί ἀγάπης του γιά τίς κοσμικές θεωρητικές-φιλοσοφικές ἐνασχολήσεις. Τουλάχιστον ὁ ἴδιος δέ μᾶς ἀφήνει περιθώρια γιά μιά τέτοια ἐκτίμηση. Ἀντίθετα, ἄλλα πράγματα τόν θέλγουν, καί συγκεκριμένα ἡ ἐνασχόληση μέ τά πνευματικά. Ἐκεῖ προσβλέπει καί διαρκῶς ἐπιζητᾶ τήν οὐράνια συμμαχία, τή βοήθεια τοῦ Θεοῦ, τό Πνεῦμα τό Ἅγιο, ὥστε νά γίνει δεκτικός τῶν ὑψηλῶν καί θεοπρεπῶν νοημάτων, 23 ἐνῶ ἀπαραίτητη βρίσκει τή νηστεία, τήν προσευχή καί τήν ἀγρυπνία, μέσα μέ τά ὁποῖα ἕλκεται ἡ χάρη τοῦ ἁγίου Πνεύματος. 24 Ἀντίθετα, ἀποχωρίζεται ἀπό τό Θεό ὅποιος δέν συνάπτει τόν ἐαυτό του μέ Ἐκεῖνον μέσω τῆς προσευχῆς. 25 Ἡ προσευχή χαρακτηρίζεται ὡς τό ἀνώτερο ἀπό ὅλα τά τίμια πού ὑπάρχουν στή ζωή. 26 Νηπτική ζωή χωρίς προσευχή δέν εἶναι δυνατόν νά νοηθεῖ, γράφει ὁ καθηγητής Χαράλαμπος Σωτηρόπουλος. 27 Ὁ ἅγιος Γρηγόριος συμβουλεύει νά εἶναι "ἀκατάπαυστος" ἡ προσευχή. 28 Ὁ ἱερός Χρυσόστομος συνιστᾶ "πυκνή" προσευχή, 29 καί ὁ Μέγας Βασίλειος γράφει ὅτι "πᾶς καιρός ἐπιτήδειος" εἶναι γιά τήν πραγμάτωση τῆς προσευχῆς. 30 Ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης συχνά ἀναφέρεται στή νηστεία ὡς μέσο ἀσκητικῆς-νηπτικῆς ζωῆς. Κάνει δέ διάκριση μεταξύ "σωματικῆς" καί "ἀσωμάτου" νηστείας. Ἡ σωματική νηστεία, ἡ ἀποχή τῶν βρωμάτων, εἶναι τό θεμέλιο τῆς ἀρετῆς, 31 ἑπομένως εἶναι ἀπαραίτητη, ἀλλά ὄχι ἀρκετή. Ὅπως ἡ οἰκία χρειάζεται θεμέλια καί περαιτέρω οἰκοδομή μέ ἐπιστημονικό τρόπο, ἔτσι καί ἡ νηστεία τῶν τροφῶν ἀποτελεῖ τό θεμέλιο τῆς ἀρετῆς τό ὁποῖο ἀπαιτεῖ συμπλήρωση ἀπό τήν ἀσώματη νηστεία, δηλαδή τήν ἀποχή τῶν κακῶν. 32 Ἡ σωματική νηστεία νομοθετήθηκε γιά νά καθαρεύει ὁ νοῦς 33 ἐάν αὐτό δέν συμβαίνει, τότε εἶναι ἀνώφελη. 34 "Ἄδολη καί καθαρά" χαρακτηρίζεται ἡ ἀσώματη νηστεία. 35 Ὅ ἅγιος Γρηγόριος θαυμάζει τόν ὅσιο Ἐφραίμ, τοῦ ὁποίου ἐξαίρει τόν ἀσκητικό βίο: ἡ προσευχή του ἦταν ἀκατάπαυστη, ἡ νηστεία καί ἡ ἀγρυπνία του δέν εἶχαν μέτρο. 36 Οἱ συχνές καί λεπτομερεῖς ἀναφορές τοῦ ἁγίου στήν προσευχή, στή νηστεία καί στήν ἀγρυπνία ὑπογραμμίζουν τό πραγματικό προσωπικό του ἐνδιαφέρον γιά τήν πνευματική προκοπή χάριν τῆς θεώσεως. Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Αγιο Γρηγόριο Νύσσης

Ἐπιθυμία τοῦ Γρηγορίου φαίνεται νά εἶναι ἡ διαμόρφωση πνευματικῆς ζωῆς μέ τή χάρη τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ὅπως ὁ ἴδιος ἐξ ἀρχῆς παραδέχτηκε γιά τόν πνευματικό ἄνθρωπο. Ἀσφαλῶς εἴμαστε ὑποχρεωμένοι νά ἐρευνήσουμε τό ἐνδεχόμενο ὁ Γρηγόριος νά ἔγραφε αὐτά λόγω τῆς θέσης του ὡς ἐπίσκοπος κι ἐπειδή τόν ἐνδιέφερε ἡ ἔξωθεν καλή μαρτυρία. Αὐτό θά ἀπαντηθεῖ πληρέστερα στό οἰκεῖο κεφάλαιο, ὅπου θά διερευνηθεῖ ἡ σχέση τοῦ Γρηγορίου μέ τό Θεό. Ὡστόσο κι ἐδῶ θά αναζητήσουμε τήν ἀπάντηση στά κείμενα τοῦ συγγραφέα. Πράγματι, τόν ἐνδιέφερε ἡ ἔξωθεν καλή μαρτυρία. Ὑποστηρίζει ὅτι οἱ ἀρετές δέν πρέπει νά εἶναι κρυμμένες στήν ψυχή, ἀλλά νά ἐκφράζουμε τίς χρηστές σκέψεις ἐνώπιον Θεοῦ κι ἀνθρώπων. Στό Θεό βέβαια φανερωνόμαστε ἔτσι κι ἀλλιῶς, τούς ἀνθρώπους ὅμως πρέπει νά τούς πείθουμε μέ τήν καλή γιά μᾶς μαρτυρία καί μέ τά φωτεινά μας ἔργα. 37 Παρατηροῦμε ὅτι ἐκτός ἀπό τό κήρυγμα τόν ἐνδιαφέρουν καί τά φωτεινά ἔργα, καί λογικά βέβαια δέ θά τολμοῦσε νά μιλᾶ στούς ἀκροατές του γιά φωτεινό παράδειγμα ζωῆς, ἐάν ἡ ζωή του δέν ἦταν φωτεινή. Ἐμμέσως λοιπόν ἀποκλείεται ἡ περίπτωση τῆς ὑποκριτικῆς συμπεριφορᾶς. Ἄλλωστε, ἡ ὑποκρισία καί τό προσωπεῖο δέν κρατᾶ σ' ὁλόκληρη τή ζωή, ἀλλά κάποτε θά ξεσκεπαστεῖ, ὅπως καταδεικνύει καί ἡ διασκεδαστική διήγηση, πού καταγράφει ὁ συγγραφέας. 38 Ἕνας θαυματοποιός ἀπό τήν Ἀλεξάνδρεια γύμνασε ἕναν πίθηκο νά χορεύει πολύ καλά καί τόν παρουσίαζε στό θέατρο ὡς χορευτή φορώντας του μία μάσκα καί κατάλληλα ροῦχα. Ὁ πίθηκος ξεγελοῦσε τό κοινό, ὥσπου κάποιος τοῦ πέταξε ἀμύγδαλα γιά νά τόν ξεσκεπάσει. Ἀμέσως ὁ πίθηκος πέταξε τό προσωπεῖο κι ἔφαγε τά ἀμύγδαλα. Κατά ἀνάλογο τρόπο θά ἀποκαλυφθοῦν καί ὅσοι δέ διαμόρφωσαν ἀληθινά τόν ἑαυτό τους μέ τήν πίστη, ἀλλά προσποιοῦνταν καί ὑποκρίνονταν τό χριστιανό. Γιά νά ἔχει τό θάρρος νά λέει αὐτά, σημαίνει ὅτι ὁ ἴδιος δέν ἔφερε τίποτε τό ἐπίπλαστο στό πρόσωπό του. 3) Η ΝΗΠΤΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΝΥΣΣΗΣ Ἡ γλώσσα μέ τήν εὐρεία της ἔννοια, ὡς τρόπος σκέψης καί ἔκφρασης, εἶναι δηλωτική τῆς στάσης ζωῆς ἐκείνου πού τή χρησιμοποιεῖ. Κάθε γλώσσα περιλαμβάνει ξεχωριστή εἰκόνα τοῦ κόσμου καί ξεχωριστή στάση ἔναντι αὐτοῦ. 39 Ἀλλιῶς σκέπτεται κι ἐκφράζεται ὁ φιλόσοφος, ἀλλιῶς ὁ μαθηματικός κι ἀλλιῶς ὁ θεολόγος, ἀκόμη κι ἄν τά λεκτικά σύμβολα πού χρησιμοποιοῦν εἶναι κοινά. Αὐτή ἀκριβῶς τή στάση ζωῆς θά προσπαθήσουμε νά. 15

ἀνιχνεύσουμε στόν ἅγιο Γρηγόριο στρέφοντας λίγο τήν προσοχή μας στούς ὅρους πού χρησιμοποιεῖ. Ἡ γλώσσα τοῦ Γρηγορίου Νύσσης εἶναι θεολογική καί διακρίνεται σέ δογματική καί μυστική. Βεβαίως χρησιμοποιεῖ καί φιλοσοφική ὁρολογία, δέν μπορεῖ ὅμως νά γίνει λόγος γιά ὕπαρξη φιλοσοφικῆς γλώσσας, διότι δέν ὑπάρχει ἀντίστοιχη μορφή ζωῆς, δηλαδή ἀπουσιάζει ἡ φιλοσοφική μορφή ζωῆς, πού κυριαρχεῖται ἀπό καθαρά λογικές προϋποθέσεις. 40 Ἡ πλατωνική ὁρολογία "μετεωροπορεῖν" καί "συμμμετεωροπορεῖν", γιά παράδειγμα, ὑπηρετεῖ τή χριστιανική σκέψη, ὅπως συμπεραίνει ὁ καθηγητής Κων/νος Σκουτέρης στή σχετική μελέτη του. 41 Ἰδιαίτερα ἀποκαλυπτική γιά τή σχέση τοῦ Γρηγορίου Νύσσης μέ τό Θεό εἶναι ἡ νηπτική ὁρολογία του. Εἶναι ἐκπληκτική ἡ ἄνεση μέ τήν ὁποία ἐκφράζεται γιά τή σχέση τῆς ψυχῆς μέ τό Θεό. Χρησιμοποιεῖ πολλές καί ποικίλες λέξεις, ὅπως "συνοίκηση Θεοῦ", "ἐνοίκηση", "συζυγία", "κοινωνία," "μετοχή," "μετουσία", "ἀνάκραση" καί "συνανάκραση". Πρόκειται γιά ὅρους πού δηλώνουν κυρίως τή σχέση τοῦ ἀνδρογύνου, χρησιμοποιώντας τους ὅμως ὁ Γρηγόριος γιά τή σχέση Θεοῦ-ἀνθρώπου, τούς προσδίδει νέο καί ἰδιαίτερο περιεχόμενο. Τό περιεχόμενο τῶν ὅρων θά ἀναλυθεῖ στή συνέχεια. α) Συζυγία. Ὁ Γρηγόριος Νύσσης χρησιμοποιεῖ τόν ὅρο "συζυγία", τήν ὁποία χαρακτηρίζει "ἀκήρατη", δηλαδή ἀμόλυντη, ἁγνή, γιά νά δηλώσει τή σχέση τῆς ψυχῆς πού προσκολλᾶται στό Χριστό μέ Ἐκεῖνον: Στή συζυγία οἱ δύο, Χριστός-ψυχή, γίνονται ἕνα Πνεῦμα. 42 Ὁ Μέγας Βασίλειος χρησιμοποιεῖ τόν ὅρο συζυγία ἄλλοτε χωρίς προσδιορισμό, ἄλλοτε μέ τόν προοσδιορισμό "γαμική" ἤ "τοῦ γάμου", ἐννοώντας ὅμως πάντοτε τή σχέση τοῦ ἀνδρογύνου μέσα στό γάμο. 43 Παρατηροῦμε ὅτι, ἐνῶ ὁ Μέγας Βασίλειος ὡς συζυγία νοεῖ μόνο τή μεταξύ τῶν ἀνθρώπων σχέση καί ἡ ὁποία δέν ὑπάρχει στούς ἀγγέλους, ὁ ἅγιος Γρηγόριος δέ διστάζει νά ὀνομάζει συζυγία τή σχέση πού ἔχουν μέ τό Χριστό κατεξοχήν οἱ ἄγγελοι, ἀλλά πού εἶναι δυνατόν νά ἔχουν καί οἱ προφῆτες, οἱ ἅγιοι καί κάθε ψυχή πού προσκολλᾶται στό Χριστό. β) Ἐνοίκηση. Τό νόημα πού ὁ ἅγιος Γρηγόριος δίνει στίς λέξεις εἶναι αὐτό πού τίς κάνει νηπτικές, ὥστε νά ἐκφράζουν τήν ἐμπειρία Θεοῦ ἀπό τόν ἄνθρωπο. Ἡ ἐμπειρία Θεοῦ ἐκφράζεται καί μέ τόν ὅρο "συνοίκηση" ἤ "ἐνοίκηση". 44 Ἡ ἐνοίκηση τοῦ Θεοῦ γίνεται στήν καρδιά τοῦ ἀνθρώπου καί εἶναι ἀποτέλεσμα ὄχι διανοητικῆς προσπάθειας, ἀλλά πίστης καί ἀγάπης. 45 Μάλιστα ἡ ἐνοίκηση δέν ἔρχεται ἀμέσως μόλις Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Αγιο Γρηγόριο Νύσσης

πιστέψει ὁ ἄνθρωπος στό Θεό, ἀλλά ἀφοῦ αὐτός μένει σταθερός στήν πίστη, πρόκειται δηλαδή γιά δοκιμασμένη πίστη. Ἡ κατοικία τοῦ Θεοῦ μέσα μας γίνεται διαφορετικά στόν καθένα, ἀνάλογα μέ τή δύναμή του καί τήν ἀξία του. 46 Καί βέβαια μποροῦμε νά εἰκάσουμε ὅτι ὅσο ὁ ἄνθρωπος δυναμώνει πνευματικά, τόσο καί αἰσθάνεται τό Θεό πιό βαθειά μέσα του καί πιό μόνιμα ἐγκαταστημένο. Πάντως ἡ ἐνοίκηση τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο εἶναι ἀποτέλεσμα πίστης καί ἀγάπης ἀπό τήν πλευρά τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά καί χάριτος ἀπό τήν πλευρά τοῦ Θεοῦ. Προσπαθώντας νά βροῦμε παράλληλα χωρία στήν Ἁγία Γραφή ἤ σέ ἄλλους Πατέρες, ὅπως στό Μέγα Βασίλειο ἤ στό Γρηγόριο τό Θεολόγο, πού νά γίνεται λόγος γιά τήν "ἐνοίκηση" τοῦ Θεοῦ ἤ τή "συζυγία" καί "συγκατοίκηση", διαπιστώσαμε ὅτι δέν ὑπάρχουν. Εἶναι πρωτότυπος ὁ Γρηγόριος στόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἐκφράζεται γιά τή σχέση τῆς ψυχῆς μέ τό Θεό. Ὅταν λέει "ὁ ἐνοικῶν τε καί ἐμπεριπατῶν καί ἐπί τά βάθη τῆς ψυχῆς ἡμῶν διαδυόμενος," 47 ἐκφράζει προφανῶς τήν ἐμπειρία του, ἀφοῦ μάλιστα καμία προσπάθεια λογικῆς στήριξης δέν κάνει. Ἁπλῶς περιγράφει μέ λέξεις αὐτό πού ὁ ἴδιος ὀνομάζει αἴσθηση παρουσίας τοῦ Θεοῦ. Αἰσθάνεται τό Θεό νά κατοικεῖ μέσα του, νά κινεῖται μέσα του καί νά διαδύεται στά βάθη τῆς ψυχῆς του. Δηλαδή συμβαίνει στό Γρηγόριο Νύσσης ὅ,τι καί στόν ἀπόστολο Παῦλο ὅταν ἔλεγε "ζῶ δέ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δέ ἐν ἐμοί ὁ Χριστός" ( Γαλ. 2, 20). γ). Κοινωνία. Ἡ ἕνωση τῆς ψυχῆς μέ τό Θεό δηλώνεται καί μέ τόν ὅρο "κοινωνία". Κοινωνία στόν ἅγιο Γρηγόριο σημαίνει ἕνωση πραγματική, μίξη, σύναψη τῆς ψυχῆς μέ τό Θεό ὄχι ὡς οὐσία, ἀλλά ὡς ἐνέργεια ( "τῆς θείας δυνάμεως κοινωνούς"). 48 Ὁ Μέγας Βασίλειος ἔχει ἀντιμετωπίσει τό θέμα οὐσία-ἐνέργεια καί διακρίνει τούς ὅρους ἐξηγώντας ὅτι γνωρίζουμε τό Θεό ἀπό τίς ἐνέργειες, ἐνῶ ἡ οὐσία του μένει ἀπρόσιτη. 49 Αὐτή ἡ κοινωνία πραγματοποιεῖται μέ ἁγιότητα μυστική, πνευματική ἐνέργεια καί "ἄρρητη" διάθεση. 50 Φαίνεται ὅτι εἶναι δύσκολο νά προσδιοριστεῖ μέ λέξεις ἡ κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου, ὅταν αὐτός κοινωνεῖσυνάπτεται μέ τό Θεό. Ὁ ὅρος κοινωνία, ὡς κοινωνία Θεοῦ, ἀπαντᾶ καί στόν ἅγιο Γρηγόριο Θεολόγο. Ὡστόσο δέ δίνεται ἔμφαση στόν ὅρο οὔτε συνοδεύεται ἀπό διευκρινιστικές λέξεις τοῦ τρόπου ἤ τῶν μέσων τῆς κοινωνίας Θεοῦ ἐκεῖ ἔχει περισσότερο τήν ἔννοια τῆς συνάντησης μέ τό Θεό κι ὄχι τήν ἔννοια τῆς μίξης ἤ σύναψης. Αὐτό προκύπτει ἀπό τό ὅτι ὁ ἅγιος Γρηγόριος Θεολόγος κάνει λόγο γιά ὁδούς, 51 πού ὁδηγοῦν στήν κοινωνία μέ τό Θεό, ἤ γιά κατάβαση τοῦ Θεοῦ κι ἀνάβαση τοῦ ἀνθρώπου γιά νά ἐπιτευχθεῖ ἡ κοινωνία, 52. 17

ἐνῶ ἄλλοτε χρησιμοποιεῖ τό ρῆμα "ἄγομαι" πρός κοινωνία. Βέβαια, δέν ἀποκλείεται ὁ ὅρος κοινωνία, ἐκτός ἀπό συνάντηση, νά σημαίνει καί ἕνωση μέ τό Θεό, ὅμως κάτι τέτοιο δέ μαρτυρεῖται σαφῶς στά κείμενα πού προηγήθηκαν. Βέβαιο εἶναι ὅτι κοινωνία σημαίνει ἕνωση στά κείμενα τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, ὅπου συσχετίζεται ἡ κοινωνία μέ τήν ἕνωση νυμφίου-νύφης στό γάμο καί Χριστοῦ-Ἐκκλησίας. 53 δ). Μετοχή-μετουσία. Ὁ ὅρος μετοχή Θεοῦ χρησιμοποιεῖται μέ τήν ἔννοια τῆς μετοχῆς τοῦ ἀνθρώπου στίς ἀρετές-ἰδιότητες τοῦ Θεοῦ. Ὁ πιστός ἀποκτᾶ τήν καθαρότητα τοῦ Χριστοῦ μέ τή μετοχή, ἐνῶ ὁ Χριστός εἶναι ἡ πηγή αὐτῆς. 54 Ὁ Θεός, ὡς αἰτία πάντων καί ὄντως ὤν, μετέχεται ἀπό τά ἄλλα ὄντα χωρίς νά ἐλαττώνεται. 55 Οἱ ἄνθρωποι ἀποκτοῦν σοφία καί καθαρότητα, ἀρετή γενικῶς, μετέχοντας στό Θεό. Καί ἀντίστροφα, ἄν μετέχουν στήν ἀληθινή ἀρετή, μετέχουν καί στό Θεό. 56 Τή μετοχή Θεοῦ κατανοεῖ ὡς μετοχή στίς ἀρετές καί ὁ Μέγας Βασίλειος, βρισκόμενος σέ πλήρη συμφωνία μέ τό Γρηγόριο Νύσσης. Κάνει λόγο γιά μετοχή στή σοφία τοῦ Χριστοῦ, πού εἶναι ἡ αὐτοσοφία, καί μετοχή στήν ἀφθαρσία τοῦ Θεοῦ. 57 Εἶναι σαφές καί στό Μέγα Βασίλειο ὅτι πηγή τῶν ἀρετῶν εἶναι ὁ Θεός καί ὁ ἄνθρωπος μέ τή μετοχή τίς ἀποκτᾶ. Ριζικότερος ἀπό τόν προηγούμενο καί πιό συχνά χρησιμοποιούμενος εἶναι ὁ ὅρος "μετουσία Θεοῦ". Κάποιες φορές χρησιμοποιεῖται ἐναλλακτικά μέ τόν ὅρο μετοχή (βλ. ὑποσημ. 55) καί σημαίνει ὅτι ὁ πιστός μετέχοντας στό Θεό μετέχει στίς ἰδιότητές Του, τή λαμπρότητα καί τό φῶς 58, ὅπως δηλαδή καί ὁ ὅρος μετοχή. Ἔτσι, ἡ παράκληση γίνεται μέ τή μετουσία τῆς πηγῆς της, πού εἶναι τό ἅγιο Πνεῦμα ὡς Παράκλητος. 59 Ὡστόσο, ἡ μετουσία Θεοῦ εἶναι κάτι εὐρύτερο τῆς μετοχῆς καί ἀκολουθεῖ τή μετοχή. Ἐνῶ ἡ μετοχή σχετίζεται μέ τίς ἀρετές, ἡ μετουσία ἔρχεται μετά τήν ἀπόκτησή τους. 60 Ὁ D. Balas συνδέει τόν ὅρο μετουσία μέ τή διανοητική γνώση, ἀλλά σημειώνει ὅτι ἡ μετουσία εἶναι σαφῶς κάτι περισσότερο ἀπό τή διανοητική γνώση, εἶναι ἐπιθυμία, ἀγάπη, ἀπόλαυση τῆς γλυκύτητας τοῦ Θεοῦ, μυστική κοινωνία, πού ξεκινᾶ ἀπό τόν παρόντα βίο καί θά συνεχιστεῖ στήν εὐλογημένη αἰωνιότητα. 61 Προϋποθέσεις τῆς μετουσίας εἶναι ἡ καθαρότητα τοῦ βίου καί ἡ ἀπουσία ἔστω καί ἴχνους κακίας. Τή μετουσία ἐνεργεῖ ὁ Χριστός ὡς μεσίτης. 62 Ἡ βάση στήν ὁποία στηρίζεται ἡ δυνατότητα μετουσίας Θεοῦ ἀπό τόν ἄνθρωπο, εἶναι τό "κατ' εἰκόνα", διότι πρέπει νά ὑπάρχει κάποια συγγένεια γιά νά πραγματοποιηθεῖ μετουσία. 63 Ὁ D. Balas διαπιστώνει ὅτι ὁ Γρηγόριος Νύσσης συνδέει τή μετουσία Θεοῦ μέ τό κατ' εἰκόνα. Ἡ Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Αγιο Γρηγόριο Νύσσης

μετουσία ὡς μετοχή στίς τελειότητες τοῦ Θεοῦ εἶναι τό θεμέλιο καί ἡ ἀποκάλυψη τοῦ κατ' εἰκόνα στόν ἄνθρωπο. 64 Ἀκριβῶς ἐπειδή ὑπάρχει τό κατ' εἰκόνα στόν ἄνθρωπο, ἡ ψυχή ἐπιζητεῖ τήν ἕνωσή της μέ τό Θεό περισσότερο ἀπό ὅσο τό ἐλάφι ποθεῖ τό νερό. 65 Ὁ καθηγητής Ἠλίας Μουτσούλας ἐπισημαίνει ὅτι ἡ χρήση τῶν ὅρων "μετοχή" καί "μετουσία" ἀπό τό Γρηγόριο ἐξαίρει τή συγγένεια τῆς ψυχῆς ὡς εἰκόνας τοῦ Θεοῦ μέ τό Θεό καί δέν ἔχει νεοπλατωνική ἔννοια. 66 Ἐπίσης ὁ Η. Langerbeck ἀντιδιαστέλλει τήν "προκοπή" ἀπό τή νεοπλατωνική ἀντίληψη, κατά τήν ὁποία ἡ μυστική μέ τό Θεό ἕνωση συντελεῖται μέ τήν ἀπορρόφηση τοῦ ἀνθρώπινου στοιχείου ἀπό τό θεῖο. 67 Μέ τή μετουσία δέν ἐπιτυγχάνεται μόνο ἡ ἀντίδοση τῶν ἰδιωμάτων ἤ καλύτερα ἡ μετοχή τῶν θείων ἀρετῶν, ὅπως εἶναι ἡ αἰώνια δύναμη, 68 ἀλλά ἐπιτυγχάνεται ἡ ἴδια ἡ ζωή. Πρόκειται δηλαδή γιά πραγματική καί μόνιμη ἕνωση μέ τό Θεό, πού εἶναι ἡ αὐτοζωή, καθώς Αὐτός μᾶς ζωοποιεῖ. 69 Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἔχοντας προφανῶς ἐμπειρία τῆς ζωτικῆς ἐνέργειας πού νιώθει ὅποιος κατορθώνει τή μετουσία Θεοῦ, ἐξηγεῖ ὅτι ἐάν ἡ τροφή τῆς σάρκας, πού εἰσέρχεται κι ἔπειτα ἐξέρχεται, ἀφήνει στό σῶμα ζωτική δύναμη, πόσο μᾶλλον ἐξασφαλίζει τή ζωή ἡ μετουσία τοῦ Θεοῦ, πού μένει πάντοτε μέσα μας καί δέν ἐλαττώνεται. 70 Προκύπτει λοιπόν ὅτι μετουσία Θεοῦ σημαίνει νά ἔχεις τόν ἴδιο τό Θεό μέσα σου ὡς ἐνέργεια, ἡ ὁποία πλημμυρίζει τό εἶναι τοῦ ἀνθρώπου καί τόν καθιστᾶ θεούμενο. Στό ἴδιο συμπέρασμα καταλήγει ὁ D. Balas, ὁ ὁποῖος ὑποστηρίζει ὅτι ἡ μετουσία Θεοῦ εἶναι ἡ καθολική μετοχή στίς τελειότητες τοῦ Θεοῦ καί μάλιστα εἶναι ἡ παρουσία τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ -αὐτοαγαθοῦ, αὐτοζωή, κ.τ.λ.-, (δηλ. ὡς ἐνέργεια ὅπως ἐμεῖς σημειώνουμε), στούς μετέχοντες. 71 Ὁ Μέγας Βασίλειος, σπανιότατα βέβαια, ὡστόσο κάνει λόγο γιά μετουσία Θεοῦ ἤ Ἁγίου Πνεύματος. Κατανοεῖ τή μετουσία Θεοῦ ὡς ἀποτέλεσμα ἐγκρατοῦς βίου καί γενικά σωστῆς καί ἠθικῆς ζωῆς. 72 Ἡ σύνδεση τῆς μετουσίας μέ τίς ἀρετές ἀπαντᾶται καί στό Γρηγόριο, ὅπως εἴδαμε. Ὡστόσο, στό Μέγα Βασίλειο δέ γίνεται λόγος γι' αὐτό καθεαυτό τό γεγονός τῆς μετουσίας, ἀλλά γιά τίς προϋποθέσεις της. Σέ αὐτό τό σημεῖο ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὑπερβαίνει τόν ἀδελφό του καί χωρίς νά παραπέμπει κάπου, μιλάει γιά τό γεγονός τῆς μετουσίας τοῦ Θεοῦ καθεαυτό μέ ἐνάργεια καί βεβαιότητα. Ἡ συχνή χρήση τοῦ ὅρου καί τά ὅσα γράφει γιά τίς προϋποθέσεις, ἀλλά καί γιά τά ἀποτελέσματα τῆς μετουσίας, μαρτυρεῖ μία οἰκειότητα τοῦ Πατρός μέ τό γεγονός αὐτό.. 19

ε). Ἀνάκραση Ἕνας ἄλλος ὅρος πού χρησιμοποιεῖ ὁ ἅγιος γιά νά δηλώσει τήν ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μέ τό Θεό, εἶναι ἡ "ἀνάκραση" ἤ "συνανάκραση". Τούς ὅρους αὐτούς χρησιμοποιεῖ ὁ ἅγιος Γρηγόριος τόσο γιά τήν ἕνωση τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς μέ τό Θεό (τίς ἐνέργειές Του), ὅσο καί γιά τήν ἕνωση ἀνθρώπινης καί θείας φύσης στό ἑνιαῖο πρόσωπο τοῦ Λόγου. 73 Ἡ ἀνάκραση τῶν δύο φύσεων στό Λόγο ἀποτελεῖ τή βάση πάνω στήν ὁποία καθίσταται δυνατή ἡ προσωπική ἀνάκραση κάθε ἀνθρώπου μέ τό Χριστό. 74 Προκύπτει ὅτι ἡ ἀνάκραση εἶναι ἕνωση πραγματική, ὅπως πραγματική εἶναι ἡ ἕνωση τῶν δύο φύσεων στό ἕνα πρόσωπο τοῦ Λόγου. Εἶναι ἕνωση ἑνός ἀσθενέστερου μέ τό κατεξοχήν ἰσχυρό. Εἶναι ἕνωση τοῦ θνητοῦ μέ τό ἀθάνατο καί αὐτό πού προκύπτει εἶναι ἡ ζωοποίηση τοῦ θνητοῦ. Στήν ἀνάκραση δέ δίνουν καί τά δύο μέρη, ἀλλά ἡ θεία φύση δίνει στήν ἀνθρώπινη τήν ἐνέργειά της. 75 Αὐτό τό ὁποῖο ἔλαβε ἡ ἀνθρώπινη φύση τοῦ Λόγου στήν ἀνάκρασή της μέ τή θεία κατά τή σάρκωσή Του, μεταδίδεται καί στούς ἀνθρώπους στήν προσωπική τους ἀνάκραση μέ τό Λόγο. 76 Στό Γρηγόριο Νύσσης τό μυστήριο τῆς ἐνσάρκωσης ἀποτελεῖ τό κέντρο τῆς ἀπολύτρωσης καί τήν κύρια στιγμή τῆς θέωσης τῆς ἀνθρώπινης φύσης, συμπεραίνει ὁ Ἀ. Θεοδώρου. 77 Διαπιστώνεται πώς ὅ,τι προσλαμβάνει ἡ ἀνθρώπινη φύση τοῦ Λόγου στήν ἀνάκρασή της μέ τό Λόγο, τό ἴδιο προσλαμβάνει καί ὁ κάθε ἄνθρωπος στήν προσωπική του ἀνάκραση μέ τό Χριστό. Πρόκειται γιά τά χαρίσματα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος πού ζωοποιοῦν τόν ἄνθρωπο. Αὐτά τά ἔχει ἀνάγκη ὁ θνητός ἄνθρωπος καί προκειμένου νά τά ἀπολαύσει, ἡ θεία σοφία προνόησε παρέχοντας τή δυνατότητα ἀνάκρασης τοῦ αἰσθητοῦ μέ τό νοητό. 78 Ἡ ἐπιθυμία τῆς ψυχῆς γιά τό ἀόρατο κάλλος εἶναι αὐτή πού κινεῖ τόν ἄνθρωπο πρός τήν ἀνάκραση μέ τό θεῖο. 79 Προϋπόθεση ἀπό τήν πλευρά τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ καθαρότητα ἀπό τά ἐπίγεια, ἡ ἀποδέσμευση τῆς καρδιᾶς ἀπό τά ὁρατά καί τά κτιστά. Τό ἀποτέλεσμα εἶναι ἡ τελεία ἔλλαμψη τοῦ ἀληθινοῦ φωτός. 80 Ὁποιαδήποτε προσπάθεια διανοητική πρός ἀνάκραση εἶναι μάταιη καί αὐτό πού χρειάζεται, ἐκτός ἀπό τήν καθαρή καρδιά, εἶναι ἡ πίστη καί ἡ ἀγάπη. 81 Ἡ ἀνάκραση λοιπόν ὡς γεγονός συνδέεται μέ τούς ὅρους συζυγία, κοινωνία, ἕνωση, μυστήριο, 82 ἐνῶ ἡ ἀνάκραση ὡς ἕνωση τοῦ ἀνθρώπου μέ τό Θεό, μετοχή στίς θεῖες ἐνέργειες καί ἀπόλαυση τῶν χαρισμάτων τοῦ Ἁγίου Πνεύματος εἶναι θέωση 83 (<<...ἵνα τῇ πρός τό θεῖον ἀνακράσει συναποθεωθῇ τό ἀνθρώπινον.>>). 84 Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Αγιο Γρηγόριο Νύσσης

Ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο ὁ Γρηγόριος Νύσσης ἀντιλαμβάνεται τήν ἕνωση τῆς ψυχῆς μέ τό Θεό, ἀπαντᾶται καί στά Μακαριανικά ἔργα. Πρόκειται γιά ἔργα πού ἐσφαλμένα φέρουν τό ὄνομα τοῦ Μακαρίου τοῦ Αἰγυπτίου, ἀφοῦ αὐτός ἦταν ἀπαίδευτος κι ἐπιπλέον οἱ ἀρχαῖες πηγές ἀγνοοῦν τά ἔργα του. Ὁ συντάκτης τους ἔζησε στή Μεσοποταμία, εἶχε ἐλληνορωμαϊκή παιδεία, γνώριζε τά ἀσκητικά ἔργα τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καί ἔγραψε τά ἔργα του στή δεκαετία τοῦ 380 μ. Χ. 85 Εἶναι λοιπόν προγενέστερα τῶν νηπτικῶν ἔργων τοῦ Γρηγορίου Νύσσης, γνώριζαν μεγάλη κυκλοφορία στούς μοναστικούς κύκλους καί ὁπωσδήποτε τά γνώριζε ὁ ἅγιος Γρηγόριος. Γίνεται καί σέ αὐτά λόγος γιά "μετουσία", "κοινωνία" καί "ἀνάκραση" μέ τό Θεό, πού μάλιστα εἶναι ὅμοια μέ τή δύναμη, πού ἀνέστησε τό Χριστό ἀπό τούς νεκρούς. 86 Ἡ ψυχή μέ τήν ἀνάκρασή της μέ τό Θεό ἀποκτᾶ τή χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὅπως λέει καί ὁ Γρηγόριος, τό δέ ἀποτέλεσμα εἶναι ἡ ἔλλαμψη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος στήν ψυχή τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος ἀνακαινίζεται, ἀλλοιώνεται καί καθίσταται νέα κτίση. 87 Εἰσέρχεται στόν κόσμο τῆς θεότητας ὡς πρός τό φρόνημα, δηλαδή προηγεῖται κι ἐδῶ, ὅπως στό Γρηγόριο, ἡ μεταποίηση τοῦ φρονήματος, ἡ ἀποδέσμευση τοῦ νοῦ ἀπό τό σαρκικό φρόνημα. 86 Νοηματικά ἡ νέα κτίση τοῦ συντάκτη τῶν Μακαριανικῶν ἔργων συμπίπτει μέ τήν ἐπαναφορά μας στήν "πρώτη τῆς συστάσεως ἡμῶν αἰτίαν", πού ἀναφέρει ὁ Γρηγόριος. Τό πῶς γίνεται ἡ ἀνάκραση, εἶναι θέμα πού οἰκονόμησε ἡ θεία χάρις, κατά τήν ἔκφραση τῶν Μακαριανικῶν ἔργων, ἤ πού ἐφεῦρε ἡ θεία σοφία κατά τό Γρηγόριο. Καί ἐδῶ παρατηροῦμε συμφωνία ὡς πρός τό νόημα, ἀφοῦ τό γεγονός εἶναι ὅτι ὁ Θεός κατέστησε δυνατή τήν ἀνάκραση γιά χάρη τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά καί ὅρισε τόν τρόπο πού εἶναι, τόσο στό Γρηγόριο ὅσο καί στά Μακαριανικά, ἡ θεία χάρις σέ συνέργεια μέ τήν πίστη, τήν ἀγάπη καί τόν προσωπικό ἀγῶνα τοῦ ἀνθρώπου. 88 Διαπιστώνουμε πράγματι ὅτι ὑπάρχει τό ἴδιο πνευματικό κλίμα τόσο στό Γρηγόριο ὅσο καί στά Μακαριανικά ἔργα. Βέβαια, στά Μακαριανικά ἔργα ὑπάρχουν ὁρισμένες ἀτυχεῖς ἐκφράσεις, ὅπως "κοινωνός θείας φύσεως" ἀντί "ἐνέργειας" ἤ "καθ' ὑπόστασιν ἔλλαμψη τῆς δυνάμεως τοῦ Ἁγίου Πνέυματος". Αὐτό τό καθ' ὑπόστασιν ὅμως δέ σημαίνει ἔλλαμψη τῆς ὑπόστασης τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ἀλλά δηλώνει τήν πραγματικότητα τῆς ἔλλαμψης τῆς ἐνέργειάς του. Ἄλλωστε, σέ πολλά ἄλλα σημεῖα εἶναι σαφές ὅτι μετέχουμε ἤ κοινωνοῦμε τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ. Πάντως ὁ ἅγιος Γρηγόριος εἶναι πιό προσεκτικός καί φειδωλός θά λέγαμε στίς ἐκφράσεις του, κι ἐνῶ ἐπανέρχεται στό ἴδιο θέμα, δέν. 21

ἐπαναλαμβάνεται, πρᾶγμα πού συμβαίνει στά Μακαριανικά ἔργα. Τοῦτο ὀφείλεται ἀφενός στό ὅτι ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἦταν πιό μορφωμένος, ἀλλά καί καλός γνώστης τοῦ δόγματος, κι ἀφετέρου στό ὅτι ὁ συγγραφέας τῶν Μακαριανικῶν ἀπευθυνόταν στούς μοναχούς καί συνέγραψε ἕναν πρακτικό ὁδηγό γιά νά τούς βοηθᾶ στό νηπτικό βίο, ἐνῶ ὁ Γρηγόριος ὑπῆρξε ὁ πρῶτος θεωρητικός θεμελιωτής τοῦ νηπτικοῦ βίου. 89 Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Αγιο Γρηγόριο Νύσσης

Β.ΤΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ ΣΤΟΝ ΑΓΙΟ ΓΡΗΓΟΡΙΟ ΝΥΣΣΗΣ 1) ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Ἡ λέξη θεωρία προέρχεται ἀπό τό θεᾶσθαι (θέα) καί συνεπῶς ἐκφράζει σέ τύπο ἐνισχυμένο τήν ἰδέα τοῦ βλέπω, παρατηρῶ, πηγαίνω σέ ἕνα θέαμα καί κατ' ἐπέκταση συλλογίζομαι, σκέπτομαι, φιλοσοφῶ. 1 Ἡ ἁπλή ὅραση μπορεῖ ὁλοένα καί περισσότερο νά συνοδεύεται ἀπό συλλογισμό, πού ὅταν εἶναι ἐπιστημονικός λέγεται "θεωρία". Ὁ Πλάτων αναφέρει ὅτι ἡ θεωρία βλέπει "ἐκεῖνο πού ὑπάρχει καλύτερο στά ὄντα", "τό θεῖον καλόν" τόν καθαρό νοῦ. 2 Σύμφωνα μέ τόν Κικέρωνα "θεωρεῖν" εἶναι νά θεωρεῖς τά πράγματα μέ τή λογική, γιά νά ἐρευνᾶς τήν οὐσία τους, εἶναι "φιλοσοφεῖν". 3 Ὁ Ὠριγένης, ὅπως σημειώνει ὁ καθηγητής Ἠλίας Μουτσούλας, συνδέει τή θεωρία μέ "τό τρίτο στάδιο τῆς φιλοσοφίας ἤ ἀκριβέστερα τῆς ἠθικῆς τελειώσεως", ἐνῶ προηγοῦνται ἡ "ἠθική" καί ἡ "φυσική". 4 Τά στάδια αὐτά ἀντιστοιχοῦν πρός τά τρία βιβλία τοῦ "Σολομῶντα": τίς Παροιμίες, τόν Ἐκκλησιαστή καί τό Ἆσμα Ἀσμάτων. 5 Σύμφωνα μέ τόν Εὐάγριο, ὅπως παρατηρεῖ ὁ καθηγητής Tomas Spidlik 6, ὑπάρχουν δύο ἐπίπεδα στή θεωρία: α) θεωρία φυσική, θεωρία δευτέρα 7, θεωρία τῶν σωμάτων, 8 θεωρία τῶν αἰσθητῶν, 9 θεωρία τοῦ κόσμου τούτου τοῦ ὁρατοῦ, 10 καί β) θεολογία, θεωρία πρώτη, τῶν ἀσωμάτων, τῶν πνευματικῶν, 11 τῶν νοητῶν. 12 Ὁ ὅρος θεωρία ἀπαντᾶται συνολικά 294 φορές στά ἔργα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Νύσσης. Φαίνεται ὅτι εἶναι ἕνας ἀπό τούς πιό συχνούς ὅρους καί δέν χρησιμοποιεῖται πάντα μέ τήν ἴδια σημασία. Ὁ Jean Danielou 13 σημειώνει ὅτι στό Γρηγόριο Νύσσης ἡ σημασία τοῦ ὅρου κινεῖται σέ τρία βασικά ἐπίπεδα: α) τήν ἐπιστημονική γνώση, β) τήν ἑρμηνευτική μέθοδο καί γ) τή μυστική θεωρία, πού εἶναι ἡ πνευματική γνώση ὡς καρπός τῆς νηπτικῆς ζωῆς. Κάποιες φορές ἡ λέξη θεωρία σημαίνει ἀκριβῶς ὅ,τι καί σήμερα, δηλαδή δηλώνει τή συγκροτημένη διδασκαλία, ἤ ἁπλά τή διδασκαλία, τήν ἀνάλυση, ἤ τήν προτεινόμενη ἑρμηνεία: <<... οὔ δέχεται τόν ἰδιωτισμόν τοῦτον ὁ πολύς ἐν ταῖς τῶν ἀλήπτων θεωρίαις Εὐνόμιος.>> 14 <<... προσβιβάζει τοῖς ἄνω τήν θεωρίαν...>> 15 <<Ταῦτα τοῖς πολλοῖς πόρρωθεν ἴσως ὡς πρός τήν προτεθεῖσαν ἡμῖν θεωρίαν εἶναι δόξει...>>. 16. 23

Ἄλλες φορές ἡ λέξη σχετίζεται μέ τή θέα, τήν ὅραση καί εἶναι δυνατόν νά ἑρμηνευτεῖ ὡς θέα. Αὐτές τίς περιπτώσεις τίς διακρίνουμε ἀπό τό ὅτι συνοδεύεται στό κείμενο ἡ λέξη θεωρία ἀπό τά οὐσιαστικά "ὄψις", "φῶς", "φαινόμενον", "ἐμφαινόμενον", "ὀφθαλμός" καί τά ρήματα "βλέπω", "ἐπισκοτῶ", "ἐνατενίζω": <<... καί δι' ἡσυχίας ἀμετεωρίστως τῇ θεωρίᾳ τῶν ἀοράτων ἐνατενίζων...>> 17 <<... ἐπισκοτεῖται δέ πως ὑπό τῶν κατ' αἴσθησιν προφαινομένων ἡ τοῦ καλοῦ θεωρία...>> 18 <<... πρός τήν τῶν μυστικῶν θεωρίαν... καί βλέπειν ἄρχεται τόν ποθούμενον ἄλλῳ εἴδει τοῖς ὀφθαλμοῖς ἐμφαινόμενον. Δορκάδι γάρ ὁμοιοῦται...>> 19 <<... οὐκ ἐνδέχεται μή ἐν φωτί γενέσθαι τήν τοῦ φωτός θεωρίαν...>>. 20 Ὁ ἅγιος Γρηγόριος σέ αὐτά τά σημεῖα, γράφοντας γιά τή θεωρία τῶν ἀοράτων, τοποθετεῖται στό ζήτημα τῆς θέας τοῦ Θεοῦ. Εἶναι σαφές ὅτι δέχεται τή δυνατότητα θεάσεως τῶν ἀοράτων, ἀφοῦ οἱ συνοδευτικές λέξεις μᾶς ὑποχρεώνουν νά ἑρμηνεύσουμε τή θεωρία ὡς θέα. Μιλάει γιά θέα φωτός. Ἡ θέα αὐτή σχετίζεται μέ τήν αἴσθηση καί ὄχι μέ τή σωματικότητα. 21 Ὁ Θεός δίνει στήν ψυχή τήν αἴσθηση τῆς παρουσίας Του. 22 Ἡ "αἴσθηση παρουσίας" εἶναι τρόπος γνώσης τοῦ Θεοῦ καί βεβαιότητα τῆς παρουσίας Του. Εἶναι δέ ἡ ἐμπειρία τῆς παρουσίας Του τόσο ἔντονη, ὥστε δέν χωράει ἀμφισβήτηση, ἔστω κι ἄν δέν περιγράφεται μέ λεκτικά σύνολα. Ἄνθρωποι πού εἶχαν τέτοιες ἔκτακτες ἐμπειρίες θεάσεως ἦταν ὁ Μωυσής, ὁ ἀπόστολος Παῦλος καί ὁ πρωτομάρτυρας Στέφανος. Ἡ ἐμπειρία τῆς θέας τῶν ἀοράτων δέν εἶναι ἀπροϋπόθετη οἱ προϋποθέσεις της ὅμως ἐξετάζονται σέ ἄλλη παράγραφο. Ὅσον ἀφορᾶ στόν ἴδιο τόν ἅγιο, δέ μᾶς ἀναφέρει κάτι γιά προσωπική θεωρία Θεοῦ. Ἐκφράζει ὅμως τήν εὐχή νά ἀξιωθεῖ κι ὁ ἴδιος καί οἱ ἀκροατές του, ὥστε νά δεχτοῦν τήν ἐμφάνεια τοῦ Θεοῦ, μέσω τῆς θεωρίας καί τῆς νήψεως. 23 Ὁ Walther Volker στό ἔργο του Gregor von Nyssa als Mystiker γράφει κατά λέξη ὅτι ὁ Γρηγόριος τελικά μέ τή λέξη "θεωρία" ἐννοεῖ τή Schau Gottes, δηλαδή τή θέα τοῦ Θεοῦ. 24 Ἡ λέξη θεωρία συνήθως συνοδεύεται ἀπό ἕναν ἐπιθετικό προσδιορισμό, πού διαφοροποιεῖ κάθε φορά τή σημασία της. Ἔτσι, ὅταν γίνεται λόγος γιά ἱστορική θεωρία τοῦ κειμένου, πρόκειται γιά τήν κατά γράμμα ἑρμηνεία του, τήν ἑρμηνεία του ὅπως ἀκριβῶς ἐπιβάλλουν τά ἱστορικά γεγονότα. Συχνά σέ αὐτές τίς περιπτώσεις ἀναζητεῖται ἀπό τό Γρηγόριο ἡ τροπική θεωρία, δηλαδή ἡ μεταφορική σημασία τῶν γραφομένων ἤ καλύτερα ἡ ἄυλη καί νοητή θεωρία ἤ ἡ κατ' ἀναγωγήν θεωρία. 25 Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Αγιο Γρηγόριο Νύσσης

Mιλώντας ὁ ἅγιος γιά νοητή, πνευματική, λεπτότερη καί ἀναγωγική θεωρία, δηλώνει τήν ὑπέρβαση τοῦ γράμματος τῆς Γραφῆς, τήν ἀνακάλυψη τοῦ νοήματος τοῦ κειμένου - κατόπιν διαδικασιῶν, πού θά περιγραφοῦν στήν οἰκεῖα παράγραφο - ἀλλά καί τήν οὐσιαστική προσοικείωση τοῦ ἀκροατῆ μέ τό πνεῦμα τῆς Γραφῆς. 2) OI ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ζεῖ τή θεωρία, γι' αὐτό καί μέ μεγάλη εὐχέρεια περιγράφει τή διαδικασία της καί τίς προϋποθέσεις της. Κατ' ἀρχήν ἡ θεωρία εἶναι μία ἐμπειρική κατάσταση ἡ ὁποία δέν εἶναι ἀπροϋπόθετη. Πρέπει αὐτός πού πρόκειται νά προχωρήσει στή θεωρία τῶν ὄντων νά καθαριστεῖ, νά εἶναι καθαρός καί ἀκηλίδωτος στό σῶμα καί στήν ψυχή..26 Σέ αὐτό βοηθάει ἡ προσευχή καί ἡ μνήμη Θεοῦ. Ἐάν ὑπάρχει στήν καρδιά διαρκής μνήμη Θεοῦ κι ἄν ὁ ἄνθρωπος προσεύχεται, τότε ἡ ἁμαρτία δέ βρίσκει χῶρο στήν ψυχή καί οἱ κακοί λογισμοί δέν ἀπασχολοῦν τό νοῦ. 27 Ἡ πνευματική ἐγρήγορση, ἡ νήψη ὁδηγοῦν στήν ἀπάθεια καί στήν καθαρότητα. Προϋπόθεση λοιπόν εἶναι ἡ καθαρότητα τοῦ βίου. Παρατηροῦμε πώς ἡ ἴδια προϋπόθεση ἰσχύει καί γιά τή θεογνωσία. (<<...κατά τό παράγγελμα τοῦ Μωϋσέως τούς καθαρεύειν... μέλλοντας προσβαίνειν τῷ πνευματικῷ τῆς θεογνωσίας ὅρει...>>). 28 Ἀπό αὐτό προκύπτει ἡ σχέση τῆς θεωρίας τῶν ἀοράτων μέ τή θεογνωσία. Ὅπως σημειώνει ὁ Tomas Spidlik, 29 ὅλοι, πλατωνικοί, στωϊκοί, χριστιανοί, ἐπιμένουν στήν ἀναγκαιότητα τῆς κάθαρσης γιά νά φθάσουν στή θεωρία. Οἱ ἀποκλίσεις ἀρχίζουν ὅταν πρόκειται νά προσδιορίσουν σέ τί συνίσταται ἡ κάθαρση αὐτή: κάθαρση ἀπό τή σάρκα, τίς αἰσθήσεις, τούς κακούς λογισμούς, τά πάθη, τήν ἁμαρτία. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἐξηγεῖ ὅτι δέν "ἐνδέχεται", παρά μόνο στό φῶς νά γίνει ἡ θεωρία τοῦ φωτός, δηλαδή πρέπει κανείς νά ζεῖ στό φῶς, στήν ἀπάθεια γιά νά ἔχει ἐμπειρία τοῦ ὄντος φωτός, τοῦ Θεοῦ. 30 Ἄλλη προϋπόθεση εἶναι ἡ ὑπέρβαση τῆς ἀνθρώπινης φύσης καί δύναμης, ἡ ἐπέκταση τοῦ ἀνθρώπου, πού ἐπιτυγχάνεται μέ τήν ἀνάκραση τοῦ ἀνθρώπου πρός τή χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Τό ἀποτέλεσμα, πού ἐπίσης ἐπιτυγχάνεται μέσω τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, εἶναι ἡ κατανόηση τοῦ Θεοῦ, ἡ θεωρία. 31. 25

Ὁ ἅγιος Γρηγόριος παρακινεῖ νά μιμηθοῦμε τόν Μωϋσή στήν ἀσκητική του. Συνιστᾶ ἀγώνα κατά τῶν παθῶν κι ἰδιαίτερα κατά τοῦ πάθους τῆς ἡδονῆς, πού εἶναι ἰσχυρότερη ἀπό τά ἄλλα πάθη. 32 Ἀποκαλεῖται "ἀκόλαστη καί δέλεαρ πάσης κακίας" 33 κι ἐπιφέρει ὀδύνη, ὅπως καί ἡ κενοδοξία. 34 Γι' αὐτό ὁ Μωϋσής δίνει τό παράδειγμα, ὥστε "μή ἐπαίρεσθαι τοῖς κατορθώμασιν". 35 Ἀντίθετα, τά δάκρυα μετάνοιας εἶναι αὐτά πού ἐξασφαλίζουν τούς ἐνάρετους, 36 γι' αὐτό καί ὁ ἅγιος Γρηγόριος συμβουλεύει: <<μιμείσθω τόν Μωϋσέα καί μή φειδέσθω τῶν δακρύων>>. 37 Ἰδιαίτερα ὑπογραμμίζεται ὁ σύνδεσμος τοῦ πιστοῦ μέ τήν ἐκκλησία καί ὁ μή χωρισμός του ἀπό τά "νόμιμα καί τά ἔθη τῆς ἐκκλησίας", πού τρέφουν καί ἀνδρώνουν τήν ψυχή. 38 Παρατηροῦμε ὅτι ἡ πρακτική ἄσκηση μέσα στήν ἐκκλησία προηγεῖται τῆς θεωρίας καί ἀποτελεῖ προϋπόθεση αὐτῆς. Προκειμένου γιά τό Μωϋσή, γράφει ὁ ἅγιος ὅτι <<τῶν ἀνθρώπων ἐπιμιξίας ἑαυτόν ἀποικίσας καί μόνος μόνῳ συζῶν ἑαυτῷ καί διά ἡσυχίας ἀμετεωρίστως τῇ θεωρίᾳ τῶν ἀοράτων ἐνατενίζων ὁ τῷ φωτί μετά ταῦτα τῷ ἀρρήτῳ καταυγασθείς καί τῆς δερματίνης τε καί νεκρᾶς περιβολῆς ἐκλύσας τῆς ψυχῆς τήν βάσιν.>> 39. Ἐδῶ περιγράφεται μέ λεπτομέρεια τό "πῶς" τῆς θεωρίας. Ὁ ἄνθρωπος ἀπομακρύνεται ἀπό τίς "ἐπιμιξίες" τῶν ἀνθρώπων καί δέ ζεῖ πλέον μέ αὐτούς, ἤ καλύτερα ἀπομακρύνεται ἀπό τίς συνήθειές τους. Τό ἀξιοπρόσεκτο εἶναι ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἐξακολουθεῖ νά συζεῖ (ἡ κοινωνικότητα τοῦ ἀνθρώπου παραμένει καί στό μοναχό) μέ μόνο σύντροφο τόν ἑαυτό του. Αὐτό σημαίνει ὅτι στή θεωρία ἀφενός ὁ ἄνθρωπος δέ βγαίνει ἀπό τόν ἑαυτό του-ἐπεκτείνονται μόνο οἱ δυνάμεις του-, κι ἀφετέρου αὐτό τό συζεῖν δηλώνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος γνωρίζει τόν ἑαυτό του, τόν ἔσω ἄνθρωπο. Ὅλα αὐτά γίνονται "διά ἡσυχίας". Ἡ ἡσυχία εἶναι ἀπαραίτητη γιά τή θεωρία τῶν ἀοράτων, πού γίνεται ἀμετεωρίστως, ἀφοῦ δέν ἐπιτυγχάνεται ἡ θεωρία ἄν ὁ ἄνθρωπος ἀποσπᾶται ἀπό τά ὁρατά. Μετά ἀπό αὐτή τή διαδικασία ὁ ἄνθρωπος πλέον ἔχει ἀποχωριστεῖ ὁριστικά ἀπό τή δερμάτινη καί νεκρή περιβολή, δηλαδή τά σαρκώδη καί μάταια πράγματα, καί ἔχει καταυγασθεῖ στό φῶς, πού ὅμως εἶναι ἄρρητο, δηλαδή ἀπερίγραπτο καί προφανῶς διαφορετικό ἀπό τό φῶς, πού γνωρίζουμε. Προκειμένου νά προσεγγίσουμε περισσότερο τήν ἐμπειρία τῆς θεωρίας πού περιγράφει ὁ ἅγιος Γρηγόριος, εἶναι ὠφέλιμο νά δοῦμε τή διάκριση πού κάνει ὅσον ἀφορᾶ στήν αἴσθηση. Λέει λοιπόν ὅτι στούς ἀνθρώπους ἡ αἴσθηση εἶναι διπλή. ἡ μέν σωματική, ἡ δέ θειοτέρα. Ὑπάρχει κάποια ἀναλογία ἀνάμεσα στά ψυχικά ἐνεργήματα καί στά αἰσθητήρια τοῦ σώματος. 40 Καί ἡ ψυχή Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Αγιο Γρηγόριο Νύσσης

μας δηλαδή ἔχει αἰσθήσεις πού ἀντιστοιχοῦν στίς πέντε αἰσθήσεις τοῦ σώματος: ὅραση, ἀκοή, ἀφή, γεύση, ὄσφρηση. Μέ αὐτές τίς θειότερες αἰσθήσεις, τίς αἰσθήσεις τῆς ψυχῆς γίνεται ἀντιληπτός ὁ Θεός. Ἔχοντας ὑπόψη αὐτή τήν ἀναλογία καί ὅτι δέν πρόκειται γιά τίς σωματικές αἰσθήσεις, κατανοοῦμε τό γεγονός τῆς θεωρίας ὡς θέας Θεοῦ ἤ τῶν ἀοράτων (ἐννοεῖται σωματικά ἀοράτων) χωρίς νά συγκρουόμαστε μέ τούς ὄρους τῆς λογικῆς. Μέσα στήν ἐμπειρία τῆς θεωρίας εἶναι ἡ θέα τοῦ Θεοῦ, ἡ ἀκοή ὁπωσδήποτε τῆς ἡδείας φωνῆς του, ἡ ὄσφρηση τῆς εὐωδίας του, ἀκόμη καί ἡ μέθη ἀπό τήν ὄσφρηση καί γεύση Του, ἡ ὁποία ὅμως εἶναι ἀγαθή καί νηφάλια μέθη καί προκαλεῖ στούς ἀνθρώπους τήν ἔκστασή τους ἀπό τά ὑλικά πρός τά θεῖα. <<... ὅσοι βλέπουσι τόν Θεόν... ἴδιον δέ τοῦ ὁρῶντος τόν Θεόν...>> 41 <<... καί αὐτοί πάντως ἀκουσόμεθα...>> 42 <<Τήν δέ φωνήν αὐτοῦ τήν ἡδεῖαν οἱ δεξάμενοι τοῦ Εὐαγγελίου τήν χάριν ἐπιγινώσκουσιν...>> 43 <<Ἡ μέν γάρ ὄσφρησις τῆς τοῦ Χριστοῦ εὐωδίας πλήρης γίνεται...>> 44 <<...ἀρύεσθαι εἰς ἀγαθήν τε καί νηφάλιον μέθην. Ἐκείνην λέγω τήν μέθην, δι' ἧς τοῖς ἀνθρώποις ἐκ τῶν ὑλικῶν πρός τό θειότερον ἡ ἔκστασις γίνεται.>> 45 Ὅλες οἱ αἰσθήσεις λαμβάνουν πείρα τῆς θείας ἐνέργειας καί προϋποτίθεται ἡ ἐπιθυμητική κίνηση τῆς ψυχῆς. Ἄν ἡ ψυχή δέν ἐπιθυμήσει τό Θεό, δέ θά τόν βρεῖ. 46 Σέ αὐτό τό σημεῖο πρέπει νά τεθεῖ τό ἐρώτημα περί τῶν μέσων, πού ὁ ἄνθρωπος χρησιμοποιεῖ γιά τήν ἀπόκτηση τῆς θεωρίας. Ἤδη ἀναφέρθηκαν τά σχετικά μέ τήν προετοιμασία τοῦ ἀνθρώπου γιά ἕνα τέτοιο γεγονός, καί φάνηκε ὅτι ὁ ἄνθρωπος δέ μένει παθητικός, ὅπως συμβαίνει μέ τό ὅραμα, ἀλλά μετέχει ἐνεργητικά ὁ ἴδιος στή θεοπτική ἐμπειρία, τήν ὁποία καί ἐπιζητεῖ μέ τήν ἄσκησή του καί τή ζωή του. Ὁ ἅγιος Γρηγόριος ἐξηγεῖ πώς ὁ ἄνθρωπος χρησιμοποιεῖ τή διάνοιά του προκειμένου γιά τά θεῖα καί σέ ποιό βαθμό αὐτή ὠφελεῖ. Γράφει ὅτι ἡ ψυχή περιπολεῖ μέ τή διάνοια τή νοητή καί ὑπερκόσμια φύση... διαπιστώνει ὅτι εἶναι ἄληπτο αὐτό πού ζητᾶ, δέν τό βρίσκει οὔτε στό χῶρο τῶν νοητῶν καί ἀσωμάτων, δηλαδή οὔτε στό χῶρο τῶν ἐννοιῶν, ὁπότε ἐγκαταλείπει ἡ ψυχή κάθε προσπάθεια νοητικῆς κατάληψης τῆς θείας πραγματικότητας καί μέ τήν πίστη πλέον ἀρχίζει νά κινεῖται. Τότε μέ τήν πίστη βρίσκει τό Θεό καί ἡ καρδιά γίνεται τόπος ἐνοίκησης τοῦ Θεοῦ. 47. 27

Μόνο μέ τήν πίστη ἐπιτυγχάνεται ἡ "εἰσοίκησις" ἤ ἡ "ἐνοίκησις" τῆς θείας ἐνέργειας στήν ψυχή. Ἡ διάνοια τοῦ ἀνθρώπου, ὡστόσο, δημιουργεῖ ἕνα νόημα γιά τή θεία πραγματικότητα, ὅμως αὐτό εἶναι ὁμοίωμα τοῦ ζητουμένου, εἶναι μία σκιαγράφηση ἀπό κάποιο εἰκασμό κι ὄχι βεβαιότητα. Ὁ λόγος γιά τά θεῖα μᾶς φανερώνει ἕνα μικρό μόνο σημεῖο τῆς πραγματικότητας. 48 Ἡ θεία πραγματικότητα ὑπερβαίνει κατά πολύ τήν ἀνθρώπινη διάνοια, ἀφοῦ τό τέλειο τῆς ἔξω σοφίας εἶναι μικρότερο κι ἀπό τό νηπιώδη λόγο γιά τά θεῖα. <<...τό ἐν τῇ έξω σοφίᾳ τέλειον τῆς νηπιώδους τοῦ θείου λόγου διδασκαλίας ἐστί μικρότερον.>> 49 Ἡ πίστη λοιπόν εἶναι τό ἀνθρώπινο μέσο στή θεοπτική ἐμπειρία. Ἡ ψυχή ἕλκει τή θεία χάρη κατά τήν ἀναλογία τῆς πίστης. Τό εὖρος καί ἠ ἔνταση τῆς θεοπτικῆς ἐμπειρίας αὐξάνεται ὅσο αὐξάνει ἡ πίστη. <<... ἡ ψυχή κατά τήν ἀναλογίαν τῆς πίστεως ἐφελκομένη τήν χάριν.>> 50 Προκύπτει τελικά ὅτι ὁ ὅλος ἄνθρωπος μετέχει στή θεωρία. Τό σῶμα μετέχει προσφέροντας καθαρότητα καί ἐγκράτεια. Τά τρία μέρη τῆς ψυχῆς μετέχουν κατά τόν ἐξῆς τρόπο: τό ἐπιθυμητικό ἐπιθυμεῖ τό Θεό, τό θυμοειδές προσδίδει ἔνταση στήν ἐπιθυμία γιά ἔνωση μέ τό Θεό καί τό λογιστικό προσανατολίζει ἀμετεωρίστως τή σκέψη τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ καρδιά, ὡς ἔδρα τῆς πίστης, προσφέρει τήν πίστη. Συμφωνώντας μέ τόν καθηγητή Tomas Spidlik, μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ἡ καρδιά εἶναι τό ὄργανο τῆς θεωρίας. 51 Ὅλος ὁ ἄνθρωπος συμμετέχει καί προκαλεῖ τή θεωρία, ἕλκοντας τή θεία χάρη, ἀλλά καί ὁλόκληρος ἀπολαμβάνει τή θεία ἀποκάλυψη. Οἱ αἰσθήσεις τῆς ψυχῆς, πού ἀντιστοιχοῦν στίς πέντε σωματικές αἰσθήσεις, λαμβάνουν πείρα τοῦ Θεοῦ, ἐνῶ στό σῶμα ἀποτυπώνονται τά ἀποτελέσματα τῆς θεωρίας τοῦ Θεοῦ: ὡς φαιδρότητα τοῦ προσώπου. 3) Η ΚΑΤ' ΑΝΑΓΩΓΗΝ ΘΕΩΡΙΑ Ἡ κατ' ἀναγωγήν θεωρία πού ἀναφέρει ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης, εἶναι τρόπος ἑρμηνείας. Τήν ἐφαρμόζει κυρίως στά ἔργα νηπτικῆς θεολογίας καί ἀνθρωπολογίας 52 καί ἀποσκοπεῖ στήν οἰκοδομή καί στήν ἀνάλυση τοῦ νηπτικοῦ βίου τῶν πιστῶν. Παρακολουθώντας τά κείμενα 53 γιά νά ἐρευνήσουμε πῶς ἐφαρμόζει ὁ Γρηγόριος τήν ἀναγωγή ὡς ἑρμηνευτική, διαπιστώνουμε ὅτι ἀρχίζει ἀπό τήν ἀκολουθία τῆς ἱστορίας (τή σειρά τῶν ἱστορικῶν γεγονότων) καί σέ αὐτή ἐφαρμόζει τήν Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Αγιο Γρηγόριο Νύσσης

ἀναγωγή, ὥστε νά πετύχει ἑρμηνεία ἐποικοδομητική καί χρήσιμη γιά τήν πνευματική προκοπή τοῦ πιστοῦ. Ἀφετηρία εἶναι ἡ ἀκολουθία τῆς ἱστορίας καί προϋπόθεση γιά νά ἐφαρμόσει κάποιος τήν ἀναγωγή εἶναι "νά ἔχει παιδευτεῖ (ἐντρυφήσει) στό θεῖο μυστήριο τῆς πίστης". Προϋποτίθεται λοιπόν ἡ θεολογική ἐνασχόληση. Ἡ "κατ' ἀναγωγήν" θεωρία ἐξαρτᾶται ἀπό τή θεολογία τοῦ Γρηγορίου κι ὄχι ἡ θεολογία του ἀπό τήν ἑρμηνευτική του, παρατηρεῖ ὁ καθηγητής Στυλιανός Παπαδόπουλος..54 Στόχος του εἶναι μέ τήν κατάλληλη θεωρία νά φανερωθεῖ ἡ κρυμμένη στά ρητά τῆς Γραφῆς "φιλοσοφία", τό πραγματικό νόημα δηλαδή, ἀφοῦ καθαριστοῦν-ἀπαλλαγοῦν οἱ ἀιώνιες ἔννοιες ἀπό τίς πρόχειρες λέξεις. 55 Αὐτά ὑπενθυμίζουν τά λόγια τοῦ Wittgenstein, ὅτι ἔργο τῆς φιλοσοφίας εἶναι ὁ καθορισμός τοῦ μή νοητοῦ διά τοῦ νοητοῦ καί τοῦ ἀρρήτου διά τοῦ ρητοῦ. 56 Στήν περίπτωση τῆς ἑρμηνευτικῆς τοῦ Γρηγορίου δέν μποροῦμε νά ἰσχυριστοῦμε ὅτι ἀκολουθεῖ φιλοσοφική μέθοδο ἤ ὅτι στήν πραγματικότητα ἀσκεῖ ἔργο φιλοσοφικό, διότι ὁ ἴδιος ἔθεσε τή θεολογία ὡς προϋπόθεση τῆς ἀναγωγικῆς ἑρμηνείας. Ἡ κατ' ἀναγωγήν θεωρία βοηθάει στήν ὑπέρβαση τοῦ γράμματος τῆς Γραφῆς καί στήν ἀνεύρεση τοῦ πνεύματός της. 57 Αὐτή ἡ ὑπέρβαση τοῦ γράμματος κρίνεται ἀπαραίτητη, διότι συχνά τό γράμμα δέν ὠφελεῖ, ἀλλά βλάπτει τόν ἐνάρετο βίο τοῦ πιστοῦ. Ἑπομένως ὁ Γρηγόριος ἐπιζητεῖ ὄχι μία ἐπιφανειακή ἑρμηνεία πού δέ θά ἀγγίζει τόν πιστό, ἀλλά μία ζωοφόρο ἑρμηνεία, πού θά τόν ἀνυψώνει, θά τόν ἀναγάγει πνευματικά, γι' αὐτό καί καταφεύγει στήν ἀναγωγική ἑρμηνεία. Ὁ τρόπος λειτουργίας αὐτῆς τῆς ἑρμηνευτικῆς μεθόδου εἶναι ὁ ἑξῆς: οἱ σωματικές ἔννοιες πού ὑπάρχουν στό κείμενο, μεταβάλλονται σέ νοῦ καί πνεῦμα χρησιμοποιώντας τήν ἄϋλη καί νοητή θεωρία. Ἀπό τίς ἔννοιες δηλαδή, ἀφαιρεῖται ἡ σωματικότητα, πού τινάζεται ἀπό τό νόημά τους, ὅπως τινάζουμε τή σκόνη γιά νά ἀποκαλύψουμε καθαρό τό πραγματικό ἀντικείμενο. Πρόκειται γιά μία ἐπεξεργασία, πού ὑφίσταται τό κείμενο ἀπό τόν ἑρμηνευτή του. Αὐτή ὅμως ἡ ἐπεξεργασία θά πρέπει νά εἶναι ἡ κατάλληλη θεωρία, ὅπως γράφει ὁ ἅγιος κι ὄχι ἡ ἐφαρμογή στό κείμενο τῆς ὅποιας θεωρίας τοῦ ὅποιου ἑρμηνευτῆ. Ἡ κατ' ἀναγωγήν θεωρία προϋποθέτει τήν ἄϋλη καί νοητή θεωρία, τή θέαση τοῦ Θεοῦ καί τή θεοπτική ἐμπειρία. Ἐξαρτᾶται ἀπό τίς θεοπτίες τοῦ ἑρμηνευτῆ καί ἀπό τή νηπτική του ἐργασία. Ἡ πνευματική ζωή του εἶναι τό κριτήριο τῆς ποιότητας τῆς ἀναγωγικῆς ἑρμηνείας. Ὅσο εὐρύτερες θεοπτικές ἐμπειρίες ἔχει ὁ ἑρμηνευτής, τόσο αὐξάνει ἡ γνώση του. 29

γιά τήν ἀλήθεια, τήν ὁποία καί μεταδίδει στούς ἀναγνῶστες ἑρμηνεύοντας ἀναγωγικά. Ἡ μέθοδος αὐτή εἶναι ἀναγκαῖο νά ἐφαρμόζεται καί μάλιστα ὄχι μόνο στά κείμενα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ἀλλά καί σέ πολλά κείμενα τῆς εὐαγγελικῆς διδασκαλίας. Τά θεόπνευστα ρήματα χρειάζονται ἐπεξεργασία προκειμένου νά καταστοῦν τροφή λογικῶν ἀνθρώπων. 58 Ἡ διαδικασία παρομοιάζεται ἀπό τό Γρηγόριο Νύσσης μέ τή διαδικασία ἐπεξεργασίας τοῦ σιταριοῦ, ὥστε νά παρασκευαστεῖ τό ψωμί. Ὅπως εἶναι ἀδύνατο νά φάει κανείς καλαμιές καί στάχυα ἀντί γιά ψωμί, ἀλλά εἶναι ἀναγκαία ἡ κατεργασία τους, ἔτσι εἶναι ἀναγκαία καί ἡ θεωρία, ὄχι ἡ ὁποιαδήποτε, ἀλλά ἡ κατάλληλη, ἡ "κατά τήν διάνοιαν τῶν ρητῶν" θεωρία. 59 Αὐτός ὁ προσδιορισμός ἀναμφίβολα περιθωριοποιεῖ τούς αἱρετικούς, ἐκείνους δηλαδή πού ἐφαρμόζουν στά κείμενα τήν κατά τήν ἰδικήν τους διάνοια - κι ὄχι τῶν ρητῶν - θεωρία. 4) Η ΔΥΝΑΜΙΚΗ KΑΙ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΘΕΩΡΙΑΣ Ἡ θεωρία, εἴτε ὡς ἑρμηνευτική, εἴτε ὡς ἐμπειρική διαδικασία, δέν εἶναι κάτι τό στατικό. Διαθέτει μία δύναμη καί μία δυναμική, ὥστε νά μεταμορφώνει, νά ἀλλάζει πρός τό καλύτερο ἐκεῖνον πού τή ζεῖ. Στή θεωρία ὁ ἄνθρωπος μετέχει καί τή διαμορφώνει ἀνάλογα μέ τήν πνευματικότητά του, ἀλλά καί διαμορφώνεται ἀπό αὐτή. Οὔτε ἡ θεωρία εἶναι διαρκῶς ἡ ἴδια σέ ἐκεῖνον πού ἀνεβαίνει πνευματικά, οὔτε ὁ ἄνθρωπος παραμένει ὀ ἴδιος, ἀλλά προοδεύει καί κατανοεῖ περισσότερο τή θεία πραγματικότητα. Ἡ δυναμική τῆς θεωρίας ἔγκειται στό ὅτι δέν ἔχει ἀρχή οὔτε τέλος, οὔτε κάν αἴσθηση κορεσμοῦ. Ὅπως ἀκριβῶς ἕνα ἀχανές πέλαγος, πού δέν μπορεῖς νά δεῖς τήν ἀρχή του, ἔτσι ἀκριβῶς καί ἡ θεωρία τῆς θείας φύσεως δέν δίνει κάποιο γνωριστικό σημεῖο ἀρχῆς. 60 Ὁ ἅγιος Γρηγόριος μιλᾶ γιά βαθμό θεωρίας, γιά πρόοδο σέ αὐτή. 61 Τονίζει ὅτι καθένας κινεῖται διαφορετικά γύρω ἀπό τό ζητούμενο πού εἶναι ἡ θεωρία τῆς νοερᾶς φύσεως, καί στόν καθένα δημιουργεῖται διαφορετική ὡς πρός τήν ποιότητα διάνοια καί ἀνάλογα μέ τίς πνευματικές του δυνατότητες κατανοεῖ περισσότερο ἤ λιγότερο καί ἐξαγγέλλει αὐτό πού κατανόησε. 62 "Ἡ ἴδια ἡ ἀλήθεια οὔτε αὐξάνει οὔτε μικραίνει, διότι εἶναι ταυτόσημη μέ τή θεία πραγματικότητα. Ἐκεῖνο πού μόνο μπορεῖ νά συμβεῖ εἶναι νά ἱκανωθεῖ ὁ ἄνθρωπος γιά εὐρύτερη ἐμπειρία τῆς ἀλήθειας. Ἡ εὐρύτερη γνώση τῆς ἀλήθειας δέ γίνεται μέ τήν ἀπουσία τῶν πνευματικῶν δυνάμεων τοῦ ἀνθρώπου. Λέγοντας φωτισμό τοῦ Εμπειρία και Θεωρία Προσωπική στον Αγιο Γρηγόριο Νύσσης

Πνεύματος ἐννοοῦμε ὅτι μέ τή δύναμη τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἡ διάνοια τοῦ ἀνθρώπου εὐρύνεται, συλλαμβάνει ἤ μᾶλλον δέχεται περισσότερα ἀπ' ὅ,τι μποροῦσε νά δεχθεῖ προηγουμένως". 63 Στή θεωρία ὑπάρχει κινητικότητα, πρόοδος, ἀλλά δέν ὑπάρχει τέλος, μόνο πορεία ἀνοδική. Ἀκόμη καί ὁ ἀπόστολος Παῦλος, πού ὑψώθηκε πάνω ἀπό τούς τρεῖς οὐρανούς, δέν κατανόησε μέ ἀκρίβεια τά θεῖα, τίς ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ, δηλαδή τά πάντα στό Θεό. 64 Αὐτές οἱ διαρκεῖς ἀναβάσεις ὡστόσο, δέν κουράζουν τόν πιστό, πού δέν νοιώθει ποτέ κορεσμό. Διαρκῶς βλέπει ἡ ψυχή μέ τή θεωρία, ἀλλά σά νά μήν ἔχει δεῖ ἀκόμη, ἀγνοεῖ αὐτό τό ὁποῖο βλέπει. 65 Βλέποντας μέ τά μάτια τῆς ψυχῆς κατανοεῖ ὅλο καί περισσότερα. Αὐτή εἶναι ἡ δυναμική τῆς θεωρίας, πού τή χαρακτηρίζει τό ἄναρχο, τό ἀτελεύτητο καί τό ἀκόρεστο. Τό ἀποτέλεσμα τῆς κατ' ἀναγωγήν θεωρίας εἶναι ὅτι ὁ λόγος ὁ ἑρμηνευτικός <<ὁδῷ καί ἀκολουθίᾳ προσοικειοῖ τῷ Θεῷ τήν ἀνθρωπίνην φύσιν.>> 66. Σκοπός δηλαδή καί ἐπίτευγμα τῆς θεωρίας ὡς ἑρμηνευτικῆς διαδικασίας εἶναι ἡ προσοικείωση τοῦ ἀνθρώπου μέ τό Θεό. Αὐτό γίνεται "ὁδῷ καί ἀκολουθίᾳ", δηλαδή ὑπάρχει μία πορεία στήν ὁποία δέν ὑπάρχει ἀνακολουθία, ἀλλά μία συνέχεια, μία συνέπεια, μία πορεία βῆμα - βῆμα. Κάθε ἑπόμενο βῆμα εἶναι συνέχεια τοῦ προηγούμενου, προκύπτει φυσικά κι ἀβίαστα ἀπό τό προηγούμενο. Δέν εἶναι δυνατόν νά βοηθήσει στήν προσοικείωσή μας μέ τό Θεό μία ἑρμηνεία πού θά βιάζει τό κείμενο, ὅσο ἀναγωγική κι ἀν εἶναι αὐτή. Ὁ Γρηγόριος, σύμφωνα μέ τόν καθηγητή Ἠλία Μουτσούλα, πάντοτε ἀναζητεῖ τόν ἐσωτερικό σύνδεσμο, τήν ἀκολουθία μεταξύ τῶν γεγονότων. Στό "Βίο τοῦ Μωϋσέως" ἡ ἱστορική σειρά τῶν γεγονότων ἀποτελεῖ τό σύνδεσμο μεταξύ τῶν σταδίων τῆς πνευματικῆς ζωῆς. 67 Στούς Ψαλμούς, σέ ἀντίθεση μέ τόν ἀδελφό του Βασίλειο, ἐπίσης ἀναζητᾶ τήν ἀκολουθία, τόν ὀργανικό σύνδεσμο μεταξύ τῶν ψαλμῶν. Ἡ ἀναζήτηση τῆς ἀκολουθίας μεταξύ ἀλληλοδιαδόχων ψαλμῶν ἀπαντᾶ καί στόν Εὐσέβειο Καισαρείας. 59 Ἡ ἀναζήτηση τῆς ἀκολουθίας τῶν κειμένων, σύμφωνα μέ τόν ἴδιο καθηγητή, εἶναι ἕνα ἀπό τά χαρακτηριστικά τῆς ἐξηγητικῆς μεθόδου τοῦ νεοπλατωνικοῦ φιλόσοφου Ἰάμβλιχου, τοῦ ὁποίου ἡ φιλοσοφία δέσποζε στήν Ἀθήνα καί στήν Ἀλεξάνδρεια κατά τήν ἐποχή τοῦ Θεοδοσίου τοῦ Μεγάλου. 68 Ὡστόσο, ὁ ἅγιος Γρηγόριος χρησιμοποιεῖ τήν "ἀκολουθία" στήν ἑρμηνεία του γιά νά θεολογήσει, γιά νά κατανοήσει τήν πορεία τοῦ ἀνθρώπου πρός τό Θεό. 69. 31