Το αρχαίο θέατρο του Διονύσου

2ο Γυμνάσιο Μοσχάτου Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Αγωγής Το αρχαίο θέατρο του Διονύσου Σχολ. Έτος 2015-16 1

Συμμετείχαν οι μαθητές: Αθανασοπούλου Γιούλη Γρατσίας Γιάννης Δέδε Ντεντοπούλου Αθηνά Ζώης Κώστας Ηλιοπούλου Τσόπελα Ειρήνη Θεοδωρόπουλος Θοδωρής Καραπατάς Άγγελος Κοσμάς Χάρης Μαρκάκης Κώστας Μιχαλιά Έλενα Νικόλοβ Μάρτιν Νικολουδάκη Θεοδώρα Πετροπούλου Αλεξάνδρα Ρήγα Χριστίνα Σακελλαρίδη Δήμητρα Χατζηαναστασίου Μερόπη Χορευτή Δανάη Υπεύθυνοι καθηγητές: Καζνέσης Βασίλης Αλεξόπουλος Μιχάλης Οι φωτογραφίες της εργασίας προέρχονται από τους υπεύθυνους καθηγητές. 2

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά το σχολικό έτος 2015-16 στο 2ο Γυμνάσιο Μοσχάτου υλοποιήθηκε το πρόγραμμα περιβαλλοντικής αγωγής με τίτλο Το αρχαίο θέατρο του Διονύσου. Το πρόγραμμα εντάσσεται στην ενότητα Χώρος, οργάνωση και χρήση και συγκεκριμένα στην υποενότητα Περιβάλλον και Μνημεία, Αρχαιολογικοί χώροι και ιστορικοί τόποι. Στόχος του προγράμματος ήταν η κατασκευή μακέτας σε κλίμακα 1:100 του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου. Σκοπός του προγράμματος ήταν: Η αναζήτηση και η ταξινόμηση πληροφοριών. Η αναγνώριση και η χρήση τεχνικού σχεδίου. Η χρήση εργαλείων και η ανάπτυξη κατασκευαστικών δεξιοτήτων. Η χρήση διαφόρων υλικών για την κατασκευή της μακέτας και η εξέταση εναλλακτικών λύσεων με βάση τις ιδιότητες των υλικών, την ποιότητά τους και την αξία τους. Η συγγραφή της τεχνικής έκθεσης. Παρακάτω δίνονται πληροφορίες για την ιστορία του αρχαίου ελληνικού θεάτρου, την αρχιτεκτονική διαμόρφωσή του και την ιστορική εξέλιξη του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου στη νότια πλευρά της Ακρόπολης των Αθηνών. Επίσης δίνονται τα σχέδια, στα οποία βασιστήκαμε για να κατασκευάσουμε τη μακέτα και περιγράφονται τα διάφορα στάδια της κατασκευής. Τέλος, ακολουθούν φωτογραφίες από την εξέλιξη της κατασκευής και από την εκπαιδευτική επίσκεψή μας στον αρχαιολογικό χώρο του Ιερού και του Θεάτρου του Διονύσου, που πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του περιβαλλοντικού μας προγράμματος. 3

Α. ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ Η δραματική τέχνη πιστεύεται γενικά ότι έχει τις ρίζες της στις πρωτόγονες θρησκευτικές τελετουργίες. Αυτές οι τελετουργίες εξευμενισμού ήταν μια έκκληση στις θεότητες που εξουσίαζαν τα διάφορα στοιχεία της φύσης και συνδυάζονταν αρχικά με ανθρωποθυσίες και αργότερα με θυσίες ζώων. Όπως μαρτυρούν σπηλαιογραφίες της Παλαιολιθικής περιόδου, ήδη από την πρώιμη αυτή εποχή χρησιμοποιούνται προσωπεία και τελετουργικές αμφιέσεις που βοηθούν την μίμηση. Το αρχαίο ελληνικό δράμα προήλθε από τις θρησκευτικές τελετές για τη γονιμότητα και τη βλάστηση που γίνονταν προς τιμή του θεού Διονύσου. Η λατρεία του ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής στις λαϊκές τάξεις και στους αγρότες. Ένα από τα χαρακτηριστικά της λατρείας ήταν ο διθύραμβος, το τραγούδι που έψαλαν χορεύοντας γύρω από το βωμό του θεού μεταμφιεσμένοι πιστοί. Ο διθύραμβος είναι πολύ πιθανό να περιείχε και μια αφήγηση σχετική με τη ζωή του θεού. Την απόδοση της αφήγησης αναλάμβανε ο πρώτος των χορευτών. Στην εξέλιξη του διθυράμβου σε έντεχνη μορφή συνέβαλε ο ποιητής και μουσικός Αρίων, ο οποίος πρώτος συνέθεσε διθύραμβο με λυρική μορφή και αφηγηματικό περιεχόμενο. Το επόμενο βήμα για τη μετάβαση στην τραγωδία έγινε στην Αττική στα μέσα του 6ου αι. π.χ., όταν ο ποιητής Θέσπης στάθηκε απέναντι από τον Χορό και άρχισε να συνδιαλέγεται με στίχους. Στη θέση του εξάρχοντος του Χορού ο Θέσπης εισήγαγε τον υποκριτή, ο οποίος έκανε διάλογο με τον Χορό. Η πρώτη επίσημη διδασκαλία τραγωδίας έγινε από τον Θέσπη το 534 π.χ. στα Μεγάλα Διονύσια. Στην πορεία τα θέματα της τραγωδίας δεν είχαν σχέση με το Διόνυσο, διατήρησε όμως πολλά διονυσιακά στοιχεία όπως τον χορό και τη μεταμφίεση. Διδάσκονταν κατά τη διάρκεια των εορτών στο χώρο του Διονύσου Ελευθερέως, ενώ οι ιερείς του είχαν τιμητική θέση στην πρώτη σειρά των επισήμων και οι νικητές των δραματικών αγώνων στεφανώνονταν με κισσό, το ιερό φυτό του Διονύσου. Στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων οι τραγωδίες είναι σκηνικές παραστάσεις, όπου εξυμνείται ο ηρωικός άνθρωπος, που συγκρούεται με τη μοίρα, την ανάγκη και τη θεία δικαιοσύνη. Οι συγγραφείς αντλούν συνήθως τα θέματά τους από τους μύθους. Οι δραματικοί αγώνες οργανώνονταν με φροντίδα της πόλης υπό την επίβλεψη του επώνυμου άρχοντα. Χιλιάδες Αθηναίοι και μέτοικοι κατέκλυζαν κάθε χρόνο το θέατρο του Διονύσου, για να παρακολουθήσουν τους τριήμερους δραματικούς αγώνες. Η παροχή των θεωρικών στους άπορους πολίτες, για να παρακολουθήσουν τις παραστάσεις, διευκόλυνε τη συμμετοχή του κόσμου. Ο Χορός αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της τραγωδίας. Με το πέρασμα των χρόνων ο αριθμός των μελών του, από 50 που ήταν στον διθύραμβο, έγινε 12 και αργότερα 15. Ήταν απλούστερα ντυμένος από τους υποκριτές και εκτελούσε την 4

κίνηση εκφράζοντας τα συναισθήματά του υπό τους ήχους του αυλού. Η τραγωδία άρχιζε με την είσοδο του χορού που στη διάρκεια της παράστασης είχε τα νώτα του στραμμένα στους θεατές και συνδιαλέγονταν με τους υποκριτές μέσω του κορυφαίου. Ο Χορός αντιπροσώπευε την κοινή γνώμη και τα χορικά κατείχαν μεγάλο μέρος της έκτασης του έργου. Όλα τα πρόσωπα του δράματος μοιράζονταν στους τρεις υποκριτές, που ήταν πλέον επαγγελματίες. Εμφανίζονταν στη σκηνή με μεγαλοπρέπεια και ήταν ντυμένοι με ενδυμασία ανάλογη με το πρόσωπο που υποδύονταν. Τα θεατρικά μηχανήματα βοηθούσαν το έργο των ηθοποιών και την εξέλιξη της πλοκής του δράματος. Τέτοιο ήταν το εκκύκλημα, ένα τροχοφόρο βάθρο που έβγαινε από το εσωτερικό της σκηνής μεταφέροντας μη δρώντα πρόσωπα (συνήθως κάποιον νεκρό ή ασθενή ή κοιμισμένο). Ένα ακόμα σκηνοθετικό εύρημα, που επινόησε το αρχαίο ελληνικό θέατρο, ήταν η εμφάνιση του από μηχανής θεού, κατά την οποία, με χρήση ειδικού μηχανισμού, παρουσιαζόταν στους θεατές ο θεός, που κατέβαινε από τον ουρανό. Στο μεγαλύτερο μέρος του 5ου αι. π.χ., οι τρεις τραγωδίες συμπληρώνονταν από ένα σατυρικό δράμα, γραμμένο από τον ίδιο ποιητή. Ονομάστηκε έτσι από τους χορευτές του που ήταν ντυμένοι Σάτυροι. Κύρια γνωρίσματα του σατυρικού δράματος ήταν η χρήση χορού Σατύρων, η διακωμώδηση της τραγωδίας και η χρήση χοντροειδών αστείων και χυδαιότητας. Ήταν σύντομο σε έκταση και απλό ως προς την πλοκή του μύθου. Απουσίαζε τελείως η πολιτική σάτυρα, ενώ παράλληλα λειτουργούσε ως μέσο ανακούφισης των θεατών από την ένταση της τραγικής τριλογίας, αφού το όλο θέαμα τελείωνε με κάτι ευχάριστο, που προκαλούσε το γέλιο. Το σατυρικό δράμα διατηρήθηκε ως το τέλος του 4ου αι. π.χ. Η αρχαία κωμωδία εμφανίστηκε για πρώτη φορά στα Μεγάλα Διονύσια το 486 π.χ., 50 περίπου χρόνια μετά την καθιέρωση της τραγωδίας. Κύριο χαρακτηριστικό της κωμωδίας είναι η παρουσίαση επίκαιρων κοινωνικών και πολιτικών θεμάτων. Βασίζονταν κατά κύριο λόγο σε σαρκαστικά σχόλια, που αφορούσαν κυρίως πολιτικούς, παρωδίες άλλων συγγραφέων και γνωστών προσωπικοτήτων, καθώς και χοντροκομμένα αστεία. Η προσωπική σάτυρα είχε σκοπό να διασκεδάσει το ακροατήριο. Στη συνέχεια όμως, στηλιτεύοντας κάθε παρανομία και ασκώντας κριτική, συνέβαλε στη βελτίωση της πολιτείας. Οι ηθοποιοί εμφανίζονται με κωμικά χαρακτηριστικά, φορούσαν μάσκες και κρατούσαν το φαλλό. Ο Χορός αποτελούνταν από 24 άτομα που φορούσαν αλλόκοτες ενδυμασίες, προσωπίδες και φαλλό, προκαλώντας με την εμφάνισή τους την έκπληξη του κοινού. Κατά τη διάρκεια του 4ου αι. π.χ. η κωμωδία άρχισε να αλλάζει. Κυρίαρχα θέματα της μέσης κωμωδίας είναι η απεικόνιση σκηνών της καθημερινής ζωής, όπως ερωτικά θέματα, ζηλοτυπίες, ραδιουργίες κ.α. Σταδιακά ο χορός είχε μικρότερη σημασία, ενώ το στοιχείο του άσεμνου και οι επιθέσεις σε πρόσωπα εξαλείφθηκαν. Στη νέα κωμωδία τα έργα έχουν ηθογραφικό περιεχόμενο. Απουσιάζει η σάτυρα πολιτικών καταστάσεων που αντικαταστάθηκε από τη διακωμώδηση παρασιτικών 5

καρικατούρων, κοιλιόδουλων και μεθυσμένων. Κύρια χαρακτηριστικά είναι η κατάργηση του Χορού και η αντικατάστασή του από εμβόλιμα τραγούδια στα διαλείμματα, η κατάργηση του φαλλού και η προτίμηση σε ερωτικά θέματα. Το αρχαίο θέατρο του Διονύσου στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης 6

Β. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΑΡΧΑΙΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ Tα βασικά μέρη του θεατρικού οικοδομήματος (ορχήστρα, κοίλο, σκηνή, πάροδοι) μορφοποιήθηκαν σταδιακά από τους αρχαϊκούς χρόνους έως και την ελληνιστική περίοδο, παράλληλα με την εξέλιξη του αρχαίου ελληνικού δράματος. Η ορχήστρα, ένας ισοπεδωμένος κυκλικός χώρος, είναι το αρχαιότερο τμήμα του θεάτρου. Στην αρχαϊκή ορχήστρα υπήρχε στο κέντρο ένας βωμός αφιερωμένος στον Διόνυσο, η θυμέλη. Στη βάση του βωμού στεκόταν ο αυλητής, που έδινε τον ρυθμό στους πιστούς, που χόρευαν και τραγουδούσαν γύρω από το βωμό τους διθυράμβους. Γύρω από την ορχήστρα μαζεύονταν οι θεατές, για να παρακολουθήσουν τα δρώμενα. Ένα ομόκεντρο πρανές για τις θέσεις των θεατών δημιούργησε το κοίλο. Το κυκλικό πρανές σχηματιζόταν στην πλαγιά ενός λόφου και συμπληρώνονταν από τεχνητές επιχώσεις, που συγκρατούνταν με τους αναλημματικούς τοίχους, λύση απαραίτητη προκειμένου να τοποθετηθούν ξύλινοι πάγκοι ή και λίθινα έδρανα. Η ορχήστρα των αρχαίων ελληνικών θεάτρων ήταν χωμάτινη, χωρίς ιδιαίτερη πλακόστρωση. Ο εύριπος, ένας αγωγός απορροής στην περίμετρο της ορχήστρας, τη χώριζε από τον αμφιθεατρικό χώρο των καθισμάτων και την προστάτευε από πλημμύρα σε περίπτωση βροχής. Στο κοίλο απλώνονται αμφιθεατρικά τα εδώλια των θεατών. Οριζόντιοι διάδρομοι, τα διαζώματα, χωρίζουν το κοίλο σε ζώνες. Κάθε ζώνη χωρίζεται με εγκάρσιες ακτινωτές σκάλες σε σφηνοειδή τμήματα, τις κερκίδες. Στην πρώτη σειρά του κοίλου, στην περίμετρο της ορχήστρας, βρισκόταν η προεδρία, μια ημικυκλική σειρά λίθινων καθισμάτων ή θρόνων προορισμένων για τους αξιωματούχους και τα τιμώμενα πρόσωπα. Με την καθιέρωση των υποκριτών, δημιουργήθηκε η ανάγκη ενός στοιχείου που θα έδινε το φόντο στους υποκριτές και ενός κλειστού χώρου, όπου οι υποκριτές θα άλλαζαν τη μεταμφίεσή τους. Έτσι έχουμε την πρώτη σκηνή που ήταν ένα απλό παράπηγμα από ξύλο και ύφασμα. Με την κατασκευή της σκηνής και των αναλημματικών τοίχων, οριοθετούνται δύο διάδρομοι προς την ορχήστρα και το κοίλο, οι πάροδοι. Από τις παρόδους, που ήταν οι κύριες είσοδοι των θεατών προς το κοίλο, έκανε την εμφάνιση του και ο χορός όταν άρχιζε η παράσταση. Μετά τον 5ο π.χ. αι. η σκηνή γίνεται μόνιμη με ορθογώνια κάτοψη και προεξέχοντα παρασκήνια στις δύο άκρες. Στη σκηνή, μεταξύ των παρασκηνίων, προστέθηκε το προσκήνιο, μια στοά με κίονες ή ημικίονες. Ανάμεσα στους κίονες του προσκηνίου τοποθετούνταν ζωγραφικοί πίνακες, που απέδιδαν το φόντο της δράσης πίσω από τους υποκριτές στην ορχήστρα. Μερικά θέατρα είχαν μια υπόγεια διάβαση μεταξύ της σκηνής και της ορχήστρας, για την εμφάνιση του Χάροντα σε ορισμένα έργα. Το θέατρο του Διονύσου στην αρχαία Αθήνα αποτέλεσε το πρότυπο για όλα τα θέατρα του αρχαίου ελληνικού κόσμου καθώς και του ρωμαϊκού. Ανάμεσα στα δεκάδες αρχαία θέατρα, ονομαστά και αξιοθέατα σήμερα για την εντυπωσιακή 7

τους κατασκευή είναι τα θέατρα της Επιδαύρου, της Δωδώνης, του Άργους, της Μεγαλόπολης, της Μιλήτου, της Πριήνης, της Εφέσου και των Συρακουσών. Τα περισσότερα θέατρα είναι του 4ου π. Χ. αι., αλλά έχουν υποστεί κατασκευαστικές αλλαγές στους ελληνιστικούς και ιδιαίτερα στους χρόνους της Ρωμαιοκρατίας. Το πιο εντυπωσιακό θέατρο που σώζεται σε άριστη κατάσταση σήμερα είναι της Επιδαύρου. Είναι του 4ου π.χ. αι., φτιαγμένο από τον αρχιτέκτονα Πολύκλειτο. Το υψηλότερο τμήμα του θεάτρου, πάνω από το διάζωμα, είναι ρωμαϊκή προσθήκη, που αύξησε τις θέσεις του κοίλου σε 12.300 περίπου. Σ' αυτό το θέατρο με την εκπληκτική ακουστική πραγματοποιούνται στις μέρες μας τα Επιδαύρεια, με παραστάσεις από την αρχαία ελληνική δραματουργία. ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ Κάτοψη αρχαίου ελληνικού θεάτρου και τα μέρη της σκηνής, της ορχήστρας και του κοίλου [https://el.wikipedia.org/wiki/αρχαίο_ελληνικό_θέατρο_(αρχιτεκτονική)] 8

Γ. ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΘΕΑΤΡΟΥ ΤΟΥ ΔΙΟΝΥΣΟΥ Στο Ιερό του Διονύσου, στη Νότια Κλιτύ της Ακρόπολης, λατρευόταν ο Διόνυσος ως Ελευθερεύς που η λατρεία του είχε εισαχθεί στην Αθήνα από τις Ελευθερές της Βοιωτίας, στο β' μισό του 6ου αι. π.χ. Σ' αυτό γιορτάζονταν κάθε χρόνο κατά τον μήνα Ελαφηβολιώνα (τέλη Μαρτίου με αρχές Απριλίου) τα Μεγάλα ή εν Άστει Διονύσια, η λαμπρότερη γιορτή προς τιμήν του θεού. Εκείνη την εποχή ανεγέρθηκε ο αρχαϊκός ναός του Διονύσου, ενώ λίγο βορειότερα από αυτόν, στην πλαγιά του λόφου και σε επίπεδο περίπου τριών μέτρων υψηλότερα, ισοπεδώθηκε ένας κυκλικός χώρος στον οποίο τελούνταν τα λατρευτικά δρώμενα προς τιμήν του θεού. Τις τελετές αυτές παρακολουθούσαν οι θεατές καθισμένοι στο πρανές του λόφου, στο οποίο λίγο καιρό αργότερα τοποθετήθηκαν ξύλινα καθίσματα. Ο κυκλικός αυτός χώρος, διαμορφωμένος από πατημένο χώμα, είχε διάμετρο 25μ. περίπου και αποτέλεσε την πρώτη ορχήστρα του μετέπειτα θεάτρου. Το πιθανότερο είναι ότι στην αρχαϊκή ορχήστρα υπήρχε στο κέντρο ένας μικρός βωμός αφιερωμένος στον Διόνυσο, η θυμέλη. Η σκηνή ήταν μάλλον μια πρόχειρη, ξύλινη κατασκευή, που προσαρμοζόταν κάθε φορά στις απαιτήσεις της παράστασης. Στον 5ο αι. π.χ. η ορχήστρα μετακινείται λίγο προς τα βορειοδυτικά και στο αρχέγονο κοίλο κατασκευάστηκαν δύο αναλημματικοί τοίχοι, για να συγκρατούν τη χωμάτινη τεχνητή επίχωση. Με την κατασκευή των αναλημματικών τοίχων στη νότια πλευρά του κοίλου οριοθετούνται οι πάροδοι (οι είσοδοι προς την ορχήστρα και το κοίλο). Τα καθίσματα του κοίλου σταδιακά αντικαταστάθηκαν από λίθινα, ενώ για πρώτη φορά κατασκευάστηκαν κλίμακες που διαιρούσαν το κοίλο σε κερκίδες. Κατασκευάστηκε επίσης μία σταθερή λίθινη σκηνή, η οποία αποτελείτο το πιθανότερο από ένα απλό ορθογώνιο κτίσμα με προεξέχοντα παρασκήνια στις δύο άκρες. Κατά την περίοδο του άρχοντα Λυκούργου, στο β' μισό του 4ου αι. π.χ., το κοίλο του θεάτρου κατασκευάστηκε εξολοκλήρου λίθινο και επεκτάθηκε μέχρι τη ρίζα του Ιερού Βράχου, ενσωματώνοντας το τμήμα του Περιπάτου, του περιμετρικού δρόμου της Ακρόπολης, και μετατρέποντάς το σε διάζωμα. Το τμήμα του κοίλου πάνω από αυτό το διάζωμα αποτέλεσε το λεγόμενο επιθέατρο. Ο μελετητής του θεάτρου W. Dőrpfeld, στον οποίο οφείλεται και η πρώτη αναπαράσταση του θεάτρου (1896), θεώρησε ότι στο κοίλο πρέπει να υπήρχαν δύο διαζώματα: ένα του Περιπάτου και ένα δεύτερο, χαμηλότερα, στο ύψος της τριακοστής σειράς εδωλίων, πράγμα όμως που πρόσφατες μελέτες και παρατηρήσεις δεν το αποδέχονται. Υπολογίζεται ότι σε αυτή την περίοδο το θέατρο χωρούσε περίπου 15000-16000 θεατές. Το σχήμα του είναι ακανόνιστο, γιατί έπρεπε να προσαρμοστεί στα ήδη υπάρχοντα κτίσματα, όπως το Ωδείο του Περικλέους στα ανατολικά και σε μια ανηφορική οδό προς τον Περίπατο στα δυτικά. Η ορχήστρα του θεάτρου του Διονύσου ορίζεται από έναν φαρδύ περιμετρικό αγωγό, που συνέλεγε τα νερά της 9

βροχής από το κοίλο. Ο αγωγός αυτός, που φαίνεται ότι κατασκευάστηκε όταν ο Λυκούργος μετασκεύασε το θέατρο, ήταν αρχικά ακάλυπτος ή καλυπτόταν περιστασιακά με ξύλινες επιφάνειες. Το κοίλο του θεάτρου του Διονύσου αρχίζει από τον περιμετρικό διάδρομο της ορχήστρας, που καταλήγει στις παρόδους και χρησιμεύει για την πρόσβαση των θεατών στις κερκίδες. Ο διάδρομος αυτός πλαταίνει, όσο προχωρά από το κέντρο στις εξόδους. Στο κοίλο υπάρχουν δεκατρείς κερκίδες, που χωρίζονται μεταξύ τους από δεκατέσσερις κλίμακες. Οι κερκίδες αποτελούνται από τα εδώλια, που είναι μεγάλα λίθινα κομμάτια, των οποίων το πλάτος είναι 75 εκ. Το εμπρός μέρος των εδωλίων είναι το κάθισμα και στο πίσω μέρος πατάει η άκρη του υπερκείμενου εδωλίου, ενώ στην μέση υπάρχει χώρος για να κινούνται οι θεατές και να ακουμπούν οι καθήμενοι τα πόδια τους. Στην πρώτη σειρά καθισμάτων, τη λεγόμενη προεδρία, υπήρχαν 67 μαρμάρινοι θρόνοι, ο καθένας από τους οποίους έφερε χαραγμένο το όνομα του επίσημου προσώπου για το οποίο προοριζόταν. Ο θρόνος του ιερέα του Διονύσου Ελευθερέως ήταν ιδιαίτερα φροντισμένος και βρισκόταν στο μέσον της σειράς. Οι κλίμακες μεταξύ των κερκίδων αποτελούνται από βαθμίδες διαστάσεων 65 x 75 εκ., η επάνω επιφάνεια των οποίων είναι λοξά λαξευμένη και φέρει εγκάρσιες ραβδώσεις. Η σκηνή ήταν κατά την πιθανότερη άποψη ένα ορθογώνιο κτίσμα που εκτεινόταν σε όλο το εύρος της ορχήστρας, με δύο προεξέχοντες χώρους στα άκρα, τα «παρασκήνια». Κατά την περίοδο αυτή έγιναν περισσότερο ευδιάκριτα τα όρια μεταξύ του θεάτρου και του τεμένους του Διονύσου, με την κατασκευή ενός περιβόλου που περιέκλειε το ιερό. Κατά την ελληνιστική περίοδο φαίνεται ότι αλλαγές πραγματοποιήθηκαν μόνο στη σκηνή του θεάτρου, ενώ το κοίλο του θεάτρου του Διονύσου παρέμεινε αναλλοίωτο. Σ' αυτή την περίοδο δημιουργείται μπροστά από τη σκηνή, ανάμεσα στα παρασκήνια, ένα υπερυψωμένο με κίονες λογείο, το προσκήνιο. Η σκηνή γίνεται διώροφη και αποκτά τρεις εισόδους. Ανάλογα με τις ανάγκες της παράστασης, τοποθετούνται ζωγραφικοί πίνακες για να αποδοθεί το βάθος. Το 86 π.χ., κατά την επιδρομή του Σύλλα, η σκηνή και ολόκληρο το θέατρο, υπέστησαν σημαντικές ζημιές. Η νέα σκηνή κατασκευάστηκε στα μέσα του 1ου αι. μ.χ., επί αυτοκράτορα Νέρωνα, και πήρε εντυπωσιακές διαστάσεις. Η ορχήστρα μετασχηματίστηκε σε πεταλόσχημο ημικύκλιο και πλακοστρώθηκε, ενώ την ίδια περίοδο πρέπει να καλύφθηκε με μαρμάρινες πλάκες ο περιμετρικός αγωγός γύρω από αυτή. Το είδος των παραστάσεων στους χρόνους της Ρωμαιοκρατίας έχει αλλάξει. Αναφέρεται ότι στην ορχήστρα, που έχει μεταβληθεί σε αρένα, γίνονται μονομαχίες, θηριομαχίες και αργότερα ακόμη και ναυμαχίες, σε νερό που συγκρατούσαν τα όρθια θωράκια που τοποθετήθηκαν για το σκοπό αυτό γύρω από την ορχήστρα. Στα μέσα του 2ου ή τον 3ο αι. μ.χ. κατασκευάστηκε μπροστά από τη σκηνή ένα υψηλό λογείο (το λεγόμενο Βήμα του Φαίδρου), στο οποίο ενσωματώθηκαν ανάγλυφες πλάκες που 10

απεικονίζουν σκηνές από τη ζωή του Διονύσου, προερχόμενες από παλαιότερο άγνωστο μνημείο του 2ου αι. μ.χ.. Μικρές επεμβάσεις έγιναν και στο κοίλο, κυρίως στις πρώτες σειρές των εδράνων, όπου τοποθετήθηκαν ενεπίγραφα βάθρα και θρόνοι. Ύστερα από την εισβολή των Ερούλων, το 267 μ.χ., το θέατρο χρησιμοποιούνταν κυρίως για τις συγκεντρώσεις της Εκκλησίας του Δήμου. Γύρω στα τέλη του 5ου αι. μ.χ. ανεγέρθηκε στην ανατολική πάροδο του θεάτρου μία μονόκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική και η ορχήστρα χρησιμοποιήθηκε ως αυλή της. Η ανέγερση της παλαιοχριστιανικής βασιλικής σηματοδοτεί το οριστικό τέλος της διονυσιακής λατρείας και των θεατρικών παραστάσεων, που ήδη πριν από το τέλος της Ρωμαιοκρατίας είχαν εκφυλιστεί. Από τότε, και για χρονικό διάστημα απροσδιόριστης διάρκειας, το οικοδομικό υλικό του θεάτρου χρησιμοποιήθηκε σε άλλα οικοδομήματα, και για πολλούς αιώνες οι επιχώσεις κάλυψαν τον χώρο του θεάτρου, όπως και τον υπόλοιπων μνημείων. Την ύπαρξη και τη θέση τους στον λόφο της Ακρόπολης πιστοποιούσαν μόνο οι αναφορές των αρχαίων συγγραφέων. Η ανασκαφική και επιστημονική έρευνα στη νότια πλαγιά του λόφου της Ακρόπολης, για τον εντοπισμό και τη μελέτη των γνωστών αλλά αφανών μνημείων, άρχισε μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους. Η συστηματική ανασκαφική έρευνα του θεάτρου του Διονύσου άρχισε το 1862 από την Αρχαιολογική Εταιρεία σε συνεργασία με το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο, και ολοκληρώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα. Στην περίοδο 1984-1990 πραγματοποιήθηκαν εκτεταμένα έργα καθαρισμού και διαμόρφωσης στο κοίλο, ώστε να είναι δυνατόν να αναπαριστά απρόσκοπτα ο επισκέπτης την αρχική μορφή και την έκταση του κοίλου του διονυσιακού θεάτρου. Από το 1995 μέχρι το 2003 πραγματοποιήθηκαν εργασίες στερέωσης και αποκατάστασης των αναλημματικών τοίχων, ενώ από το 1998 έως το 2004, στο πλαίσιο των έργων της Ενοποίησης των Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας, πραγματοποιήθηκαν περιορισμένης έκτασης εργασίες καθαρισμού στο κοίλο του θεάτρου. 11

Δ. ΤΑ ΣΧΕΔΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ Το θέατρο του Διονύσου και το Ιερό του θεού στα χρόνια του Λυκούργου Υποθετική αναπαράσταση σκηνής 12

Σχεδιαστική τομή, όπου φαίνονται ο περιμετρικός αγωγός της ορχήστρας, τα όρθια θωράκια, ο θρόνος της προεδρίας και η πρώτες σειρές των εδωλίων Ζωγραφική αναπαράσταση του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου κατά την κλασσική εποχή Τα σχέδια προέρχονται από το βιβλίο του Θάνου Γ. Παπαθανασόπουλου, Το ιερό και το θέατρο του Διονύσου, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1993, και η ζωγραφική αναπαράσταση προέρχεται από την ιστοσελίδα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών www.eie.gr/archaeologia/gr/02_deltia/theatre_of_dionysos.aspx 13

Ε. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ Για να κατασκευαστεί η αναπαράσταση του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου σε κλίμακα 1:100, μεγεθύνθηκαν πρώτα τα σχέδια του θεάτρου στην ίδια κλίμακα. Η κατασκευή χωρίστηκε σε τρία μεγάλα τμήματα έτσι ώστε να καταμεριστούν οι εργασίες των μαθητών και να κατασκευάζονται συγχρόνως όσο περισσότερα τμήματα γινόταν. Οι ενότητες αυτές ήταν: To κοίλο του θεάτρου H σκηνή και Ο περιβάλλον χώρος. Οι μαθητές χωρίστηκαν σε ομάδες και κάθε ομάδα ανέλαβε συγκεκριμένες εργασίες. Τα κύρια υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή είναι η τεχνητή ξυλεία (MDF) πάχους 8mm για την κατασκευή της βάσης και η μπάλσα (είδος μαλακής ξυλείας) σε διάφορα πάχη για την κατασκευή του κοίλου και της σκηνής. Η τεχνητή ξυλεία επιλέχθηκε για την βάση της κατασκευής λόγω του μικρού κόστους και της αντοχής του συγκεκριμένου υλικού. Η μπάλσα επιλέχθηκε για την κατασκευή των υπόλοιπων κομματιών και των λεπτομερειών γιατί είναι εύκολη η κατεργασία της. Επίσης χρησιμοποιήθηκε πηλός για την κατασκευή των θρόνων της πρώτης σειράς και φελιζόλ για την κατασκευή του περιβάλλοντος χώρου. Πρώτα μεταφέρθηκε το σχέδιο της κάτοψης στη βάση της μακέτας, για να οριοθετήσουμε την κατασκευή και να ελέγχουμε τις διαστάσεις των υπόλοιπων τμημάτων. Στη συνέχεια ξεκίνησε η σχεδίαση των εδωλίων, η κοπή, ο έλεγχος και η επεξεργασία τους. Ταυτόχρονα σχεδιάζονταν, κόβονταν και ελέγχονταν τα κομμάτια που θα χρησιμοποιούνταν ως υποστυλώματα των κερκίδων. Τα εδώλια, μετά, συγκολλούνταν με ξυλόκολλα στα υποστυλώματα, για να κατασκευαστούν οι κερκίδες του κοίλου. Η κάθε κερκίδα, αφού ελέγχονταν και διορθώνονταν τυχόν ατέλειες, καλύφθηκε με ένα λεπτό στρώμα στόκου, που λειάνθηκε για να καλυφθούν οι ενώσεις των κομματιών. Όταν ολοκληρώθηκαν μερικές κερκίδες, και ενώ συνεχιζόταν η κατασκευή των υπολοίπων, ξεκίνησε η συναρμολόγηση του κοίλου. Ανάμεσα στις κερκίδες τοποθετούνταν οι αντίστοιχες κλίμακες. Μετά την τοποθέτηση των πρώτων κερκίδων στη βάση, ξεκίνησε και η κατασκευή του περιβάλλοντος χώρου. Ο περιμετρικός τοίχος του θεάτρου κατασκευάστηκε από μπάλσα. Μετά από το στοκάρισμα και το τρίψιμο, ο τοίχος χαράχτηκε, για να αναπαρασταθεί η δομή του. Η κλίση του εδάφους αποδόθηκε με κομμάτια φελιζόλ, που κόπηκε κατάλληλα και στη συνέχεια στοκαρίστηκε και τρίφτηκε. Παράλληλα, σχεδιάστηκαν, κόπηκαν και συναρμολογήθηκαν τα κομμάτια της σκηνής του θεάτρου. Οι κίονες της πρόσοψης κατασκευάστηκαν από κυλινδρική ράβδο μπάλσας, που κόπηκε και χαράχτηκε κατάλληλα. Επίσης κατασκευάστηκαν 14

και οι θρόνοι της προεδρίας από μαλακό πηλό λευκού χρώματος, ο οποίος έπρεπε να ψηθεί για μισή ώρα, για να στερεοποιηθεί. Μετά από τον τελικό έλεγχο και τη διόρθωση των ατελειών, τα τμήματα του θεάτρου και ο περιβάλλον χώρος βάφτηκε με τα κατάλληλα χρώματα. Τα χρώματα που χρησιμοποιήθηκαν, ήταν χρώματα μοντελισμού. Η βλάστηση στον περιβάλλοντα χώρο αποδόθηκε με τα κατάλληλα υλικά για μακέτες. Aκολουθούν φωτογραφίες από τα στάδια της κατασκευής. Άποψη του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου από τον Περίπατο 15

ΣΤ. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΤΗΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ Μεταφορά της κάτοψης στη βάση Μεταφορά της κάτοψης στη βάση 16

Σχεδίαση των εδωλίων Σχεδίαση των εδωλίων 17

Σχεδίαση των υποστυλωμάτων Σχεδίαση των υποστυλωμάτων 18

Κοπή των υποστυλωμάτων Κοπή των υποστυλωμάτων 19

Κοπή των εδωλίων Κοπή των εδωλίων 20

Επεξεργασία των εδωλίων Επεξεργασία των υποστυλωμάτων 21

Έλεγχος των υποστυλωμάτων Έλεγχος των εδωλίων 22

Συναρμολόγηση των κερκίδων Συναρμολόγηση των κερκίδων 23

Έλεγχος των κερκίδων Ευθυγράμμιση των κερκίδων 24

Στοκάρισμα των κερκίδων Στοκάρισμα των κερκίδων 25

Τρίψιμο των κερκίδων Χάραξη των τοίχων της σκηνής 26

Οι κερκίδες με τα υποστυλώματα Συναρμολογημένες κερκίδες με τις κλίμακες 27

Τοποθέτηση των κερκίδων στη βάση Το πίσω μέρος των κερκίδων 28

Κατασκευή των αναλημματικών τοίχων Κατασκευή των αναλημματικών τοίχων 29

Κατασκευή του περιβάλλοντος χώρου Κατασκευή του περιβάλλοντος χώρου 30

Βάψιμο του κοίλου Βάψιμο του κοίλου 31

Βάψιμο του εδάφους Βάψιμο του κτιρίου της σκηνής 32

Τοποθέτηση τεχνητού γρασιδιού Τοποθέτηση λεπτής άμμου 33

Τοποθέτηση των θρόνων της προεδρίας Τοποθέτηση τεχνητής βλάστησης 34

Άποψη της τελειωμένης μακέτας Άποψη της τελειωμένης μακέτας 35

Άποψη της τελειωμένης μακέτας Οι θρόνοι της προεδρίας 36

Από την παρουσίαση της μακέτας στο Πολιτιστικό κέντρο του Δήμου Μοσχάτου-Ταύρου Η ομάδα της κατασκευής 37

Ζ. ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΣΚΕΨΗ Στο πλαίσιο του περιβαλλοντικού προγράμματος πραγματοποιήθηκε στις 10 Μαρτίου 2016 εκπαιδευτική επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο του Ιερού και του θεάτρου του Διονύσου στη νότια πλευρά της Ακρόπολης των Αθηνών. Εκεί, οι μαθητές της ομάδας, που συμμετείχαν στην επίσκεψη, είχαν την ευκαιρία να δουν από κοντά το αντικείμενο της κατασκευής. Αφού διαπιστώθηκε η καλή πορεία των μέχρι τότε εργασιών στη μακέτα, επισημάνθηκαν και φωτογραφήθηκαν ορισμένα σημεία. Άποψη του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου από την ανατολική πάροδο 38

Οι μαθητές της ομάδας στην ανατολική πάροδο Άποψη του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου από το κοίλο 39

Άποψη του αρχαίου θεάτρου του Διονύσου από τον Περίπατο Οι θρόνοι της προεδρίας 40

Τα εδώλια των θεατών Οι μαθητές της ομάδας στα εδώλια του θεάτρου 41

Η. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ ΣΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Θάνος Γ. Παπαθανασόπουλος, Το ιερό και το θέατρο του Διονύσου, Εκδόσεις Καρδαμίτσα, 1993 Πίτερ Κόννολυ, Χάζελ Ντοτζ. Η αρχαία πόλη Η ζωή στην Αθήνα και στη Ρώμη, έκδ. Πατάκη, 2001 Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITANNICA, τόμος 23, έκδ. Εκδοτικός οργανισμός Πάπυρος, 2007 Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITANNICA, τόμος 53, έκδ. Εκδοτικός οργανισμός Πάπυρος, 2007 Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Γ2, έκδ. Εκδοτική Αθηνών ΑΕ, 1972 Αναστάσιος Στέφος, Εμμανουήλ Στεργιούλης, Γεωργία Χαριτίδου Ιστορία της αρχαίας Ελληνικής γραμματείας Α, Β, Γ γυμνασίου, εκδ. ΙΤΥΕ Θεόδωρος Κατσουλάκος, Γεωργία Κοκκορού-Αλευρά, Βασίλειος Σκουλάτος Αρχαία Ιστορία - Α γυμνασίου, έκδ. ΙΤΥΕ http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=10341 https://el.wikipedia.org/wiki/αρχαίο_ελληνικό_θέατρο https://el.wikipedia.org/wiki/αρχαίο_ελληνικό_θέατρο_(αρχιτεκτονική) https://el.wikipedia.org/wiki/θέατρο_του_διονύσου http://www.diazoma.gr/gr/page_04-01_at-001.asp http://www.diazoma.gr/600-stuff-80-publications/book_dio_v1.pdf http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_deltia/theatre_of_dionysos.aspx 42