ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΣΩΤΗΡΙΑ Θ. ΓΙΑΝΝΑΚΗ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΣΩΤΗΡΙΑ Θ. ΓΙΑΝΝΑΚΗ Η ΕΠΙ ΡΑΣΗ ΤΩΝ ΑΘΛΗΤΙΚΩΝ ΧΡΗΣΜΩΝ ΤΟΥ ΜΑΝΤΕΙΟΥ ΤΩΝ ΕΛΦΩΝ ΣΤΗΝ Ε ΡΑΙΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ (συνεπικουρία των άλλων µαντείων) Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2003

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΣΩΤΗΡΙΑ Θ. ΓΙΑΝΝΑΚΗ Η ΕΠΙ ΡΑΣΗ ΤΩΝ ΑΘΛΗΤΙΚΩΝ ΧΡΗΣΜΩΝ ΤΟΥ ΜΑΝΤΕΙΟΥ ΤΩΝ ΕΛΦΩΝ ΣΤΗΝ Ε ΡΑΙΩΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΟΛΥΜΠΙΑΚΩΝ ΑΓΩΝΩΝ (συνεπικουρία των άλλων µαντείων) Ι ΑΚΤΟΡΙΚΗ ΙΑΤΡΙΒΗ που υποβλήθηκε στο εργαστήριο Ανθρωπιστικών Σπουδών του Τοµέα Ανθρωπιστικών Σπουδών του Τµήµατος Επιστήµης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισµού του Αριστοτέλειου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2003 2

ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Επιβλέπων : Μουρατίδης Ιωάννης, τακτικός καθηγητής ΤΕΦΑΑ/Α.Π.Θ. Μέλη : Φαράντος Γεώργιος, τακτικός καθηγητής ΤΕΦΑΑ/Πανεπιστηµίου Αθηνών : Εµµανουήλ Κωνσταντίνος, αναπληρωτής καθηγητής ΤΕΦΑΑ/Πανεπιστηµίου Αθηνών 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος...σελ.. 6-8 Ευχαριστίες...-//- 9-10 Περίληψη (Ελληνική Αγγλική)...-//- 11-12 Συντοµογραφίες...-//- 13-14 Εισαγωγή...-//- 15-17 Η θρησκεία το κοσµικό καταφύγιο...-//- 18-26 Πίστη...-//- 27-30 Η Γη, το κέντρο του κόσµου...-//- 31-35 Το µαντείο και η λειτουργία του...-//- 36-51 Μαντείο ωδώνης...-//- 52-53 Το Νερό Κασταλία Όνειρα Τάφοι...-//- 54-68 Ορθόδοξη θρησκεία...-//- 69-70 Ίδρυση του Μαντείου των ελφών...-//- 71-73 Το Μαντείο, ο Απόλλων σηµείο αναφοράς...-//- 74-79 Μαντεία του Απόλλωνα στον ευρύτερο χώρο...-//- 80-85 4

Μαντεία θεοποιηµένων ηρώων...σελ. 86-89 Όρκος στα θρησκευτικά-αγωνιστικά κέντρα...-//- 89-94 Ιερότητα των αγώνων και των αγωνιζοµένων...-//- 95-98 Γυµνικοί Αγώνες στους ελφούς...-//- 99-103 Γυµναστικά αφιερώµατα...-//- 104-107 Σαφήνεια του χρησµού...-//- 108-111 Αµφικτυονία (εια)...-//- 112-113 Αθλητικοί χρησµοί του Μαντείου των ελφών...-//- 114-120 Ίδρυση των Ολυµπιακών Αγώνων...-//- 121-132 Μαντείο Ολυµπίας Ολυµπιονίκες...-//- 133-149 Θρησκεία και Αγώνες...-//- 150-156 Ο τελευταίος χρησµός του Μαντείου των ελφών...-//- 157-160 Συµπεράσµατα...-//- 161-173 Πηγές-Βιβλιογραφία...-//- 174-205 Παράρτηµα Εικόνων...-//- 206-212 5

Πρόλογος Ο µηχανισµός της λειτουργίας των µαντείων της Αρχαίας Ελλάδας και η επίδρασή τους στο δηµόσιο και ιδιωτικό βίο των Ελλήνων, είναι ένα πεδίο έρευνας µε σηµαντικό ενδιαφέρον που παραµένει όµως σχεδόν άγνωστο επί του παρόντος. Με το πόνηµα αυτό γίνεται προσπάθεια να καλυφθεί µε επιτυχία ένα τµήµα του κενού αυτού, γιατί διερευνάται η επίδραση που άσκησαν οι χρησµοί κυρίως του Μαντείου των ελφών, στην εδραίωση και ανάπτυξη των αρχαίων Ολυµπιακών Αγώνων, κατά την αρχαιότητα µέχρι το 362 µ.χ. Με τη διερεύνηση του θέµατος ασχολήθηκα ήδη από τα φοιτητικά µου χρόνια, µε αφορµή τις Πανεπιστηµιακές διδαχές του καθηγητή της Ιστορίας κ. Θωµά Γιαννάκη, πώς το Μαντείο των ελφών συνέβαλε στη θεµελίωση και στην ανάπτυξη των Αρχαίων Ολυµπιακών Αγώνων και στην εδραίωση «του όµαιµου, οµογλώσσου, των κοινών ιερών», στη διαµόρφωση και στην εδραίωση της ιστορικής και εθνικής συνείδησης των Ελλήνων. Στη διάρκεια του χρόνου καταξιωµένοι µελετητές, Έλληνες και ξένοι, ερεύνησαν στο µέτρο του δυνατού τα δρώµενα του Μαντείου των ελφών και ειδικά τους χρησµούς. 1 Απόρροια της µελέτης του χρησµικού υλικού ανακύπτει το εξής ερώτηµα: υπήρχαν συλλογές χρησµών κατά την αρχαιότητα; Η απάντηση θα πρέπει να είναι καταφατική, όπως ήταν οι συλλογές εκ των 1 C. Morgan, Athletes and Oracles: the transformation of Olympia and Delphi in the eight century Β.C. Cambridge 1990 ειδικότ. σελ. 106-190, τα σχετικά µε τις εκάστοτε ανασκαφές δηµοσιεύονται υπηρεσιακά στο Fouilles de Delphes (από το 1915). Για το µαντείο: F. Hiller von Gaertringen, RE IV, 2520 κε, Μ. Delcourt, L Oracle de Delphes (1955), G. Roux, Delphi. Orakel und Kultstatten (1971). Βλ. επίσης:. Γουδή, Το Μαντείον των ελφών (1935), Χρ. Καρούζου, ελφοί (1974), Σόνιας di Neuhof, ελφοί (εκδόσεις «Απόλλων»), Β.Χ. Πετράκου, ελφοί (1977), Amandry P., La mantique apollinienne a Delphes. Essai sur le fonctionnement de Poracle, Rome 1950, H.W Parke. D.E.W., Wormell The Delphic Oracle, τόµοι 1-2, Oxford 1956, W.R. Halliday, Greek Divination, London 1913, Κ.Σ. Μαρουδή, τα µυστικά και η εφαρµογή της µαντικής Έκδοση Β Μ. Μακρή 1976, του ίδιου, Μαυρουδή, τα ελφικά µυστήρια, Αθήνα 1978, Α.Κ. Καραδηµητρίου, Οι χρησµοί του µαντείου των ελφών, Θεσ/κη 1977, Bloch Raymod, La divination. Essai sur l avenir et son imaginaire, µεταφρ. Α. Παρίση, Ολκός Αθήνα 1993, Βαγγέλη Πεντάζου, οι ελφοί Αθήνα 1984 κ.α., W. Schadewaldt Επετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής Πανεπιστηµίου Αθηνών 15 (1964-1965), R. Wandedenberg, Το µυστήριο των Μαντείων, Αθήνα 1994. 6

ιερέων των µαντείων, ενώ το χρησµικό υλικό που µελετήθηκε είναι διάσπαρτο στο χώρο της Αρχαίας Κλασικής Γραµµατείας. 1 Στην Ιστορία του ο Ηρόδοτος έχει καταγράψει αρκετούς χρησµούς. είχνει να πιστεύει πραγµατικά στην προφητική δύναµη της Πυθίας και σε σχέση µε ορισµένους χρησµούς, τονίζει την απέραντη πίστη των Ελλήνων στο θεό Απόλλωνα. 2 Αντίθετα ο Ευσέβιος, επηρεασµένος από το χριστιανικό πνεύµα καταφέρεται των χρησµών χρησιµοποιώντας µια πολεµική τακτική. 3 Τον περασµένο αιώνα ο Hendess προέβη σε µια συλλογή χρησµών του Μαντείου των ελφών. Βέβαια η συλλογή δεν είναι πλήρης, γιατί στηρίχθηκε µόνο στους έµµετρους χρησµούς, παρ ότι οι σωζόµενοι χρησµοί δεν είναι όλοι έµµετροι. 4 Μια συστηµατική προσπάθεια για την ολική συγκέντρωση των 615 χρησµών δελφικής προέλευσης επιχείρησαν και πραγµάτωσαν το 1956 οι Parke και Wormell στο δίτοµο τους έργο. 5 Αναµφισβήτητα ενδιαφέρον παρουσιάζει η διδακτορική διατριβή του Α. Καραδηµητρίου, που εκδόθηκε το 1972 και συγκεντρώνει κατά κατηγορίες 1 Ηρόδ. 6.57, µε τους χρησµούς ασχολήθηκαν ακόµη και άλλοι κλασικοί συγγραφείς όπως αναφέρουµε εν συνεχεία: ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφών, ο Πλούταρχος, ο Παυσανίας, ο. Σικελιώτης, ο Στράβωνας, ο Κικέρων και ο Οινόµαος, από τα Γάδειρα βλ. H.W. Parke D.E.W Wormell. The Delphic Oracle, vol. 1-2, Oxford, MCMLVI (1956) p.p. 7,12 του 2 ου τόµου. Πλούτος πληροφοριών για τα µαντεία των Ελλήνων υπάρχει στο πολεµικό σύγγραµµα του Ευσέβιου Καισαρείας, Ευαγγελική προπαρασκευή 3-6. 2 Ηρόδ. 8,77. 3 Ευάγγελ. Προπαρ., Ευσεβ. οπ. π. βιβλ. 4-5, R. Hendess, Graeca quae apud scriptores Graecos Romanos que exstant, Halle 1877. 4 Αναστ. Καραδηµητρίου, Οι χρησµοί του Μαντείου των ελφών, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 1972, σελ. 33. Στη σελίδα 26 αναλύει τους χρησµούς: «οι απαντήσεις της Πυθίας είναι σε ευθύ λόγο και έµµετρες, σε ποσοστό 200 χρησµών οι οκτώ είναι σε ιαµβικό τρίµετρο, οι επτά σε ελεγειακό και οι υπόλοιποι σε δακτυλικό εξάµετρο. Σε ευθύ λόγο ανέρχονται σε 310..». Οι υπόλοιποι είναι σε απλή αναφορά στο όνοµα της Πυθίας ή του Απόλλωνα. Από τους παραπάνω οι 40 είναι σε λατινική γλώσσα, γιατί περιγράφονται από λατίνους συγγραφείς. Η Πυθία δεν χρησιµοποιούσε τη Λατινική γλώσσα (Parke - Wormell 1, σ. 247). 5 Parke Wormell όπ. παρ. τόµοι 1-2. 7

όλους τους χρησµούς, ενώ επικεντρώνεται κυρίως, σε αίτια πλάνης που υπέπεσαν οι εκάστοτε ερευνητές κατά την ερµηνεία τους. 1 Ο Grahay, παρά το γεγονός ότι µιλά για µαντική λογοτεχνία και βλέπει τους χρησµούς ως λογοτεχνικά προϊόντα των συγγραφέων που τους µνηµονεύουν, προβαίνει σε αξιόλογες ειδολογικές παρατηρήσεις επάνω στα κείµενα των χρησµών. 2 Επίσης χρήσιµες στάθηκαν για την εξέλιξη της µελέτης οι εργασίες των Klees και Whittaker. Η πρώτη, γιατί προσπαθεί να δείξει τον ιδιάζοντα χαρακτήρα της αρχαίας ελληνικής πίστης στα µαντεία και τους µάντεις. Η δεύτερη, γιατί εξετάζει τους χρησµούς από κοινωνική κυρίως σκοπιά, βλέπει το φαινόµενο της προσέλευσης των ανθρώπων στα µαντεία και προωθεί έτσι τη γνώµη πως µια έρευνα επάνω στο θέµα αυτό θα έπρεπε να στηρίζεται στη συγκριτική κοινωνιολογία, ώστε να εντοπιστούν τα κοινωνικά και ψυχολογικά προβλήµατα που έλυνε ο θεσµός του µαντείου στην κοινωνία της εποχής του. 3 Τέλος, σηµαντικό θεωρείται το δίτοµο έργο των Parke Wormell, όπου συγκεντρώνονται οι δελφικοί χρησµοί, αναφέρονται δε µόνο έξι αθλητικοί χρησµοί! 4 Η εργασία αυτή, ύστερα από µια κατατοπιστική εισαγωγή διαιρείται σε δύο µέρη. Στο πρώτο µέρος γίνεται αναφορά στην πίστη των ανθρώπων στο µεταφυσικό, στα Απολλώνεια µαντεία, στην παρουσία της φυσιολατρείας και παράλληλα υπογραµµίζεται η ιερότητα των αθλητών και των αγώνων. Στο β µέρος εξετάζεται η προσφορά των χρησµών του Μαντείου των ελφών και της Ολυµπίας στην αναπτυξιακή πορεία των Αρχαίων Ολυµπιακών Αγώνων. Ακολουθούν τα συµπεράσµατα που αιτιολογούν πλήρως τον αρχικό προβληµατισµό µας. 1 Αναστ. Kαραδηµητρίου ό.π. (σηµ. 4), σελ. 21-116. 2 R.Grahay, La Litterature oraclaire chez Herodote. Les Belles Lettres, Paris 1956. 3 C.R. Whittaker., The Delphic Oracle, Harvarde Theological Review 18 (1965), σελ. 21-47. 4 Όπ π. αριθµ. χρησµ. 485-491. 8

Ευχαριστίες Επιθυµώ να εκφράσω τις θερµές µου ευχαριστίες σε όλους όσοι βοήθησαν µε οποιοδήποτε τρόπο στην ολοκλήρωση αυτής της εργασίας. Στον καθηγητή του Αριστοτέλειου Πανεπιστηµίου Θεσσαλονίκης κ. Ιωάννη Μουρατίδη, γιατί µε εµπιστεύθηκε και στάθηκε για µένα ένας υπέροχος δάσκαλος που µε τον ενθουσιασµό και την έµπνευσή του µε βοήθησε να προσεγγίσω το θέµα και το χώρο της έρευνας αυτής της διατριβής. Γιατί πίστεψε σε µένα και µου συµπαραστάθηκε αµέριστα, µε ενθάρρυνε επιστηµονικά και ηθικά σε όλη τη διάρκεια της εργασίας µου. Τέλος, για τη συµπαράστασή του σε πραγµατικά δύσκολες στιγµές και για τις πολύτιµες ώρες που διέθεσε για την οργάνωση, την εξέλιξη και τη βελτίωση αυτής της εργασίας. Επίσης στον καθηγητή της Φιλοσοφίας ΤΕΦΑΑ του Πανεπιστηµίου Αθηνών κ. Γεώργιο Φαράντο, για την εµπιστοσύνη που µου έδειξε και στους αναπληρωτές καθηγητές κ. Κ. Εµµανουήλ και Γ. Βαγενά, γιατί µε υποµονή και συνέπεια συζήτησαν µαζί µου επιστηµονικά και µεθοδολογικά ζητήµατα της εργασίας µου αλλά και για τις εύστοχες υποδείξεις τους οι οποίες συνέβαλαν στην ολοκλήρωση της διατριβής. Στους καθηγητές κ. W. Dekker, ιστορικό του αθλητισµού του Πανεπιστηµίου της Κολωνίας της Γερµανίας, τον Ακαδηµαϊκό καθηγητή του Πανεπιστηµίου της Βουδαπέστης, ιστορικό κ. I. Kertez, τον καθηγητή της Ιστορίας του ιδίου Πανεπιστηµίου, σήµερα αείµνηστο L. Kutassi, γιατί µε το ευρύ επιστηµονικό και ακαδηµαϊκό ήθος τους µε έµαθαν να κινούµαι σε ένα πλαίσιο επιστηµονικών αρχών για τη συγγραφή του παρόντος πονήµατος. Στον καθηγητή του Πανεπιστηµίου Αθηνών και πατέρα µου κ. Θωµά Γιαννάκη, γιατί στάθηκε αρωγός σε όλη αυτή την προσπάθεια και γιατί χωρίς την κατανόηση, την ενθάρρυνση και την προσφορά του δε θα είχα ολοκληρώσει την εργασία µου. Σε όλο το προσωπικό, επιστηµονικό και διοικητικό, της Εθνικής Βιβλιοθήκης Αθηνών, της Βιβλιοθήκης του Πανεπιστηµίου Αθηνών, της 9

Αρχαιολογικής Εταιρείας και της βιβλιοθήκης του ΤΕΦΑΑ για τη διάθεση για συνεργασία και για τη φιλική ατµόσφαιρα που δηµιούργησαν στον εργασιακό χώρο. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω τους γονείς µου για την υποµονή τους και τη συµπαράσταση τους καθόλη τη διάρκεια ολοκλήρωσης αυτής της µελέτης και όλους εκείνους που µε οποιοδήποτε τρόπο βοήθησαν στην εκπόνηση αυτής της διατριβής. 10

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο άνθρωπος αναζητά απαντήσεις στα αιώνια και αγωνιώδη ερωτήµατά του, πως θα αποφύγει τα γηρατειά, το θάνατο και πως θα προσεγγίσει το µεταφυσικό, καταφεύγοντας στην πρόνοια του θεού. Συµβουλεύεται λοιπόν τους εκπροσώπους του θεού (Πυθία, µάντεις), που µέσω της µαντικής κατευνάζουν την αγωνία του. Όλα, σχεδόν, τα αγωνιστικά κέντρα βρίσκονταν µέσα σε ιερά και µαντεία, µε πρώτους θεατές τους ίδιους τους θεούς. Τα µαντεία συµβούλευαν, για τον εξευµενισµό της οργής της θεότητας, να οργανώνονται γυµνικοί και ιππικοί αγώνες. Παράλληλα, σφυρηλατείτο το πνεύµα οµόνοιας και ενότητας του ελληνικού στοιχείου, δια της ιδρύσεως αγώνων. Έτσι, τα αγαθά της θεϊκής διάθεσης, αγώνας, άσκηση, µουσική, απόκτησαν ιερή ταυτότητα, ενώ παράλληλα ιεροποιήθηκε και θεοποιήθηκε το αποτέλεσµα της αγωνιστικής εκδήλωσης, η Νίκη καθώς και το βραβείο των αθλητών. Πρωταγωνιστικό ρόλο στις αγωνιστικές εκδηλώσεις µε ιερό χαρακτήρα προς τιµή των θεών, διαδραµάτισε το Μαντείο των ελφών, εισάγοντας µια γιγαντιαία νέα κοσµοθεωρία, την Εκεχειρία. Η λειτουργία του Μαντείου των ελφών τον 9 ο π.χ. αιώνα, επισφραγίζεται µε την ανατολή των Ολυµπιακών Αγώνων και η παρακµή αυτού (362 µ.χ.) συµπίπτει µε την κατάργηση των Ολυµπιακών Αγώνων το 393 µ.χ. Η παράλληλη ιστορική πορεία του Μαντείου των ελφών και της λειτουργίας των Αρχαίων Ολυµπιακών Αγώνων, δηλώνει ότι η θρησκεία εγκόλπωσε και στήριξε το φαινόµενο των Αρχαίων Ολυµπιακών Αγώνων. 11

SUMMARY Man, in the pursuit of answers to his perpetual and agonizing questions concerning the old age, death and the metaphysical, he turns to the divine providence. Thus, he consults the representatives of god (Pythia, oracles), who can appease his agonies through foretelling. Almost all athletic centers of ancient Greece were located inside temples and oracles, with gods being the first spectators; oracles advised the organization of nude and equestrian games in order to propitiate gods wrath. At the same time the introduction of games formed a spirit of peace and unity among Greeks. Game, exercise and music became goods of gods desire and obtained a holly identity. The results of athletic competition, Victory and the prize of the athletes were also sacred and deified. The Oracle of Delphi played a leading role to the athletic events in honour of the gods, introducing Truce, a great new ideology. The operation of Delphi Oracle at 9 th century B.C. is corroborated with the rise of Olympic Games, and its decline (362 A.C.) coincides with the abolition of the Olympic Games in 393 A.C. The parallel historical course of Delphi Oracle with the operation of the ancient Olympic Games denotes that religion had adopted and supported the phenomenon of the Ancient Olympic Games. 12

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Α Αρχαιολογικόν ελτίον ΑΑW E.N. Gardiner, Athletics of Ancient World AJA American Journal of Archeology AJAH American Journal of Ancient History AM Mitteilungen des Deutschen Archaol Instituts Athenische Abteilung AP Anthologia Palatina Αρχ. Εφ. Αρχαιολογική Εφηµερίς BCH Bulletin de Correspondance Hellenique B.S.A. Annual of British School of Athens BHG F. Halkin, Bibliotheka Hagiographica Graeca, Βρυξέλλες 3 1957 (=Subs Hag. 8a) CA Cahiers Archeologiques CIG Corpus Inscriptionum Graecarum Berlin 1927-1877 CJ Classical Journal CJC Corpus Juris Civilis: Institutiones=CJC I, εκδ. Kruger, 1872 (αναστ. ανατύπωση1973) CJSH Canadian Journal of Sport History.Ο.Α. ιεθνής Ολυµπιακή Ακαδηµία Daremberg-Saglio Ch. Darember-E. Saglio, Dictionnaire des Antiquites Greques Et Romaines, Graz 1962 E.T. Etudes Thasiennes ( εκαοχτώ τόµοι αφιερωµένοι στις ανασκαφές της Θάσου) Friedl P. Friedlander H. B. Hoffleit Epigrammata Greek Inscriptions in Verse from the Beginnings to the Persian War, Berkley/Los Angeles 1948 FHG Fragmenta Historicorum Grecorum GAA H. Harris, Greek Athletes and Athletics 13

GASF E.N. Gardiner, Greek Athletics Sport Festivals GG W. Peek Griechische Grabdgedichte Berlin/Darmstad1960 GV W. Peek Griechische Vers-Inschriften I: Grabepigramme Berlin1955 ΘΗΕ Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια ΙΕΕ Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Α -ΙΑ, Αθήνα 1971-1981 J.G Corpus Inscriptionum Graecorum JGR I.-P. Zeppos. Jus Graecoromanorum, I-IV, Αθήνα 1931 (ανατ.aalen 1962) JHS Journal of Hellenic Studies JNES Journal of Near Eastern Studies Juther, Ant, Turn Antike Turngerathe Kaibel G. Kaibel Epigrammata Graeca ex lapidibus conclecta Berlin 1876 MGH Monumenta Germaniae Historica: AA Epp.=Auctores Antiquissimi Epistulae SSRL=Scriptores rerum longobardicarum SSRM=Scriptores rerum merovingicarum SSRM=Scriptores rerum germanicarum MM F. Miklosich-J.Muller, Acta et Diplomata graeca medii aevi, I-VI, Βιέννη 1860-1890 (αναστ. ανατύπωση χ.χ.) ΠΑΕ Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας PG Patrologia Graeca Preger Th. Preger Inscriptiones Graea merticae es scriptoribus praeter Anthologian collectae Leipzig 1891 PL Patrologia Latina PO Patrologia Orientalis SC Sources Chretiennes Σ.Ε.Ο. Σύλλογος Ελλήνων Ολυµπιονικών SEG Supplementum Epigraphicum Graecum SGR H. Harris, Sport in Greece of Rome 14

Εισαγωγή Στην ηπειρωτική, νησιωτική αλλά και στην αποικιακή Ελλάδα, δηµιουργήθηκαν διάσπαρτα και αναπτύχθηκαν σηµαντικά ιερά µαντεία, τα οποία αποτέλεσαν χώρους καταφυγής των ατόµων που ζητούσαν «λύσιν των κακών» και παράλληλα µε γυµνικούς αγώνες τιµούσαν το ωδεκάθεο. Ιδιαίτερη σηµασία µεταξύ αυτών, απόκτησε το Μαντείο των ελφών. Εκτιµώντας τα παραπάνω δεδοµένα έγινε προσπάθεια στο πόνηµα αυτό να συγκεντρώθουν όλες οι σχετικές µε το θέµα πηγές καθώς και πορίσµατα της ανασκαφικής έρευνας που έχουν άµεση σχέση µε αθλητικούς χρησµούς, ειδικά µε εκείνους που το περιεχόµενό τους αντανακλά σε αγωνιστικά δρώµενα, προβάλλοντας την αγωνιστική διάθεση των Ελλήνων. Θέµα και προσδιορισµός του προβλήµατος: Η προβληµατική της εργασίας αφορά την: «επίδραση των δελφικών χρησµών στην εδραίωση και ανάπτυξη των αρχαίων Ολυµπιακών Αγώνων (884 π.χ. 362 µ.χ.)». Το συγκεκριµένο θέµα επιλέχθηκε σε συνεργασία µε την τριµελή Επιτροπή, ώστε να αποτελέσει νέα προσφορά στην Επιστήµη της Ιστορίας της Φυσικής Αγωγής. Είναι πληροφοριακό γεγονός ότι η επίσηµη έναρξη των αρχαίων Ολυµπιακών Αγώνων, επί του παρόντος, αρχίζει µε τον επίσηµο χρησµό του µαντείου των ελφών το 884 π.χ., καθώς και ότι η κατάργηση των Ολυµπιακών Αγώνων, παράλληλα µε την παρακµή του Ελληνικού Πολιτισµού, επήλθε µε τον τελευταίο ελφικό χρησµό το 362 µ.χ., που δόθηκε στον απεσταλµένο του Ιουλιανού του Παραβάτη, τον Ορειβάσιο. Το χρησµικό αθλητικό υλικό των ελφών που σχετίζεται µε τους Ολυµπιακούς αγώνες στο διάστηµα αυτό (884π.Χ 362µ.Χ.), συγκεντρώθηκε αναλύθηκε και αξιοποιήθηκε σε συνάρτηση µε τις πιθανές απαντήσεις στα ερευνητικά ερωτήµατα που τέθηκαν. 15

Τα ερωτήµατα αυτά απορρέουν από το κύριο ερώτηµα και προβληµατισµό, που αποτελεί αντικείµενο διερεύνησης της παρούσας εργασίας και µπορούν να συνοψισθούν ως ακολούθως: Το µαντείο των ελφών ήταν ένας οργανωµένος µηχανισµός που εξαπατούσε τον αφελή προσκυνητή; Στην περίπτωση αυτή πως εξηγείται η µακρόχρονη παρουσία του. Υπήρχε θεϊκός λόγος; Πως εξηγείται ότι το µαντείο ήταν η έδρα των Επτά Σοφών της Αρχαίας Ελλάδας; Το Μαντείο λειτούργησε θετικά στην ανάπτυξη του Ελληνικού Πολιτισµού; Οι απαντήσεις στα πιο πάνω ερωτήµατα θα συνθέσουν τα συµπεράσµατά µας. Γίνεται λοιπόν, προσπάθεια µιας νέας προσέγγισης των πηγών που προέρχονται από την αρχαία κλασική γραµµατεία και τα ανασκαφικά δεδοµένα σχετικά µε την αξία και χρησιµότητα των χρησµών, ενώ κατά τη διάρκεια µελέτης του περιεχοµένου των χρησµών προέκυψαν δυστοκίες, γεγονός που απαιτούσε σοβαρότητα και συνεχή προσπάθεια. Επισηµαίνουµε τις εξής: α) τη δυσκολία της έρευνας να ελέγξει και να συγκεντρώσει το χρησµικό υλικό διάρκειας 1246 ετών (884 π.χ. 362 µ.χ.), κυρίως εκεί που κυριάρχησε το ελληνικό στοιχείο και παρά τις σκοτεινές χρονικές ιστορικές στιγµές, β) την ασυµφωνία ορισµένων επιγραφικών και φιλολογικών πηγών και γ) τη δυσκολία στην κατανόηση των χρησµών. Όπου κρίθηκε απαραίτητο ανατρέξαµε στη συµβολή και άλλων επιστηµών όπως της : Ανθρωπολογίας, Αρχαιογνωσίας, Αρχαιολογίας, Γλωσσολογίας, Εθνολογίας, Θρησκειολογίας, Ιστορίας, Λαογραφίας, Μυθολογίας, Φιλολογίας, Φιλοσοφίας. 16

Η µεθοδολογία της έρευνας: Η πρώτη λειτουργία της επιστηµονικής ιστορικής έρευνας είναι να φθάσει όσο το δυνατό πιο κοντά στα γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν, χρησιµοποιώντας τα αποτελέσµατα των αρχαιολογικών ανασκαφών και αξιολογώντας σωστά τις πρωτογενείς πηγές. Οι πρωτογενείς ή αρχικές πηγές είναι ένα υλικό πρωτότυπο και εποµένως συνθέτει µια σταθερή βάση για ιστορικές µελέτες. Αυτό δε σηµαίνει ότι δε λήφθηκαν υπόψη και δευτερεύουσες πηγές όταν εκτιµήθηκε ότι υποβοηθούσαν υπεύθυνα το κεντρικό θέµα. Το υλικό ανεξάρτητα αν προερχόταν από αρχική ή δευτερεύουσα πηγή, ελέγχθηκε προσεκτικά για να εξακριβωθεί η αυθεντικότητά του, η ακρίβεια και η εγκυρότητά του. Τα στοιχεία που συγκεντρώσαµε τα αξιολογήσαµε µε βάση τις επί µέρους µεθόδους: Αναλυτική Συνθετική, Γλωσσανάλυση, Φιλολογική, Ιστορική Κριτική, Συγκριτική ερµηνευτική, Περιγραφική. 17

Η θρησκεία το κοσµικό καταφύγιο «Εύροις δ αν επιών πόλεις ατειχίστους, αγραµµάτους, αβασιλεύτους, αοίκους, αχρηµάτους, νοµίσµατος µη δεοµένας, απείρους θεάτρων και γυµνασίων. Ανιέρου δε πόλεως και αθέου, µη χρωµένης ευχαίς µηδ όρκοις µηδέ µαντείαις µηδέ θυσίαις επ αγαθοίς µηδ αποτροπαίς κακών, ουδείς εστιν, ουδ έσται γεγονώς θεατής.» 1 Από την εµφάνισή του ο άνθρωπος δεν αισθάνθηκε ανεξάρτητος και ελεύθερος, αλλά αντίθετα εξαρτώµενος από µια αέναη υπεραισθητή δύναµη «το θείον». Ίσως ο φόβος του θανάτου και η ελπίδα σε κάποια αόρατη βοήθεια τον οδήγησαν στη σκέψη της κυριαρχίας και της επίδρασης του µεταφυσικού. 2 Ο αρχαίος Ελληνικός Κόσµος, όπως και όλοι οι Λαοί, υπήρξε κατεξοχήν θεοκεντρικός. Αυτά επιβεβαιώνουν οι κλασικές αναφορές και ιδιαίτερα το υπογραµµίζει ο Πλούταρχος στα «Ηθικά» του. Kατά τον Πλούταρχο, όπως αναφέρθηκε, το θρησκευτικό συναίσθηµα φαίνεται να είναι έµφυτο, αλλά ορισµένοι µεταγενέστεροι διαφωνούν ως προς αυτήν την αντίληψη 3 και αποδίδουν την παρουσία της θρησκείας στην αµάθεια και το φόβο του ανθρώπου. 4 Για την προέλευση, την αναγκαιότητα και το περιεχόµενο της θρησκείας έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις και θεωρίες από τους ερευνητές 1 Πλούτ. Ηθικά 6 1125 d: [Μπορείς να βρεις πολιτείες χωρίς κάστρα, χωρίς να ξέρουν γράµµατα, χωρίς βασιλιάδες, χωρίς να έχουν ανάγκη από το χρήµα (σα µέσο ανταλλακτικό), χωρίς να αισθάνονται την ανάγκη της καλλιτεχνίας. αλλά κανένας ποτές δεν είδε πολιτεία που να µην έχει ιερά και θεούς Το πιο πιθανό είναι πως µπορεί να υπάρχει πολιτεία χωρίς έδαφος παρά χωρίς πίστη στους θεούς.] 2 Πατρολογία Migne 9, 128, Κλήµη Αλεξανδρείας, Στρωµατείς V 13, βλ. Λεωνίδου Φιλιππίδου, πρώτη αποκάλυψις και αφετηριακός Μονοθεϊσµός, Αθήναι 1955 σελ. 9-17, του ιδίου, Πρωτόγονη θρησκευτική Ζωή, Αθήναι 1964, σελ. 94. 3 Πλούταρχος Ηθικά 6. 1125d 1125d. 4 Γιάννη Κορδάτου, Αρχαίες θρησκείες και Χριστιανισµός, έκδοση Γ, εκδόσεις Μπουκουµάνη, Αθήναι 1973, σελ. 9-27. 18

που αποκλίνουν όµως µεταξύ τους, ανάλογα µε την κοσµοθεωρία και την προσέγγιση εκάστου. Οι κατά καιρούς δοθείσες απαντήσεις στο ερώτηµα «τι είναι θρησκεία», είναι τόσο πολύµορφες και ποικίλες όσο και το περιεχόµενο του όρου. 1 Αυτό συµβαίνει γιατί δεν υπάρχει µορφολογικά τουλάχιστον µια ενιαία έκφανση του φαινοµένου, αφού και η πληθώρα των θρησκευµάτων και των κάθε είδους λατρειών καλύπτει ένα ευρύτατο πεδίο αναφοράς. Συνάµα κάθε ερευνητής ορµώµενος από προσωπικές αντιλήψεις και πεποιθήσεις αναζητά την πηγή και τον ορισµό της θρησκείας από διαφορετική πλευρά και οι µέχρι στιγµής υφιστάµενοι ορισµοί καλύπτουν κυρίως την αντίληψη της θρησκείας µε υποκειµενικό τρόπο. ε θα ήταν υπερβολή ο ισχυρισµός ότι υπάρχουν τόσοι ορισµοί για την θρησκεία, όσοι και οι ειδήµονες που ασχολούνται µε το φαινόµενο. 2 Ως «αρχαία ελληνική θρησκεία» θεωρείται από πολλούς, ακόµα και σήµερα, η πίστη σ ένα αριθµό «Ολύµπιων» θεών που οι πόλεις αµίλλονταν να τους τιµούν µε επιβλητικούς ναούς και µε φανταχτερές γιορτές. Όσοι το πιστεύουν αυτό περιορίζονται σε µια γνωριµία µε τη λεγόµενη «επίσηµη» θρησκεία των τελευταίων αιώνων της αρχαιότητας και εποµένως αντικρίζουν µόνο το τέρµα της εξελικτικής της πορείας ή µια σκηνή από το µακροχρόνιο ψυχορράγηµά της. 3 Κατά το Ν. Παπαχατζή, σκοπός της θρησκείας είναι να καθυγιάζει τις σκέψεις και τις πράξεις εκείνες που στηρίζονται στον ηθικό νόµο, ώστε τα µέλη της κοινότητας να βιώνουν και να φοβούνται να τις παραβούν 4 και 1 όπ.παρ. σελ.37, λατρεία φυσικών φαινοµένων σελ. 96-104, θεοποίηση των ηρώων 104-133. 2 Ηρόδοτος 2.18,37, βλ. W. Burent, Αρχαία ελληνική θρησκεία, Αθήνα 1993, 253 κ.ε. Περί του καθορισµού του γενικού περιεχοµένου του όρου θρησκεία και των προεκτάσεών του βλ. R. Otto Daw Heilige, Breslau 1917, W. Bousset, Das Wesen der Religion, Tubingen 1920, M. Eliade, Traite d histoire de Religions, Paris 1949, N. Micklen, Was ist Religion? 1952, Αθ. Π. Χαστούπη, Ουσία της Θρησκείας, θεωρούµενη αξιολογικώς επί τη βάσει µαρτυριών εκ των ιερών κειµένων, Εν Αθήναις 1977, P. W. Schmidt, Ursprung and Werden der Religion. Theorien und Tatsachen, Munchen 1930, Ν. Ι. Λούβαρη, άρθρο για τη Θρησκεία στη ΜΕΕ τόµ. ΙΒ σ. 714-721. 3 Ν.. Παπαχατζή, Η θρησκεία στην Αρχαία Ελλάδα, Εκδοτ. Αθηνών, Αθήνα 1987 πρόλογος 4 Ν.. Παπαχατζή, 1987 σελ. 82. 19

παραθέτει τρεις στόχους που επιδιώκει να πετύχει: «την προσπάθεια για νέο τρόπο ζωής, να δώσει στους ανθρώπους τη δύναµη να νικούν τους καινούργιους κινδύνους και τις ποικίλες αντιξοότητες της καινούργιας ζωής και τρίτο να προστατεύει την οικογενειακή και κοινωνική συµβίωση» 1 Η γοητεία που ασκούσε η αρχαία Ελληνική θρησκεία, και ασκεί µέχρι τις ηµέρες µας οφείλεται σε µεγάλο βαθµό στο ότι αποδίδεται στους µύθους της διαχρονικής αξίας, αφού η θεότητα παρουσιάζεται ως προστάτης της πόλεως. Βέβαια δεν ήταν µόνο σε συνάρτηση µε τους µύθους, αλλά στον ίδιο βαθµό αντανακλούσε στη λατρεία και στις τελετές που βίωναν. Η Ελληνική θρησκεία ήταν παρούσα στην καθηµερινή ζωή και καθ όλη τη διάρκεια της ελληνικής ιστορίας. Η ιδιωτική και δηµόσια ζωή στο σύνολό της ήταν συνυφασµένη µε τη θρησκεία από την ταφή και τη λατρεία των νεκρών ως το ρόλο των µαντείων και την αποφασιστική σηµασία του για την διεξαγωγή των πολέµων, τις δηµόσιες λατρείες και τις αµέτρητες γιορτές που ήταν κατανεµηµένες σ όλο το ελληνικό στοιχείο και σ όλη τη διάρκεια του χρόνου. 2 Ο ηγέτης της θρησκείας ο θεός, 3 το ανθρώπινο πρότυπο, «είναι η αρχή των πάντων» 4 και µε την καθιέρωση του δωδεκάθεου το πεπρωµένο του ανθρώπου υπάκουε µόνο στο θεό ία. 5 Προστάτης και βοηθός αυτών ήταν ο γιος του ο θεός Απόλλων. 6 Ο θεός συγκινείτο µε την ανθρώπινη πίστη που εκδηλωνόταν µε τα ηθικά έργα, την προσευχή, τις αθλητικές δραστηριότητες και τις 1 Ό.π., σελ. 31. 2 Woltgang Selfuller, Ιστορία της Αρχ. Ελλάδας, µετάφραση Καµάρα Κοκκινιά, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυµα Εθνικής Τράπεζας Αθήνα 1999 σελ. 125-127. 3 Κατά τον Ηρόδοτο 2.52 η ετυµολογία, και εννοιολογία του θεού προέρχεται: «ότι κόσµω θέντες τα πάντα πράγµατι και πάσας νοµάς είχον». Κατά τον Πλάτωνα Κρατ. 397 από τη λέξη θέω = τρέχω = πρώτοι θεοί ήσαν ο Ήλιος, η Σελήνη κλπ., βλ. Iλιάδ. Ι.49, Ω 430, Σοφ. Αίας 765, 779, Πλάτ. Πρωτ. 317b, Ηρόδ. 1.86 βλ. περισσότερα Liddell-Scott λ: «θέος» σελ. 472-473. 4 Ερµητικά, βιβλίο 1 ο, λόγος 3 ος 1. 5 Παυσαν. Ι. 40.4. 6 Ξενοφ. Ελλην. 6.5,7 : «Απόλλωνι προστατηρίωο θεωροί ανέθηκαν». 20

λατρευτικές θυσίες. Προς τούτο ο θεός συνέπασχε και βοηθούσε τον άνθρωπο στην ανέλιξή του 1 : «ούτις ανευ θεών αρετάν λάβεν, ου πόλις, ου βροτός θεός ο πάµµητις απήµαντον ουδέν έστιν εν αυτοίς». 2 Οι θεοί αγαπούσαν την άθληση και τον αγώνα κι όσα συνακολουθούσαν τον αθλητικό τρόπο ζωής : υγεία, κάλλος, ρώµη. Άλλωστε η διαδοχή των θεών στην ελληνική µυθολογία εξελίχθηκε µέσα σε κλίµα έντονου συναγωνισµού. Η τάξη στο δωδεκάθεο κι η αρµονία στην κοσµογονία ακολούθησε την έντονη αντιπαράθεση των αντιπάλων στοιχείων. Οι θεοί φέρονται ιδρυτές, προστάτες των αγώνων και των Γυµναστικών ιδρυµάτων. 3 Η κόρη του Ερµή, η Παλαίστρα ίδρυσε και καθιέρωσε το πρώτο γυµναστικό ίδρυµα, την Παλαίστρα: «Παλαίστρα γάρ η Ερµού ηβήσασα νυν εν Αρκαδία πάλην εύρηκε». 4 Και για το λόγον αυτόν οι θεοί ήταν «φιλοπαίγµονες» 5, καθώς επίσης και οι Νύµφες επιδίδονταν στους χορούς, στα παιγνίδια και τους αγώνες. 6 1 Ορφ. Υµν. 32,7 28,2, Πλάτ. Νοµ. 653d, πρβλ. Στησίχ. Fragm.59, Γεωργός και αετός: «ιός εφόρου και επόπτου», Παυσ. V.10,1 3,1, Φιλόστρ. Γυµν. 16,45: «οι θεοί µέγα ήθλησαν», βλ. Φιλόστρ. Εικόν. λβ «Παλαίστρα», Ησυχ.: «εναγώνιος», Σχ. Πινδ. 0.6.129: «τον Ερµήν δεσπόζοντα των αγώνων και τας µερίδας των άθλων κεκληρωµένον», 134, Broneer πρακτικά.ο.α. 1971, σελ. 164-169: «οι πρώτοι προστάται των αγώνων ήσαν οι θεοί». 2 Σιµωνίδης 526. 3 Λουκ., Περί Γυµνασίων 7: αφιερωµένο στον Λύκειο Απόλλωνα όπου επίσης ησαν αφιερωµένα αγάλµατα θεών, Παυσαν. Ι. 2,5: περιγράφει την αγορά των Αθηνών και επισηµαίνει ότι το γυµναστήριο είναι προς τιµή του θεού Ερµή, και Παυσαν. ΙΙ 34,10. 4 Φιλοστρ. Εικόνες 32, Απολλδ. Β.4,9. 5 Πλάτ. Πολιτ. 452 Ε, Κρατύλος 406, βλ. Οδύσ. ψ. 134. Όλοι οι ηµίθεοι, οι θεοποιηµένοι ήρωες ήταν αθλητές : Απολλδ. 3.66, 106, 107, 160. 6 Ορφ. Ύµν. 51,14 και 11,6 24,2, βλ. Πλάτ. Κρατ. 406c. 21

Κατά τον Σχολιαστή του Πλάτωνα, ο Θησέας διδάχθηκε από τη θεά Αθηνά το αγώνισµα της πάλης και το διέδωσε στους ανθρώπους. 1 Όλοι οι γυµναστηριακοί χώροι βρίσκονταν υπό τη φροντίδα των θεών: «δρωµένοις και αγώνι εν Ελευσίνι και Ολυµπία µέτεστιν εκ θεού φροντίδος» 2 Και πρώτοι αυτοί αγωνίστηκαν 3 και αναδείχτηκαν Ολυµπιονίκες 4, όπως ο ίας, ο Απόλλων, ο Ερµής κ.ά. Οι θεοί των Ελλήνων µετείχαν στους αγώνες και στις αγωνίες των ανθρώπων, είχαν ανθρώπινα συναισθήµατα, τέρπονταν και [ικανοποιούνται µε χορούς τραγούδια και αγώνες ] 5 Έτσι δε εξηγείται η µεγάλη παρουσία γυµνικών αγώνων και γυµναστικών ιδρυµάτων µέσα σε κυρίως θρησκευτικά κέντρα. Κατά τον αρχαιολόγο Ν. Γιαλούρη, που εξηγεί το καθολικό φαινόµενο της ιερότητας των αγώνων και της θεϊκής προστασίας των γυµναστηριακών ιδρυµάτων: «καµιά θρησκευτική γιορτή και κανένα µεγάλο ιερό δεν υπήρχε στην Ελλάδα που να µην συνδύαζε τη λατρεία µε την οργάνωση αγώνων. µάλιστα οι πρώτοι αγωνιστικοί χώροι βρίσκονταν στα προαύλια και στα περίγυρα των ναών µε κυρίως θεατές τους θεούς». 6 1 Σχολ. Πλατ. Νόµοι 796Α. Κατά τον Παυσανία πρώτος που επινόησε την πάλη ήταν ο Θησέας : Παυσαν. Ι. 39,3, ο οποίος φαίνεται να είναι υιός του Πέλοπα, του ιδρυτή των Ολυµπιακών Αγώνων : Παυσαν. Ι. 41,5, βλ. Ν. Παπαχατζή, Αττικά, Αθήνα 1974 σελ. 498 παραγρ. 2. 2 Παυσαν.V 10,1, βλ. Ηρόδ. VI 67, 1-3, Θουκ. V 82,3, Πλάτ. Νόµοι 633c, Πλούτ. Λυκ.15,1 3 Ε. Παυλίνη, Ιστορία Γυµναστικής, έκδοσις, ιδασκαλείον Γυµναστικής, Αθήναι 1927 σελ. 94, βλ. Οµηρ. Υµν. Απόλλ (3)12-13 126, 131, 183, Απόλλων ισκοβόλος: Απολλδ. 1.17, Παυσαν. V 7,10 4 Φιλόστρ. Γυµν. 16,45, Παυσαν. V 7,10: «ία οι µεν ενταύθα παλαίσαι και αυτώ, Κρόνω περί της αρχής νικήσαι Απόλλων ερίζοντα Ερµήν, κρατήσαι δε Αρεως πυγµή τον Απόλλωνα ανηρηµένον Ολυµπικάς νίκας», βλ. Ορφ. Υµν. 28,2 32,7 51,14 11,6 24,2, Οδυσ. ψ. 134, Πλάτ. Πολιτ. 452Ε, Κρατύλος 406C. 5 Οµηρ. Ύµν. 3, 147-153. 6 Ιστορία Ολυµπιακών Αγώνων, Εκδ. Αθηνών 1976 σελ. 77, βλ. Ν. Παπαχατζή "Ιστορία Ελλην. Εθνους" τόµος Γ 2, σελ. 266: " µέσα στους θρησκευτικούς χώρους γινόταν αφύπνιση των ανθρωπίνων δυνάµεων που ληθαργούσαν " Κατά τον Παυσ. Χ.4.1: κάθε πολιτεία διέθετε και "γυµνάσιον". 22

Για το λόγο αυτό τα διακοσµούσαν µε αφιερώµατα προς τους θεούς, όπως αγάλµατα, ανδριάντες θεών και ηρώων, µε τάφους ηρώων και Ολυµπιονικών, ώστε να επηρεάζονται θετικά οι νέοι: [Μέσα στο γυµναστήριο βρίσκονται αγάλµατα, καµωµένα από (Aιγύπτιους) τεχνίτες, για τον Ερµή, τον Ηρακλή και τον Θησέα, τους οποίους επικράτησε να τιµούν όλοι οι Έλληνες και ήδη και πολλοί βάρβαροι, σε γυµναστήρια και παλαίστρες.] 1 Στην ιερή Αλτη της Ολυµπίας ήταν αφιερωµένος ο θεός Αγών, όπως και άλλες θεότητες: «έτι δε και Αρης και Αγών φέρων αλτήρας» 2 και ήταν ενταφιασµένος ο ήρωας Ενδυµίων. 3 Ο ιστορικός και θρησκειολόγος Γιάννης Κορδάτος, επισηµαίνοντας την πίστη των Ελλήνων να εκφράζονται µε αναθήµατα προς τις θεότητες δηλώνει: [γέµισαν τα ιερά του ία και του Απόλλωνα µε αφιερώµατα] 4 O Hράκλειτος βλέποντας τους Ελληνες να κάνουν προσφορές µε τα αφιερώµατά τους στους θεούς, χαρακτήρισε τον τρόπο αυτόν µε τη φράση : [προσεύχονται στ' αγάλµατα των θεών ]. 5 Λέγεται ότι ο Νέρων [αφαίρεσε από το Μαντείο των ελφών πεντακόσια χάλκινα έργα, που παρίσταναν θεούς και ανθρώπους] 6, ανάλογο αριθµό δε από το ιερό της Ολυµπίας για να κοσµήσει την πόλη του. 1 Παυσαν. ΙV 32,1-2: «τα δε αγάλµατα εν τω γυµνασίω ποιήµατα έστιν ανδρών Ερµής, Ηρακλής, και Θησεύς», και V 21.1. Και τάφοι Ολυµπιονικών: Παυσαν. Χ 9, 1-7, Ι. 43, 7-8 44,1, VI 23,3 Παλατ. Ανθολ. 7, 154. Επίσης Παυσαν. ΙΙ 22,8-9, ΙΙΙ 24,8 : αφιερώµατα αγάλµατα θεών. 2 Παυσαν. V 20,3 26,3, βλ. Θωµά Γιαννάκη, Ιεροί Πανελλήνιοι Αγώνες, Αθήνα 1998 σελ. 9-10 3 4 5 Παυσαν. VI 20,9 V 1,3 Προϊστορία ΑΘλητισµού, εκδόσεις Μπάυρον, Αθήνα (χ.χ.) σελ. 21 Ηράκλειτος 128, Αριστόκριτος θεοσοφία 74 6 Παυσαν. Χ 7,1 19,2 ΙΧ 27, 1-5, βλ. Ν. Παπαχατζή Βοιωτικά Φωκικά Ε.Α. Αθήνα 1992 σελ. 150, και Παυσαν. ΙΧ 7,5 : λεηλασία των ιερών από τον Σύλλα. 23

Ο θεός είναι για τον άνθρωπο το θρησκευτικό σύµβολο της αυθεντικής ζωής και τον κατευθύνει δίνοντας όλα τα ανθρώπινα αγαθά. 1 Ο θεός είναι υπερβατικός και ο άνθρωπος όσο ανεβαίνει αξιολογικά, τόσο πλησιάζει τον θεό. Ο θεός είναι σοφός, ο άνθρωπος φιλόσοφος και για το λόγο αυτό είναι σοφότερος, δυνατότερος, ισχυρότερος συγκριτικά προς τους θνητούς. 2 Η έννοια και η παρουσία του θεού είναι παντοδύναµη «Ζεύ βασιλεύ» 3 και ονοµάζεται «θεός και θεοί και δαίµονες». 4 Όλα τα αγαθά προέρχονταν και δίδονταν στους θνητούς, από τους θεούς 5 και για τον λόγο αυτόν πρέπει να «στηριζόµεθα για πάντα στους θεούς». 6 Γιατί χωρίς τη θεϊκή βοήθεια κανένας δεν κέρδισε αρετές, ούτε θνητός ούτε πόλη. Όλα ο θεός τα σχεδιάζει. Αβασάνιστα τίποτα ο θνητός δεν κερδίζει. 7 Οι θεοί ικανοποιούνταν από το σεβασµό που έπρεπε να επιδεικνύουν οι άνθρωποι. Στην κλασική Γραµµατεία παρατηρούµε συγγραφείς να στηλιτεύουν την ασέβεια των ανθρώπων απέναντι των θεών: 1 Ξενοφάνης 18, βλ. Οµηρ. Ύµν. 2,225, Οδύσ. ξ 444, θ. 176,γ. 231, Ιλιάδ. Ν. 730, Σοφ. Αίας 765, 779, Ο.Τ. 1461. 2 Ιλιάδ. Τ. 96, ίων Χρυσόστοµος, λόγος ΧΙΙ 176 ΑΙ, βλ. Μ.Ρ. Nilsson, Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής θρησκείας, εκδόσεις Παπαδήµα, Αθήνα 1977 σελ. 169. 3 Ορφικός Υµνος, Προς Μουσαίον, στίχ. 3, βλ. 8,1-20 15,1-40 και 34, 20, Παυσ. ΙΙ 24, 4, Οµ. Ιλ. Ι 457: "Καταχθόνιος", Ορφ. Υµν. 55, 22: "χθονί ίη", οµοίως στίχ. 63, 16, Ησίοδ. Θεογ. 470, Εργ. 465: "εύχεσθαι ιί χθονίω", Ν. Παπαχατζή "Ελλ. Μυθολογία", τόµος Ι, 1986, σελ. 234-235, για τον ία χθόνιο, και Θωµά Γιαννάκη, 1987, σελ. 17. 4 αίµονες: Ησ. λ.: "δαίµονες. οι θεοί", βλ. Πολυδ. Α,5-6: "θεός και θεοί και δαίµονες. ούτω γαρ Οµήρω δοκεί δαίµονες καλείν τους θεούς". Τιτάνες: Ησιόδ. Θεογ. 729, 820. Οµ. Υµν. 3,335 κατοικούσαν κάτω από τη Γη, βλ. Απολλδ. Ι 2, Ησ. λ.: "Πλούτων. καταχθόνιος δαίµων", Σούδ. λ.: "Τιτάνες"=οι καταχθόνιοι δαίµονες. Νύµφες: Ορφ. Υµν. 51,1-3: "Βάκχοιο τροφαί, χθόνιαι", οι Νύµφες θυγατέρες του Ωκεανού, πρβλ. Ησ.λ.: "Νύµφαι µούσαι, θεαί", "Ναϊάδες, νύµφαι, αι πηγαί". Μούσες: Οµ. Ιλ. Α 604, Β 484, Ησίοδ. Θεογ. 1,3, Παυσ. Ι 19,5. Χάριτες: Οµ. Ιλ. Ρ 51, πρβλ. Ησιόδ. Θεογ. 946, βλ. Παυσ. Ι 22,8. Νηρηϊδες: Ορφ. Υµν. 24,1-9, πρβλ. Ησιόδ. Θεογ. 240, βλ. Παυσ. ΙΙ 1,8. και P.N. Nilsson 1977 σελ. 118-128. 5 Ξενοφάνης 18, βλ. Πλούτ. περί Ίσιδος και Οσίριδος 351d: [ο θεός δίνει στους ανθρώπους όλα τα αγαθά που ζητούν, ενώ από το νου και τη σοφία δίνει ένα µερίδιο, διότι τα έχει δικά του και τα χρησιµοποιεί]. 6 Αρχίλοχος 67. 7 Σιµωνίδης 526. 24

[γενικά είναι εκπληκτικό να υπάρχουν άνθρωποι που να µην σέβονται καθ' όλου τον θεό της Ολυµπίας και να δέχονται δώρα ή να δίνουν δώρα για τους αγώνες]. 1 Βέβαια, η συγκεκριµένη αναφορά του Παυσανία σηµατοδοτεί έκτροπα της Ρωµαϊκής περιόδου, αποτέλεσµα του αµοραλισµού της εποχής. Ο θεός και µάλιστα «ο εναγώνιος θεός» 2, ήταν «παρών» στους αγωνιστικούς χώρους. Τα πάντα υπάγονταν στη θεϊκή βούληση. 3 Η ανθρώπινη πανουργία ήταν µηδενική απέναντι στην παντοδύναµη θεϊκή γνώση.4 η δύναµη της θείας ίκης τιµωρούσε τον ασεβή 5 και επαινούσε τον ευσεβή. 6 Την ευχάριστη ή δυσάρεστη 7 θεϊκή διάθεσή τους την επιδείκνυαν στους ανθρώπους µε σηµάδια, 8 όπως το δηλώνει και ο Ηράκλειτος. 9 Η δε θεϊκή παντοδυναµία διαφαίνεται οτι κυριαρχούσε όλων των φυσικών φαινοµένων και οτι ρύθµιζε το τέλος της ζωής. 10 1 Παυσαν. V 21,16: ο Παυσαν. έζησε το 2ο µ.χ. αιώνα και βιώνει τα χαρακτηριστικά της παρακµής. 2 Ορφ. Υµν. 28,2,5 και 33,2. Η θεά Αθηνά εκπροσωπεί τη Γυµναστική: Ορφ. Υµν. 32,7, βλ. Παυσαν. IV 29,4 Χ 2,5. 3 Παυσαν. όπ. παρ. 4 Παυσαν. Ι.5,4: [δεν υπάρχει τρόπος να ξεγελάσεις τον θεό]. 5 Παυσαν. Χ 4,6 και ΙΙΙ 17,18: ο θεός τιµωρεί τον παραβάτη του ηθικού Νόµου, ΙΧ 5,1 και Ι 13,8, οµοίως ΙΧ 30,4-5, IV 12,7. 6 Παυσαν. ΙΧ 7,3-4. 7 Παυσαν. ΙΧ 30,4-5, Χ 4,6, 14,7, 23, 1-2. 8 Παυσαν. IV 13,1-2, Χ 11,2. 9 Ηράκλ., περιπαντός 11, βλ. Πλούτ., Περί του µη χραν την Πυθίαν 404, 21d, βλ. επίσης Παυσαν. ΙΙ 4,4, IV 26,3, IV 13,1, ΙΧ 6,5, Χ 11,2 10 Παυσαν. ΙΙΙ 5,8-9: σεισµούς, βροντές, ΙΧ 30,10-11, ΙΙ15,5: βροχή, βλ. Χ2,5 και Ορφ.Ύµν.16 25

Η µοναδική επικοινωνία του ανθρώπου µε τους θεούς ήταν η επιτέλεση ηθικών πράξεων, 1 όπως ήταν και η προσευχή. Ο Πυθαγόρας είπε πως [οι άνθρωποι γίνονται καλύτεροι όταν πηγαίνουν προς τους θεούς]. 2 Κατά τον Παυσανία, στη γιορτή του ιονύσου στην Τανάγρα της Βοιωτίας, οι γυναίκες που λούζονταν στη λίµνη δέχτηκαν την επίθεση του θαλασσινού θεού Τρίτωνα, αλλά [οι προσευχές των γυναικών εισακούστηκαν από τον θεό ιόνυσο µε σκοπό να τις βοηθήσει. ο θεός τις άκουσε και νίκησε σε αγώνα τον Τρίτωνα] 3, εξαναγκάζοντάς τον να εγκαταλείψει την παρενόχληση των γυναικών. 1 Παυσαν. ΙΧ 30,1-2, ΙΙ 11,1 Ι.17,1-2:[όσοι έχουν µεγάλο σεβασµό ανάλογα είναι και η ευτυχία τους], Στοβαιος Ανθολόγιον IV 40,23. 2 Πλούτ. περί των εκλελοιπότων χρηστ. 413b. 3 Παυσαν. ΙΧ 20,5, VI 1,7: ο Μ. Αλέξανδρος παριστάνεται σε ανδριάντα να προσεύχεται στον θεό, βλ. Ηράκλειτο Fragmenta 68d, Ευριπ. Τρ. 885 και Ηράκλειτο 128: [οι Έλληνες προσεύχονται στ' αγάλµατα των θεών], Αριστόκριτος θεοσοφία 74. 26

Πίστη Η σύνδεση των αθλητικών αγώνων τόσο µε τα ταφικά έθιµα, όσο και µε θρησκευτικές γιορτές, οφείλεται στην πίστη των αρχαίων ότι η σχέση της ζωής µε το θάνατο είναι διαλεκτική: από τη νεκρή γη γεννιέται το νέο βλαστάρι. οι νέοι που αθλούνταν αντλούσαν δυνάµεις από τους θεούς και από τους θεοποιηµένους ήρωες νεκρούς προς τιµήν των οποίων αγωνίζονταν. 1 Χωρίς αυτήν την πίστη 2 θα ήταν ακατανόητη η έννοια της τέλεσης των Αρχαίων Ολυµπιακών Αγώνων, «γιατί το Ατοµο, σαν τέτοιο επικοινωνεί απόλυτα µε το απόλυτο». 3 Μέσα από αυτήν τη διαλεκτική, οι άνθρωποι πίστευαν και ζητούσαν τη θεϊκή προστασία, η οποία κερδίζεται µε την τέλεση θρησκευτικών τελετουργιών και γυµνικών αγώνων. 4 Την πίστη των Αθηναίων αποδίδει ο Πλάτων, όταν λέει ότι οι θεοί από συµπάθεια και οικτιρµό για το ανθρώπινο γένος «αναπαύλας τε αυτοίς των πόνων ετάξαντο τας των εορτών αµοιβάς τοις θεοίς». 5 Επάνω στην έννοια της πίστης είχε εδραιωθεί το δωδεκάθεο και η ίδια είχε θεοποιηθεί στη µορφή του Πίστιου ία, 6 η οποία έδινε ελπίδα 7 όχι σε 1 Γ. Σακελλαράκη, Ολυπιακοί Αγώνες στην Αρχαία Ελλάδα, Εκδοτική Αθηνών 1982 σελ. 36. 2 Η λέξη "πίστις" απαντάται στην κλασική Γραµµατεία µόνο ως ρήµα πιστεύω = έχω εµπιστοσύνη σε κάποιο, δοξάζω, φρονώ, είµαι αφοσιωµένος: Ηρόδ. 1.24 2.118, 120, Αισχύλ. Πέρσ. 800, Θουκ. 5.112, ηµοσθένη 1081.14, Πολύβ. 2.45, 2, βλ. Πράξεις Αποστόλων 14, 23: «πίστις». 3 S. Kierkegaad, Φόβος και τρόµος, µεταφρ. Α. Σολωµού, Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1980 σελ. 85. 4 I.G. II 307: «αγωνοθέτης τήν πρός θεούς ευσέβειαν θυσίας πάσας έθυσεν τους πατρίους καί τούς προαγώνας εν τοις ιεροίς», Πλάτ. Νόµοι 653d, βλ. M.P. Nilsson, Ελληνική Λαϊκή θρησκεία, µετάφρ. Ι. Κακριδής, Αθήνα 1979, 21: αγροτικές γιορτές και συνήθειες. 5 6 7 Πλάτ. Νόµοι 653d, Θουκ. 2.38, βλ. Ξενοφάνης Κολοφ. 18. Συλλογ. Επιγραφ. 5934: «θεός πίστιος» Στοβαίος, Περί ελπίδος 12 (1131) Θεόγνιδος, και ηµόκριτος 18. 27

παράνοµα αγαθά, αλλά καλλιεργούσε την εµπιστοσύνη, τον τίµιο αγώνα και την τιµιότητα στον άνθρωπο. 1 Κατά τον Παυσανία χάρη στη θεϊκή πίστη και στις µεταφυσικές ελπίδες αναπτύχθηκαν οι Επιστήµες, οι τέχνες και τα γράµµατα και γέµισαν τα ιερά µε αγάλµατα και ανδριάντες. 2 Πίστη υπήρχει και στα θεϊκά σύµβολα και στην ιερότητα του όρκου. Ο παραβάτης επίορκος αντιµετώπιζε το ξεκλήρισµα της οικογένειάς του και θεοµηνίες απειλούσαν τους θνητούς σύµφωνα µε τον χρησµό της Πυθίας: [ να καταστρέψει και όλο το σπίτι. Μα η οικογένεια του ανθρώπου που οι όρκοι του δεν είναι ψεύτικοι είναι σε καλύτερη µοίρα για το µέλλον.] 3. Και ο Πλούταρχος µας υπενθυµίζει την αναγκαιότητα της πίστης στο περιεχόµενο του ελφικού χρησµού: [ η απειρία λοιπόν στερείται σκέψης και λόγου και δε δέχεται πουθενά τον θεό, αλλά εφαρµόζει σ' όλες τις περιπτώσεις το τυχαίο και το αυτόµατο]. 4 Κατά τον θρησκειολόγο M. Nilsson η πίστη στους «δαίµονες» (θεότητες), είχε ως αποτέλεσµα να γεµίσει ο κόσµος µε πνεύµατα, τα οποία ζουν στην έρηµο, στα βουνά, στα σπήλαια, στα χάσµατα της γης, στα δάση, στο νερό και τα οποία µπορούν να εµφανισθούν υπό µορφή ζώου, εάν κυρίως τα επικαλεστούµε. 5 Η σύγχρονη Ορθοδοξία στηρίζεται στην έµπρακτη θρησκευτική πίστη, η οποία είναι υπαρξιακή: «ώσπερ γαρ το σώµα χωρίς πνεύµατος νεκρόν εστιν, ούτως και η πίστις χωρίς έργων νεκρά εστιν». 6 1 2 3 4 Θεόγ. 1133, Ηρόδ. 8.105, Αισχύλ. Πέρσ. 443. Παυσαν. V.21, 1: «ο λόγος ες τε των ανδριάντων και ες των αναθηµάτων εξήγησιν» Ηρόδ. 6.36 Περί των χρηστηρίων 426, 30 Ε. 5 Ιστορία της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας, µετάφρ. έκδ. Παπαδήµα, Αθήνα 1977 σελ. 118, βλ. Ορφικοί Fragmenta 28: «Νύµφαι ύδωρ, πυρ Ηφαιστος, Γη ηµήτηρ, η δε θάλασσα Ποσειδάων µέγας ήλιος ον καλέουσιν Απόλλωνα». 6 Ιακώβου επιστολή 2, 26, και προς Εβραίους επιστολή 11, 1, βλ. Οι θρησκείες, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1992 σελ. 346. 28

Η πίστη αποτελεί το µέσο δια του οποίου ο άνθρωπος καθίσταται ικανός να διαβεί τον αισθητό χώρο και να οδηγηθεί στον υπεραισθητό, µε αποτέλεσµα να επιτύχει την υπερφυσική γνώση. ια µόνου του λόγου έχουµε γνώση φυσική και όχι υπερφυσική. Μόνο ο νους, άνευ της πίστεως, είναι αδύνατον να λάβει ορθή γνώση των θείων αληθειών. 1 Κατά τον Ευσέβιο, η παρουσία και η έννοια του θεού είναι αυτονόητη και µάλιστα δεν πρέπει να γίνεται αντικείµενο έρευνας, γιατί από τη στιγµή αυτή προβάλλεται η θεωρία ότι δεν υπάρχουν θεοί. 2 Τα γυµναστηριακά ιδρύµατα αποτελούσαν πολιτισµικούς δείκτες κάθε εύνοµης και ακµάζουσας πολιτείας 3, συµβάλλοντας στην παράλληλη καλλιέργεια πνεύµατος και σώµατος. Η επιλογή του χώρου για την ίδρυση των Γυµναστικών ιδρυµάτων, καθώς και η ιερότητα που αποδιδόταν σε αυτά, αποτελούσαν σοβαρά θέµατα που απασχολούσαν την αρχαία θρησκευτική συνείδηση. Ήταν χώροι επιλεγµένοι και ιδρύονταν µέσα σε ιερά δάση 4 και κοντά σε ιερά 5. ενώ πρώτοι θεατές ήταν οι ίδιοι οι θεοί 6. Μάλιστα στην αρχαία Κλασική Γραµµατεία φαίνεται, ότι οι ίδιοι οι θεοί θεοµαχούν και αγωνίζονται για την κυριαρχία του τόπου και των Αγώνων. Ο Κρόνος, πατέρας, θεοµαχεί προς τον γιο του ία για την κυριαρχία και τους αγώνες της Ολυµπίας 7. Ο 1 2 P.G. 83, 816: Θεοδωρήτου Κύρου, Ελληνικών παθηµάτων θεραπευτική, λόγος α' Ιωάννου Στοβαίου, Ανθολόγιον, περί θεών π' αριθ. 8 Ευσεβίου. 3 Παυσαν. Χ 4,1. 4 Yiannakis Thl, With Wreaths from the Groves they Growned the Victors, IJHS 14, 1997. 5 Παυσαν. ΙΙ. 27,5: [µέσα στο άλσος της Επιδαύρου υπάρχει Ναός, Αγάλµατα, και στάδιο] βλ. Κοντά στο Ναό της Άρτεµης στη Σικυώνα βρίσκεται το Γυµνάσιο: Παυσαν. ΙΙ 10,7. Αυτόθι ΙΙ 22, 8-9: [µέσα στο Γυµνάσιο «Κυλαράβη» στο Άργος είναι το άγαλµα της θεάς Αθηνάς και τάφοι ηρώων]. Το «Λύκειον» της Αθήνας: Παυσαν. Ι 19,3 29,16, βλ. Στράβων 9,397. 6 Ν. Γιαλούρη, Ιστορία Ολυµπιακών Αγώνων, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1974 σελ. 71-77, βλ. Φιλόστρ. Γυµν. 45: «οι θεοί µέγα ήθλησαν». 7 Παυσαν. V 7,10: «περί της αρχής της Ολυµπίας». 29

Ποσειδών προς τον θεό Ήλιο για την κυριότητα του Ισθµού και των Ίσθµιων Αγώνων 1 κ.ά. Πιστοποιήσεις για την ιερότητα που περιέβαλλε τους χώρους αυτούς κατά τους προϊστορικούς χρόνους, ανακύπτουν από πληροφορίες σχετικές µε τη χωρογραφική παρουσία των ιδρυµάτων. Γνωρίζουµε λοιπόν, ότι ο τερµατισµός του αγωνίσµατος του σταδίου 192,27µ., ήταν πλησίον του βωµού 2. Το Γυµνάσιο 3, η Παλαίστρα 4 και το Στάδιο 5 της Ολυµπίας γειτνίαζαν µε τον όλο ιερό χώρο, την Άλτη. Η ιερότητα του σταδίου αποτυπώνεται µε έµφαση σε περίπτωση παραβίασης του ιερού νόµου του σταδίου των ελφών 6, ενισχύοντας έτσι την ιερότητα των αγώνων και των αγωνιζόµενων. 7 1 Παυσαν. ΙΙ 1,6, βλ. Λουκιανού, Ορχήσεως 42, Απολλώνιος, Αργοναυτικά 3.1240. 2 Φιλοστρ. Γυµν. 5: «στάδιον του βωµού απείχον οι δροµείς.». 3 Παυσαν. V 15,8 VI 6,3 21,2. 4 Αυτόθι V 15,8 VI 21,2 23,4. 5 Αυτόθι V 14,9 16,3 21,2 VI 19,15 20,8. 6 Για την επιγραφή «επί ίωνος άρχοντος»: Θ. Γιαννάκη, Ιστορία Φυσικής Αγωγής, Αθήνα 1998 σελ. 72. 7 I.G.R.I. 444: «νικήσας ιερούς αγώνας», βλ. Φιλόστρ. Γυµν. 45: «στέφανον Απόλλωνος ή Ποσειδώνος». 30

Η Γη, το κέντρο του Κόσµου Η πρώτη χθόνια θεότητα ήταν: «η Γαία θεά, µήτηρ µακάρων θνητών τ ανθρώπων», 1 η οποία γέννησε το θεϊκό και το ανθρώπινο γένος, 2 επιβίωση της οποίας ήταν η θεά ήµητρα. 3 Χθόνιες υποστάσεις µε επιδράσεις στην ανθρώπινη ζωή ήταν οι σκιές νεκροί του κάτω κόσµου, 4 που κατοικούσαν πέρα από τον Ωκεανό, 5 καθώς και πάµπολλες θεότητες: [η Γη, γυναίκα του Ουρανού, γέννησε τα πάντα: θνητούς, ήρωες, θεούς, θεότητες, τιτάνες, νύµφες, γίγαντες κ.α.] 6 Σύµφωνα µε την πίστη αυτή, οι άνθρωποι θέλησαν να οριοθετήσουν το κέντρο της Γης και για αυτό, κατά τη θρησκευτική παράδοση, λέγεται ότι ο ίας «πατήρ ανδρών τε θεών τε» 7, άφησε να πετάξουν δύο αετοί αγγελιοφόροι του, τον ένα προς την Ανατολή και τον άλλο προς τη ύση ή δύο κύκνοι προς διαφορετικές κατευθύνσεις, οι οποίοι συναντήθηκαν στους ελφούς που 1 Ορφ. Υµν. 26,1, 27,7, πρβλ. Ησίοδ. Θεογ. 126, Οµ. Υµν. 30,1, Πινδ. Ν.6.1.: «εν ανδρών εν θεών γένος, εκ µιας δε πνέοµεν µατρός αµφότεροι», Αισχ. Πρ. 90, 202, Ευµ. 1-6, Παυσ. Χ 5,6 και 13, Αρπ. 57: «χθόνα τουτέστι την γην», Τζέτζ. Λυκ. 1283, βλ. Κ. Kerenyi, Ελληνική Μυθολογία, σελ. 123, 177, «Ελληνική Μυθολογία», εκδοτ. Αθηνών, τόµος 1ος, 1986, σελ. 226-227: «χθόνιοι οι αρχαιότεροι θεοί στην Ελλάδα όλοι οι θεοί έχουν χθόνια καταγωγή». 2 Ορφ. Υµν. 27,7, πρβλ. Ησίοδ. Εργ. 108: ίδια καταγωγή έχουν οι θεοί και οι θνητοί, βλ. Πλάτ. Πρωτ. 322α: «ο άνθρωπος θείας µετέσχε µοίρας δια την του θεού συγγένειαν». 3 IG IV 679: «άµατρι ται χθονίαι επί ταν θυσίαν των χθονίων», Ιλ. Ε. 500, Οδ. ε. 125, Ησίοδ. Εργ. 465. 4 Ησίοδ. Θεογ. 270-275. 5 Αισχ. Χο. 833, Σοφ. Αντ. 65, βλ. Θωµά Γιαννάκη, Το χθόνιον στοιχείον, διδακτ. διατριβή Αθήνα 1987 σελ. 16. 6 Απολλόδ. Ι. 1-2, Ησύχιος λ.: «δαίµονες οι θεοί», βλ. Πολυδ. Α, 5-6: «θεός και θεοί και δαίµονες καλείν τους θεούς» και λ.: «Νύµφαι, µούσαι, θεαί», «Ναϊάδες, αι πηγαί». 7 Ηράκλειτος απόσπ. 16, Σέξτο, προς Μαθηµατικούς VII 126. 31

σήµαινε ότι εκεί ο θεός οριοθετούσε το κοσµικό κέντρο, εκεί ήταν ο «οµφαλός» της Γης 1. Ο Ν. Παπαχατζής 2 που σχολιάζει και τα «Φωκικά» του Παυσανία, πιστεύει ότι ο φηµισµένος δελφικός οµφαλός ήταν ένα µαρµάρινο οµοίωµα οµφαλού, που ο Περιηγητής είδε στηµένο προ του ναού του Απόλλωνα µαζί µε τα άλλα αναθήµατα και τα περιγράφει. Ο ονοµαστός οµφαλός όµως, για τον οποίον υπάρχουν πολλές αρχαίες µαρτυρίες, ήταν µια ιερή πέτρα ασφαλώς χωρίς καλλιτεχνική διαµόρφωση, που βρισκόταν στο άδυτο του ναού όπου ο Περιηγητής Παυσανίας δεν µπήκε. Κάτω απ αυτήν λέγεται πως ήταν ο τάφος του ιερού φιδιού Πύθωνα, που φρουρούσε το παλιό ιερό της Γης και που το σκότωσε ο Απόλλωνας ή ήταν ο τάφος του ιόνυσου. Ο κωνικός εκείνος ευτελής πωρόλιθος σκεπαζόταν µε δικτυωτό πλέγµα µάλλινο ή µε δίχτυ σχηµατιζόµενο από συνεχόµενες τούφες µαλλιού, όπως του µαρµάρινου οµφαλού που βρέθηκε στις ανασκαφές και που ενδεχοµένως να είναι ο ίδιος που είδε ο Παυσανίας ή όµοιος. έξια και αριστερά του ιερού οµφαλού (του άδυτου), ήταν στηµένοι δυο χρυσοί αετοί αισθητοποιώντας την παράδοση. Ο Πίνδαρος στους «Πυθιόνικους», παρουσιάζει την Πυθία να χρησµοδοτεί καθισµένη πλάι στους χρυσούς αετούς του ία. 3 Και άλλοι ιεροί λίθοι υπήρχαν στους ελφούς τιµώµενοι µε λατρεία: ένας ήταν σεβαστό αντικείµενο, γιατί είχε καθίσει πάνω η Λητώ κρατώντας στην αγκαλιά της τον Απόλλωνα, όταν ήταν µικρό παιδί, τον άλλον είχε κρατήσει στα χέρια του ο Κρόνος, όταν του τον έδωσε σπαργανωµένο η Ρέα. Την πέτρα αυτή έπρεπε να τη βρέχουν τακτικά µε λάδι και να τη στολίζουν µε τούφες µαλλιών στις γιορτές. Οι λίθοι αυτοί τιµώνταν στους ελφούς και αλλού, πριν οι άνθρωποι αρχίσουν να τιµούν τους θεούς. Αυτοί οι λίθοι σχετίστηκαν µε τους θεούς. Με τον Απόλλωνα ιδιαίτερα σχετίστηκαν κι άλλοι «δυναµούχοι λίθοι»: ο λεγόµενος 1 Πλούτ., Περί των εκλελοιπότων, χρηστηρίων, 409-410, βλ. Μ. Ανδρόνικου, Τα Ελληνικά Μουσεία, ελφοί, Εκδοτ. Αθηνών, Αθήνα 1975, σελ. 5-7, Περιοδικό, Αρχαιολογία, τεύχος 44, Σεπτέµβριος, Αθήνα 1992 ελ. 41: Άρθρο του Ευαγγ. Πεντάζου. 2 Παυσαν. Χ. 16,3. 3 Πίνδαρος Π.4.4.: «χρησέων ιός αιητών πάρεδρος ιέρεια χρήσεν». 32

Απόλλων Αγυιεύς ήταν απλή κωνική πέτρα, σα µικρή κολόνα, η οποία στηνόταν έξω από τις πόρτες των σπιτιών για ν αποµακρύνει απ αυτά κάθε κακό (είχε δύναµη αλεξίκακη). Την πέτρα αυτή την περιέβαλλαν µε ταινίες. ενώ άλλοτε την έβρεχαν µε λίγο λάδι. 1 Ο Πλούταρχος, που γνώριζε τους µύθους των ελφών ως ιερέας, είχε τις επιφυλάξεις του για το συγκεκριµένο «οµφαλόν», αν και υπήρχει «ασαφής και αµφίσηµος» σχετικός χρησµός: [ εν υπάρχει οµφαλός ούτε στο µέσον της γης ούτε της θάλασσας. Αν πάλι υπάρχει πράγµατι, τον ξέρουν οι θεοί, αλλά οι θνητοί δεν τον βλέπουν.] 2 Σ αυτό τον «οµφαλόν» των ελφών, λέγεται ότι χρησµοδότησε αρχικά ως πρωταρχική θεότητα «η πρωτοµάντις Γαία» 3 και στη συνέχεια και άλλες ιέρειες, οι Σίβυλλες. 4 1 Ν. Παπαχατζής όπ. παρ. : Μαρµάρινος οµφαλός που βρέθηκε στους ελφούς, οµοίωµα του ιερού οµφαλού που ήταν στο άδυτο του ναού. στην επιφάνειά του ανάγλυφο το «άγρηνον» ή δικτυωτό πλέγµα µε συνηµµένες τούφες µαλλιού που σκέπαζε τον ιερό οµφαλό. Οµοιώµατα του ιερού οµφαλού υπήρχαν αρκετά στους ελφούς. Στις παλιές όµως γαλλικές ανασκαφές είχε βρεθεί και ένας µικρός πώρινος οµφαλός, ηµισφαιρικού σχήµατος στη θέση όπου υποτίθεται πως ήταν το άδυτο. Είναι έργο αρχαϊκών χρόνων, µάλλον άτεχνο, που δεν είναι γνωστό, αν πρέπει να ταυτιστεί µε τον εκεί «ιερό οµφαλό». Η διάµετρός του µόλις ξεπερνάει τα 38 εκατοστά και το ύψος του είναι λίγο µικρότερο των 29 εκατοστών (βλ. J. Bousquet, Observations sur l omphalos archaique de Delphes, BCH 1951, 210 κ.λ.π.). 2 Πλούτ. Περί των εκλελ. Χρηστηρίων, 409. 3 Αισχύλ. Ευµ. 2, βλ. Ορφ. Υµν. 26,1 27,7, Σούδα λ.: «Γης οµφαλός», Μανόλη Ανδρόνικου, ελφοί Ε.Α. Αθήνα 1975 σελ. 5-6. 4 Αισχύλ. Ευµ. 2, Παυσαν. Χ. 12, 1-6: [Υπάρχει ένας βράχος που εξέχει από το έδαφος. Οι ελφοί λένε πως πάνω απ αυτό το βράχο έψαλλε τους χρησµούς της µια γυναίκα που ονοµάζονταν Ηροφίλη, είχε όµως την προσωνυµία Σίβυλλα. Η παλιότερη Σίβυλλα εύρισκα (Παπαχατζής) πως ήταν αρχαιότατη γυναίκα έψαλλε πάνω από αυτόν τον βράχο] βλ. και ΙΧ 10,3. Ολόκληρο το κεφάλαιο 12 των «Φωκικών» είναι αφιερωµένο στις Σίβυλλες. Για τις Σίβυλλες των ελφών κάνει λόγο και ο Πλάτων Φαίδρο 244b. Ο Βάκις ήταν Βοιωτός µάντις: Ηρόδοτος Η.20. Αργότερα τούτο το όνοµα δινόταν γενικά σε άτοµα προικισµένα µε µαντικές ικανότητες. Για τη Μαντώ, κόρη του Τειρεσία Σίβυλλα που µετά έρχεται στο µαντείο της Κλάρου: Παυσ. ΙΧ.33,1. 33