Περίληψη Στόχος της παρούσας εργασίας είναι η µελέτη, καταγραφή και αποτίµηση των οργανισµών της Κοινωνικής Οικονοµίας υπό το πρίσµα των σύγχρονων Πολιτικών Κοινωνικής Προστασίας στην ΕΕ, ως αναπόσπαστου µέρους τους. Μεθοδολογικά, επιχειρείται µια συνθετική επεξεργασία των οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτικών εξελίξεων που οδήγησαν στην ένταξη των Οργανισµών του Τρίτου Τοµέα 1 στην επίσηµη πολιτική της ΕΕ. Αναλύοντας διεξοδικά την ιστορική εξέλιξη Κοινωνικής Οικονοµίας και Κοινωνικής Πολιτικής στον ευρωπαϊκό χώρο (Α ΚΕΦΑΛΑΙΟ) γίνονται κατανοητές οι σύγχρονες εφαρµογές του Τρίτου Τοµέα στα επιµέρους κράτη-µέλη (Β ΚΕΦΑΛΑΙΟ). Ιδιαίτερα η νέα οργανωτική µορφή της Κοινωνικής Οικονοµίας που προτείνεται σήµερα-οι ονοµαζόµενες «κοινωνικές επιχειρήσεις»-θα εξεταστεί όσον αφορά στις προοπτικές σταθεροποίησης και εξέλιξής της στην καταπολέµηση της ανεργίας. Ως κεντρική υπόθεση εργασίας λαµβάνεται η άποψη πως η σύγχρονη πρόταση των οργανισµών του Τρίτου Τοµέα αποτελεί «απάντηση» στο αίτηµα για µεταρρύθµιση του κράτους πρόνοιας. Ορισµένα κράτη, ωστόσο, παραδοσιακά έχουν αναπτύξει πολιτικές προστασίας στον εν λόγω χώρο, πολύ πριν την απορύθµιση του κράτους πρόνοιας, ως συνέπεια και αποτέλεσµα των εκάστοτε πολιτικών αποφάσεων και οικονοµικών συγκυριών. Συγκρίνοντας κράτη µε παραδοσιακά ισχυρή Κοινωνική Οικονοµία, φωτίζονται οι θετικές επιπτώσεις της στο σχεδιασµό των κοινωνικών πολιτικών. Από την άλλη, οι δυσκολίες που συναντώνται στην υλοποίηση συγκεκριµένων µέτρων καταδεικνύουν τα εµπόδια που οφείλουν να ξεπεραστούν. Executive Summary The purpose of this paper is to assess the importance of Social Economy organizations in the context of contemporary European Welfare Policies of which they are part of. In doing so, we will address the economic, social and political developments that had made this set of institutions more central to European social policy. Third System s 2 importance to each member-state social policy (Part I) needs to be complementing by an historic-dynamic approach (Part II) for acknowledging State- 1 Ως συνώνυµο της Κοινωνικής Οικονοµίας 2 As used synonymously to Social Economy
Social Economy relevance. Further on, we will draw special attention to a new set of Third Sector institutions-the so called social enterprises- in order to evaluate their future contribution to fighting against unemployment. The main body of this paper concludes that Third System organizations publicity is closely related to a general call for welfare policy reform. National policies to each member state, though, showed a considerable durability in their political attitude towards this set of institution long before the reform, and that is due to their political, economical and social traditions. In our attempt to shed light on the advantages accruing from integrating this set of institution into the social policy, we will present a comparative overview of the countries that have developed, through time, strong social policy integrations. In conclusion, we will be able to assess the problems that arise when trying to implement Third System Policy to national social plans.
ΓΕΝΙΚΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Κοινωνική Οικονοµία ως προβληµατική συνδέεται µε τον ευρύτερο δηµόσιο διάλογο για το µέλλον των ευρωπαϊκών κοινωνικών πολιτικών. Από την δεκαετία του 70 όπου και συζητήθηκε η απορύθµιση και επαναρύθµιση του µεταπολεµικού κράτους πρόνοιας, παρατηρείται ταυτόχρονα µία «αναθέρµανση» του επιστηµονικού ενδιαφέροντος για την Κοινωνική Οικονοµία. Το εν λόγω ενδιαφέρον υποκρύπτει την πολιτική βούληση σε ευρωπαϊκό επίπεδο να βρεθούν νέες λύσεις στην παροχή κοινωνικών υπηρεσιών, οι οποίες δεν θα επιβαρύνουν την δηµοσιονοµική πολιτική, αλλά και δεν θα αναγκάζουν τους πολίτες να απευθύνονται στον ιδιωτικό τοµέα, όπου το κόστος είναι ιδιαίτερα υψηλό. Η λύση της επισηµοποίησης και ένταξης των οργανισµών της Κοινωνικής Οικονοµίας στην κρατική κοινωνική πολιτική θεωρήθηκε ότι συνδυάζει τα πλεονεκτήµατα και του ιδιωτικού και του δηµόσιου Τοµέα, αποτελώντας την χρυσή τοµή µεταξύ κεϋνσιανής και φιλελεύθερης πρότασης. Οι φορείς του Τρίτου Τοµέα-ως συνώνυµο της Κοινωνικής Οικονοµίας-αποτελούν έναν ενδιαφέρον «συνδυασµό» µεικτών πόρων, κοινωνικής εργασίας και επιδίωξης κοινωνικών σκοπών: Οι φορείς της Κοινωνικής Οικονοµίας, στηριζόµενη στην εθελοντική εργασία µερικών µελών της, παράγουν αγαθά και υπηρεσίες για τους πολίτες σε τιµές χαµηλότερες από την ελεύθερη αγορά. Επιπλέον, η πίστη στον κοινωνικό σκοπό για τον οποίο δηµιουργήθηκαν βοηθά τις εν λόγω οργανώσεις να αποκτούν πόρους πέρα από την δραστηριοποίησή τους στην ελεύθερη αγορά: ωρεές ιδιωτών, χορηγίες κρατικές και ιδιωτικές από κερδοσκοπικούς οργανισµούς ενισχύουν τις εταιρίες του Τρίτου Τοµέα, ώστε να µπορούν να παρέχουν κοινωνικές υπηρεσίες στο «όριο» των δυνατοτήτων των πολιτών. Το βασικότερο πρόβληµα που προέκυψε δεν αφορούσε τις δυνατότητες του Τρίτου Τοµέα να παράσχει δυνητικά κοινωνικές υπηρεσίες αντίστοιχες του ηµοσίου, αλλά ο ορισµός και η κατηγοριοποίηση των φορέων του. Αναπτύχθηκαν δηλ. πολλές θεωρίες γύρω από τα κριτήρια τα οποία θα καθορίζουν ότι ένας φορέας αποτελεί µέρος της Κοινωνικής Οικονοµίας ή όχι. Ακόµη και στις µέρες µας, δεν υπάρχει ένας καθολικά αποδεκτός ορισµός, γεγονός που εµφανίζει την επιστηµονική κοινότητα διχασµένη. Οι προτεινόµενες τυπολογίες αφορούν στα εσωτερικά και νοµικά χαρακτηριστικά του Τρίτου Τοµέα, και λίγο µας βοηθούν στην κατανόηση και την 1
συµβολή του. Για να κατανοήσουµε τις προτεινόµενες σύγχρονες θεωρίες, όσο και την σύνδεσή τους µε την κοινωνική προστασία, πρέπει να ανατρέξουµε στις απαρχές της πρώιµης καπιταλιστικής κοινωνικής οργάνωσης, όπου εντοπίζεται για πρώτη φορά τόσο η Επιστήµη της Κοινωνικής Οικονοµίας, όσο και το επονοµαζόµενο «κράτος πρόνοιας». Η εξαιρετική αποσπασµατικότητα της κοινωνικής προστασίας του 19 ου οδήγησε τους οικονοµολόγους της εποχής να αναζητήσουν την δηµιουργία νέων τύπων κοινωνικής προστασίας, οι οποίοι θα προσαρµόζονταν καλύτερα στα οικονοµικά δεδοµένα που επέβαλλε ο οικονοµικός καπιταλισµός. Πολύ µακριά από την παραδοσιακή φιλανθρωπία των προηγούµενων αιώνων, οι οργανισµοί της Κοινωνικής Οικονοµίας επιδίωξαν την «αποταµίευση» ενός «πλεονάσµατος» για τα µέλη τους, ώστε να χρησιµοποιηθούν για µελλοντικούς, οικονοµικούς κινδύνους των ίδιων ή άλλων κοινωνικών οµάδων τις οποίες θέλουν να προστατεύσουν. Οι οικονοµικές και κοινωνικές συνθήκες που ευνόησαν και σταθεροποίησαν το κράτος πρόνοιας µεταπολεµικά, ατόνησαν την πίστη στην δυνατότητα των φορέων του Τρίτου Τοµέα να παράγει κοινωνικό κεφάλαιο, καθώς η «αποταµίευση» για κοινωνικούς σκοπούς σε αυτή την φάση γίνεται από το ίδιο το κράτος. Ωστόσο, οι σύγχρονες οικονοµικές και πολιτικές εξελίξεις «επανέφεραν» το επιστηµονικό ενδιαφέρον για την Κοινωνική Οικονοµία, και οδήγησαν τους επιστήµονες σε καινοτόµες προτάσεις σχετικά µε την τυπολογία των οργανισµών. Η παγκοσµιοποίηση, οι νέες εργασιακές σχέσεις και παραδοσιακά αξιακά συστήµατα αυξάνουν την ανεργία και τον κοινωνικό αποκλεισµό, πιέζοντας για νέες λύσεις. Η πιο ενδιαφέρουσα πρόταση του σύγχρονου Τρίτου Τοµέα είναι οι επονοµαζόµενες «κοινωνικές επιχειρήσεις». Η νέα αυτή οργανωτική µορφή επιδιώκει να απαντήσει στην πρόκληση της παγκοσµιοποίησης, ενσωµατώνοντας ξανά στην αγορά εργασίας όλους όσους «παραγκωνίστηκαν» από τις νέες συνθήκες της παγκόσµιας αγοράς, εισάγοντας νέες µεθόδους επιχειρηµατικότητας και οικονοµικής ευελιξίας. Στο πρώτο µέρος του βιβλίου (ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α), επιχειρείται µια ιστορική, συνθετική επεξεργασία των όρων «Κοινωνική Οικονοµία» και «Κοινωνική Πολιτική». Εξετάζονται οι συνθήκες ανάπτυξης και επέκτασής τους, καθώς και η σηµασία τους για την διαµόρφωση των αξιών της «Κοινωνίας των Πολιτών». Συνεκτικός κρίκος και για τις δύο έννοιες η αρχή της αλληλεγγύης, καθώς στόχος και των δύο είναι η κοινωνική αναπαραγωγή, όχι στη βάση µόνο της βιολογικής επιβίωσης, αλλά κυρίως της κοινωνικής ενσωµάτωσης και του «ευ ζην». 2
Η Κοινωνική Οικονοµία αποτελεί ένα πεδίο διερεύνησης άγνωστο ακόµη στην ελληνική πραγµατικότητα. Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να φωτίσει τις επιµέρους πτυχές της, ώστε να γίνει συνείδηση η κοινωνική και πολιτική του σηµασία, καθώς και η αµφίδροµη σχέση του µε το Κράτος και την Οικονοµία. 3
ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΩΣ ΒΑΣΙΚΗΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ ΡΟΜΗ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΟΥΣ. 1.Εννοιολογική οροθέτηση της Κοινωνικής Αλληλεγγύης Σύµφωνα µε την οικονοµική θεωρία του Poilanyi 1, η αρχή της αλληλεγγύης αποτελεί µια «χειρονοµία» ανιδιοτελής προσφοράς, χωρίς κίνητρο απόδοσης. Η αλληλοστήριξη των µελών µιας οικογένειας είναι το αρχέτυπο της συγκεκριµένης αρχής. Σε αυτή την περίπτωση, η αλληλεγγύη πηγάζει από την ενοποιητική δύναµη του αίµατος. Το ίδιο ισχύει και για τις φυλές, την πρώτη αρχέγονη µορφή κοινωνικής οργάνωσης. Όσο µεγαλώνουν αριθµητικά οι κοινωνίες, τόσο µεταλάσσεται ο τρόπος εκδήλωσης της αλληλεγγύης. Έτσι, η αλληλεγγύη του αίµατος δίνει την θέση της στην αλληλεγγύη η οποία βασίζεται στην θρησκευτική πίστη, στο εθνικό ιδεώδες, στην πολιτική διακυβέρνηση κ.α, ανάλογα µε τις δεδοµένες ιστορικοκοινωνικές συγκυρίες. Βλέπουµε λοιπόν ότι η έννοια της κοινωνικής αλληλεγγύης δεν λειτουργεί εξισωτικά. Σε προσωπικό επίπεδο, η αλληλεγγύη αφορά την υλική ή/και άλλη στήριξη ενός ατόµου απέναντι σε άλλον/άλλους. Η κοινωνική αλληλεγγύη, από την άλλη, παραπέµπει κυρίως σε πολιτικές εκφάνσεις. Από µία άποψη, το κοινωνικό συµβόλαιο κράτους/εξουσίας-πολιτών/υπηκόων αποτελεί ένα είδος «συναίνεσης», που εκφράζει «αλληλεγγύη»: Οι πολίτες αποφασίζουν για το είδος του κρατικού πολιτεύµατος, το οποίο και υπακούουν, και το κράτος υποχρεώνεται να προστατεύσει τα συµφέροντα και τα δικαιώµατά τους 2. Κατά µία άλλη άποψη, κοινωνική αλληλεγγύη εκφράζουν και οι συντονισµένες δράσεις µερίδας των πολιτών για την προστασία ατόµων που αντιµετωπίζουν οικονοµικές και κοινωνικές δυσκολίες 3. 1 K. Polanyi The Great Transformation, 1944, Πηγή: J.-L. Laville, C. Borzaga, J. Defourni, A. Evers, J. Lewis, M. Nyssens, V. Pestoff «Third System: A European Definition», 1999, σ. 34. 2 Η εν λόγω θεωρία στηρίζεται στο «κοινωνικό συµβόλαιο που ανέπτυξε ο Lock στο έργο του µε τον οµώνυµο τίτλο «Κοινωνικό Συµβόλαιο». 3 βλ. Ο. Στασινοπούλου «Η Κοινωνία των Πολιτών-Κλασικές και Σύγχρονες Αναζητήσεις» στο έργο της ιδίας «Από το Κράτος Πρόνοιας στον Νέο Προνοιακό Πλουραλισµό», 2002, σ. 68-105. 4
Οι συγκεκριµένες εκφάνσεις της κοινωνικής αλληλεγγύης καταδεικνύουν ότι οι ανάγκες των πολιτών δεν εκφράζονται µονοµερώς από τον πολιτικό στίβο, το συγγενικό δίκτυο ή την πρωτοβουλία οµάδας πολιτών για την κοινωνική προστασία. Η κοινωνική αλληλεγγύη αποτελεί ένα συνδυασµό των φορέων που δραστηριοποιούνται σε κοινωνικά θέµατα για την βελτίωση και εξασφάλιση των συνθηκών ζωής των πολιτών. Συνήθως το εύρος δραστηριοποίησης της µιας «οντότητας» περιορίζει το πεδίο παρέµβασης της άλλης και το αντίστροφο: όπου υπάρχει εκτεταµένη κρατική πρόνοια, παρατηρείται µικρή ιδιωτική-επίσηµη πρωτοβουλία. Αντίθετα, όπου µεγάλη ανάπτυξη των επίσηµων δικτύων προστασίας από τους πολίτες, καταλαβαίνουµε ότι ο ρόλος του κράτους είναι εξαιρετικά περιορισµένος 4. 2. ΜΟΡΦΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΣΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΤΙΚΗ ΦΑΣΗ (1830-1929) Στον ευρωπαϊκό χώρο, την εποχή της εγκαθίδρυσης του καπιταλιστικού τρόπου κοινωνικής οργάνωσης, η κοινωνική αλληλεγγύη διαµορφώνεται ως εξής: Το κράτος, µε εξαίρεση αποσπασµατικές ρυθµίσεις περί φτώχειας, καλύπτει ελλιπώς τις κοινωνικές ανάγκες των πολιτών. Εκφραστής της κοινωνικής αλληλεγγύης είναι κυρίως η Εκκλησία και περιστασιακά η ιδιωτική πρωτοβουλία των Φιλανθρωπικών Ιδρυµάτων, «παραδοσιακές δοµές αλληλεγγύης 5» εντός του κοινωνικού συνόλου. Με την είσοδο στον 19 ο αι, παρατηρείται µια σηµαντική µεταβολή. Η µεν κρατική κοινωνική πολιτική ισχυροποιείται, η δε Κοινωνική Οικονοµία ως επιστήµη κάνει την εµφάνισή της, προτείνοντας νέους τύπους κοινωνικών οργανισµών προστασίας. Η ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας και της κοινωνικής οικονοµίας οφειλόταν στις αρνητικές επιπτώσεις του κεφαλαίου στη ζωή των εργατών. Η βιοµηχανική οικονοµία προκάλεσε αναστάτωση στην παραδοσιακή δοµή των πόλεων, δηµιουργώντας νέες συνθήκες ζωής για τους πολίτες. Επίκεντρο τώρα της κοινωνικής ζωής είναι η εµπορική δοµή των αστικών πόλεων και η εξάρτηση της κοινωνικής 4 Ενδεικτικά αναφέρουµε ότι η Μεγάλη Βρετανία, µε µεγάλη παράδοση σε θέµατα κοινωνικής προστασίας από την Κοινότητα και λιγότερο από το κράτος, το 1890, κατά µέσο όρο, οι οικογένειες της µεσαίας τάξης έδιναν το 10% του εισοδήµατός τους σε φιλανθρωπικούς σκοπούς, ενώ το 50% των εργατικών οικογενειών ήταν επίσης τακτικοί συνδροµητές σε ανάλογες δραστηριότητες. www.panteion.gr 5 O. Στασινοπούλου «Από το κράτος πρόνοιας στο νέο προνοιακό πλουραλισµό», 2002, σ.109. 5
θέσης από το εισόδηµα. To γεγονός αυτό µεταλλάσσει την δοµή των κοινωνικών σχέσεων, καθώς η παραδοσιακή αλληλεγγύη εντός της κοινότητας δεν επαρκεί για την αντιµετώπιση της ένδειας και του κοινωνικού αποκλεισµού. 2.1 Η «Κοινωνική αλληλεγγύη» στην Κοινωνία των Πολιτών Πρωταρχικός χώρος έκφρασης της κοινωνικής αλληλεγγύης η Κοινωνία των Πολιτών. Λέγοντας Κοινωνία των Πολιτών, εννοούµε τόσο το σύνολο των προσωπικών σχέσεων που δηµιουργούνται στον υπαρκτό δηµόσιο χώρο της τοπικής κοινότητας, όπως είναι οι δηµόσιοι χώροι των κοινωνικών συγκεντρώσεων, χώροι διδασκαλίας, αθλοπαιδείας κ.α, όσο και στην πολιτική σφαίρα του θεωρητικού δηµόσιου διαλόγου (πολιτικοί οργανισµοί, κόµµατα, κινήµατα για την υποστήριξη διάφορων κοινωνικών θεµάτων). Υπό αυτή την έννοια, η «Κοινωνία των Πολιτών» µπορεί να πάρει είτε την άτυπη µορφή της κοινωνικής βοήθειας µέσα από το φιλικό δίκτυο των διαπροσωπικών σχέσεων είτε, επίσηµα, την µορφή κοινωνικών οργανισµών 6. Οι µορφές κοινωνικής προστασίας που εκφράζει ιστορικά η Κοινωνία των Πολιτών εξαρτώνται τόσο από τις κληροδοτούµενες µορφές των αµέσως προηγούµενων κοινωνικών µορφών οργάνωσης, όσο και από νέες ανάγκες που οδηγούν σε νέα αξιακά συστήµατα και πολιτικές πρακτικές. Παραδοσιακά, στον ευρωπαϊκό χώρο η κοινωνική προστασία επηρεαζόταν από δύο «αξιακές» παραδόσεις: την καθολικότητα της θρησκευτικής πίστης και την επιλεκτικότητα της φιλελεύθερης αντίληψηw στην προστασία όσωn βρίσκονταν σε ένδεια. Έτσι, σύµφωνα µε την χριστιανική παράδοση, η «κοινωνική αλληλεγγύη» µεταφράζεται ως µορφή της χριστιανικής ελεηµοσύνης Επίσηµος εκφραστής του «ελεήµονος έργου» η Επίσηµη Εκκλησία, η οποία τον 12 ο αι είχε να επιδείξει ένα εξαιρετικά ανεπτυγµένο δίκτυο κοινωνικής προστασίας: Φιλανθρωπικά ιδρύµατα, σχολεία και νοσοκοµεία λειτουργούσαν υπό την αιγίδα της 7, χρηµατοδοτούµενα από δωρεές και χορηγίες των πιστών. Την ίδια περίοδο αναδεικνύεται σε µέγα ευεργέτη η κοσµική αριστοκρατία «σπαταλώντας τα πλεονάσµατά της σε δωρεές, αγαθοεργίες και 6 M.P D Entreve, Hanna Arendt and the idea of citizenship, in Dimensions of Radical Democracy, 1995, σ. 70. 7 Ewa Les, Οutline of the History of Charity and Philanthropy in Poland, Warsaw 2001 στο www.filantropia.org 6
εκδηλώσεις µεγαλοδωρίας στο όνοµα του χριστιανικού ιδεώδους 8». Η χρηµατοδότηση και συνεργασία της αριστοκρατίας µε την Εκκλησία εµφανίζεται αυτή την περίοδο ιδιαίτερα ανεπτυγµένη. Η φιλανθρωπική δραστηριότητα που ανέπτυξε η Εκκλησία οφειλόταν στην αδυναµία κυρίως του κρατικού µηχανισµού να αντιµετωπίσει τη φτώχεια, την αρρώστια και την παιδική θνησιµότητα 9 που επέτειναν οι εξαιρετικά συνηθισµένοι λοιµοί, φυσικές καταστροφές και συνεχείς πόλεµοι στο εσωτερικό της Ευρώπης 10. Επιπλέον, και παρά το αυξανόµενο αίτηµα των σοσιαλιστών της Γαλλικής Επανάστασης για κοινωνική αλληλεγγύη, η προνοιακή προστασία των πολιτών του 19 ου αι βρισκόταν σε πειραµατικό στάδιο εφαρµογής 11. Η ιδιωτική πρωτοβουλία προστίθεται στον αγώνα για ολοκληρωµένη προστασία των οικονοµικά εξαθλιωµένων στρωµάτων, µε εκπροσώπους της τη νέα αστική τάξη. Οι εθνικοί ευεργέτες 12, µαζί µε την αναδυόµενη τάξη των διανοουµένων στον 19 ο αι επιχείρησαν τη δυναµική παρέµβασή τους στη ζωή του φτωχού πληθυσµού, µέσω της φιλανθρωπικής δράσης. Η αλληλεγγύη αποσυνδέεται από την χριστιανική αντίληψη περί έκφρασης της αγάπης του Θεού για τον άνθρωπο και εκλαµβάνεται ως απαραίτητη προϋπόθεση ώστε να «δαµαστεί το θηρίον της φτώχειας που απειλεί να καταφάγη το δένδρον της κοινωνικής ευδαιµονίας 13». Οι «Φιλάνθρωποι» αντιµετώπισαν σταθερά τη φτώχεια ως απειλή. Η πεποίθηση ότι «όλοι οι δρόµοι της παρέκκλισης ξεκινούν από το σπίτι του φτωχού 14» αποτέλεσε το βασικό κίνητρο για την δυναµική παρέµβαση των αστών στον φτωχό πληθυσµό. Η ανάπτυξη της ιδιωτικής φιλανθρωπίας οφειλόταν, όπως προείπαµε, στις ανεπάρκειες του κρατικού µηχανισµού. Στο λαϊκό αίτηµα για «εκκένωση» των δρόµων από τους άστεγους, ανέργους και περιθωριοποιηµένους που κατέκλυζαν τα µεγάλα αστικά κέντρα, ο κρατικός µηχανισµός από τον 17 ο αι είχε απαντήσει µε τη 8 Jacques Le Goff «Ο Πολιτισµός της Μεσαιωνικής ύσης», 1993, σ.314. 9 Μαρία Κορασίδου «Οι Άθλιοι των Αθηνών και Οι Θεραπευτές τους. Φτώχεια και φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19 ο αι», 1995, σ.76. 10 Ewa Les, Οutline of the History of Charity and Philanthropy in Poland, Warsaw 2001 στο www.filantropia.org 11 Θεόδωρος Σακελλαρόπουλος «Αναζητώντας το νέο κοινωνικό κράτος» στο «Η µεταρρύθµιση του Κοινωνικού Κράτους» τόµος Α, 1999, σ.33. 12 Στην Ελλάδα, το πάνθεον των «µεγάλων εθνικών ευεργετών» αποτελούνταν από τους αδελφούς Ζωσιµάδες, τον Ζώη Καπλάνη, τους Σίνες, Ζάππες, τον Μιχαήλ Τοσίτσα, τον Γεώργιο Χατζηκώστα, τον Απόστολο Αρσάκη, Ανδρέα Συγγρό, Γεώργιο Αβέρωφ. βλ. Παντελής Κοντογιάννης, Εθνικοί Ευεργέται, Αθήνα 1908, σ.15. 13 «Πτωχεία και Ιονική Πρόνοια», Οικονοµική Επιθεώρησις 34 ( εκέµβριος 1875), σ.447. 14 Isaac Joseph-Philippe Fritsch, «Disciplines a domicile. L edification de la famille», 1977, σ.86. 7
δηµιουργία µεγάλων ιδρυµάτων εγκλεισµού 15, αιώνα που ο Φουκώ αποκάλεσε «εποχή της µεγάλης εγκάθειρξης 16». Σκοπός ήταν να κρύψει «εκείνους που θέλει η κοινωνία να ξεχάσει για να κάνει βιώσιµο το παρελθόν της 17». Ωστόσο, η εγκάθειρξη τον 19 ο αι είχε φτάσει σε παρακµή, χωρίς να επιλύει ταυτόγχρονα το κοινωνικό ζήτηµα της φτώχειας. Οι διανοούµενοι της εποχής µε πικρία παρακολουθούν να κλείνουν στους ίδιους τοίχους «ποινικούς κατάδικους, νέα παιδιά που τάραζαν την ησυχία του σπιτιού τους, απόκληρους και τρελούς 18». Συνέπεια τούοτυ, η δηµιουργία φιλανθρωπικών ιδρυµάτων και συλλόγων που επιδιώκουν την επανένταξη των φτωχών στην κοινωνία, µέσω της κατάρτισης και της ηθικής επανεκπαίδευσής τους. Aκολουθώντας τη ρήση του Μοντεσκιέ «ένας άνθρωπος δεν είναι φτωχός επειδή δεν έχει περιουσία, αλλά επειδή δεν εργάζεται», οι φιλελεύθεροι ευεργέτες δίνουν έµφαση στον «ηθικοποιητικό» ρόλο της εργασίας, αναπτύσσοντας φιλανθρωπική δράση για όσους βρίσκονται σε πραγµατική ένδεια και αδυναµία προς εργασία είτε περιστασιακά είτε διαρκώς 19. Έτσι, για τους φιλελεύθερους διανοούµενους, υπάρχουν οι «αξιοπαθούντες» και «αναξιοπαθούντες» φτωχοί 20, και οι τελευταίοι είναι εκείνοι τους οποίους επιθυµούν να βοηθήσουν. Η νέα αντίληψη για την φτώχεια συµπυκνώνεται στη διάκριση που εισήγαγε ο ούκας Gerando ανάµεσα στην «πλασµατική και πραγµατική φτώχεια 21»: Η οκνηρία όσων ενώ µπορούν να εργαστούν, είναι άνεργοι ή επαίτες, καταδικάζεται ηθικά και θεωρείται «ανάξια» φιλανθρωπικής µέριµνας. «Αναξιοπαθούντες» φτωχοί στη φιλελεύθερη σκέψη θεωρούνται τα ανήλικα και ορφανά παιδιά, οι χήρες, οι ανάπηροι πολέµοι και όσοι µαστίζονται από επιδηµικές ασθένειες και άλλες νόσους. Αν και 15 Κατά λέξη από τα γαλλικά «Maisons d internement». Η λέξη interner από τις αρχές του 19 ου αι γίνεται συνώνυµη του φυλακίζω και σηµαίνει την αναγκαστική εισαγωγή ενός ατόµου σε άσυλο νοσοκοµείο ή άλλο ανάλογο ίδρυµα. Τέτοια ιδρύµατα ήταν όλοι οι οίκοι ευποποιϊας ή κρατικά καταστήµατα (maison de force, de correction, de justice, de retraite) που παίρνουν αντίστοιχες σηµασίες φυλακής, κάτεργου, σωφρονιστηρίου, φτωχοκοµείου, γηροκοµείου. 16 Μισέλ Φουκώ, «Η ιστορία της Τρέλας», 1964, σ.41. 17 Arlette Farge, «Vivre dans la rue a Paris au XVIIIe siecle» 1979, σ.20. 18 Μισέλ Φουκώ, «Η ιστορία της Τρέλας», 1964, σ.49. 19 Στη Γαλλία η διάκριση ανάµεσα στον πραγµατικά ενδεή και στους πλασµατικούς φτωχούς υπήρξε θεµελιακό στοιχείο της νέας πολιτικής πρόνοιας που εγκαινιάσθηκε στις αρχές του 19 ου αι. Βλ.Isaac Joseph-Philippe Fritsch, «Disciplines a domicile. L edification de la famille», 1977, σ.88. 20 Ετυµολογικά οι όροι θέλουν να υποδηλώσουν το ηθικό βάρος της κατάστασης που χαρακτηρίζει τον φτωχό. ιαχωρίζεται ο απόκληρος που δεν επιθυµεί την εργασία, γι αυτό και η πενία τού αξίζει (αξιοπαθών), και όσοι χτυπήθηκαν από την ατυχία της φτώχειας και µπορούν αν αγωνιστούν για να την αποβάλλουν (αναξιοπαθούντες). 21 Barone de Gerando Manuel du visiteur du pauvre, (1820) βλ. Isaac Joseph-Philippe Fritsch, ο.π, σ.67-68. 8
βρίσκουµε πολλά νοσοκοµειακά ιδρύµατα φροντίδας υπό την εποπτεία φιλανθρωπικών συλλόγων 22, τα ορφανοτροφεία και οι Σύλλογοι για τους «παιδιά του δρόµου», συναντούν την µεγαλύτερη άνθιση ακόµη και στην Ελλάδα 23. Κι αυτό διότι οι φτωχοί νέοι για τους φιλάνθρωπους έγιναν αντιληπτή ως η εργατική τάξη του µέλλοντος που έπρεπε να αξιοποιήσουν ώστε να «µετατρέψουν τα φτωχά παιδιά σε πειθαρχηµένους, τακτικούς και επιµελείς εργάτες 24». Γίνεται φανερό, λοιπόν, ότι σε µια εποχή που το κράτος πρόνοιας άρχισε µόλις να εδραιώνεται, η ιδιωτική πρωτοβουλία της παραδοσιακής Κοινωνικής Οικονοµίας, συµπύκνωνε το κοινωνικό αίτηµα για ουσιαστική διαχείριση της φτώχειας 25. 2.2 Αρχές ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας. Η «Πολιτική» έκφραση της «Κοινωνικής Αλληλεγγύης» Σε πολιτικό επίπεδο, το µείζον πρόβληµα που τέθηκε τον 19 ο αι ήταν ο συνδυασµός της αρχής της συλλογικής κοινωνικής αλληλεγγύης (η κοινωνία έχει χρέος απέναντι στους πολίτες της) µε την αρχή της ατοµικής υπευθυνότητας (κάθε άνθρωπος είναι κύριος των πράξεων του και έχει ο ίδιος ευθύνη για την πορεία της ζωής του 26 ), όπως διακήρυξε η Γαλλική Επανάσταση. Η κοινωνική πολιτική του τέλους του 18 ου αι, παρουσίαζε ένα ελάχιστο, αν όχι ανύπαρκτο, επίπεδο κοινωνικής προστασίας. Κι αυτό διότι οι επαναστατικές κυβερνήσεις του 1789 είχαν θεωρήσει την δηµόσια αρωγή σε κοινωνικό ζητήµατα ως οριακό δικαίωµα 27, µε την έννοια ότι ο κάθε πολίτης πρέπει ατοµικά να προνοεί ώστε 22 Ενδεικτικά παρατίθενται το Οφθαλµιατρείο (1854), ο Ευαγγελισµός (1884), το ροµοκαϊτειο (1887), το Άσυλο Ανιάτων (1893). 23 Ενδεικτικά παραθέτουµε το Αµαλιείο Ορφανοτροφείο κοριτσιών που ιδρύθηκε το 1855 από τη «Φιλανθρωπική Εταιρεία Κυριών», τη Σχολή Απόρων Παίδων του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» (1872), το εργαστήριο απόρων γυναικών που ιδρύθηκε το 1872 από το «Σύλλογο κυριών υπέρ της γυναικείας εκπαιδεύσεως», η «Φιλόπτωχος εταιρία κυριών (1874), η Οικοκυρική και Επαγγελµατική Σχολή που ιδρύθηκε το 1897 από την «Ένωση Ελληνίδων». 24 Μαρία Κορασίδου «Οι Άθλιοι των Αθηνών και Οι Θεραπευτές τους. Φτώχεια και φιλανθρωπία στην ελληνική πρωτεύουσα τον 19 ο αι», 1995, σ.168. 25 Οι µεγαλύτεροι εθνικοί ευεργέτες και διανοούµενοι έσπευσαν να γίνουν µέλη του «Παρνασσός» (Αβέρωφ, Συγγρός, Πολίτης, Παράσχος, Παπαρηγόπουλος), ενώ από τα πρώτα έτη λειτουργίας αναφέρει στην έκθεση του Συλλόγου το 1892 «η κυβέρνισις, οι πλούσιοι, οι δήµοι και γενναίοι διαθέται έδωκαν χρήµα» για τη σχολή απόρων παίδων». Είναι φανερό πως η αδυναµία του κρατικού µηχανισµού συµπληρωνόταν από την ενίσχυση των ιδιωτών σε όλα τα επίπεδα και από όλους τους πολίτες. 26 Π.Ροσανβαλόν, «Το Νέο Κοινωνικό Ζήτηµα: επανεξετάζοντας το κράτος πρόνοιας», 2001, Εκδόσεις Μεταίχµιο, σ. 32. 27 Π. Ροσαναβαλόν, ο.π., σ.34. 9
να εξασφαλίζει την προστασία σε ενδεχόµενους οικονοµικούς και κοινωνικούς κινδύνους. Είναι προφανές ότι ο µόνος τρόπος ατοµικής τους προστασίας ήταν µέσω της προσωπικής αποταµίευσης. Στο πλαίσιο της ελάχιστης κρατικής παρέµβασης που κληροδότησε ο 19 ος αι από την εποχή της Απολυταρχίας, η επαναστατική νοµοθεσία για τα ζητήµατα δηµόσιας αρωγής αφορούσε δύο µονάχα κατηγορίες ανηλίκων: τους ανάπηρους που δεν µπορούν να εργαστούν και τους υγιείς που δεν έβρισκαν δουλειά 28. Με άλλα λόγια, οι επαναστατικές κυβερνήσεις πολύ λίγο απείχαν από την γενικευµένη πεποίθηση ότι µεγάλη µερίδα του φτωχού πληθυσµού βρισκόταν σε κατάσταση ένδειας λόγω της «αεργίας», νοσηρού αµαρτήµατος που οδηγεί τους ανθρώπους στην εύκολη λύση της επαιτείας και των βλαβερών συνηθειών του αλκοόλ, των τυχερών παιχνιδιών και ύποπτων κέντρων διασκεδάσεως 29. Στα µέσα του 19 ου αι η ηθική διάκριση της κοινωνικής πολιτικής ανάµεσα στον ιδιώτη που πέφτει θύµα κάποιας ατυχίας (ο καλός άπορος) και στον αµέριµνο ή συµφεροντολόγο (αργόσχολος) 30 σταδιακά εγκαταλείπεται υπό την πίεση της εκβιοµηχάνισης. Το γεγονός ότι οι εργάτες της βιοµηχανίας λάµβαναν από την παροχή των υπηρεσιών τους τόσο χαµηλό εισόδηµα ώστε να θεωρούνται σχεδόν άποροι, προβληµάτισε τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις, ωθώντας σε «άνοιγµα» των κοινωνικών παροχών. Η στροφή της κοινωνικής πολιτικής υπέρ της αρχής της αλληλεγγύης εµφανίζεται αρχικά στον Αστικό Κώδικα του 1804. Παρατηρήθηκε τότε ότι η αρχή της ατοµικής ευθύνης σε ζητήµατα εργατικών ατυχηµάτων δεν µπορούσε να βοηθήσει στον εντοπισµό του συγκεκριµένου σφάλµατος για το οποίο ευθυνόταν ατοµικά κάποιος, ώστε να καθοριστεί σε ποιον έπρεπε να καταλογιστεί η ευθύνη της αποζηµίωσης. Έτσι, κατά την διάρκεια του εορτασµού της εκατονταετηρίδας του αστικού Κώδικα το 1904, οι νοµικοί θα συντάξουν έναν µακρύ κατάλογο των τοµέων και των αντικειµένων τα οποία δεν µπορούσαν πλέον µε βάση της διατάξεις του Κώδικα να αντιµετωπιστούν όπως θα έπρεπε 31. Η αρχή της κοινωνικής ασφάλισης των εργαζοµένων αποτελεί την µορφή που πήρε τελικά το αίτηµα για κοινωνική αλληλεγγύη. Στόχος της κοινωνικής ασφάλισης 28 βλ. Fr. Ewald «L Etat Providence» Ed. Grasset, Paris. 29 A. Casimir-Perier, «Pour un bilan societal des enterprises», REMCA-Revue internationale de l economie sociale, vol. 75, no 266, octobre, σ.28. 30 βλ.πρ.,σ. 8 για την διάκριση αξιοπαθούντων και αναξιοπαθούντων φτωχών του Gerando. 31 A. Chaufton, Les Assurances, leur passé, leur present, leur avenir, 1884, σ.228. 10
η αναπλήρωση του εισοδήµατος των πολιτών σε περιπτώσεις που απειλείται η κοινωνική και οικονοµική τους κατάσταση από υπαρκτούς κινδύνους, όπως η για παράδειγµα η ασθένεια και η φτώχεια. Πρακτικά, η κοινωνική πολιτική του 19 ου αι αντιµετωπίζει µε ποσοτικά µετρήσιµο τρόπο τους ενδεχόµενους κινδύνους των πολιτών κατά την διάρκεια της ζωής τους: η ασθένεια, τα γηρατειά, η ανεργία, τα πάσης φύσεως ατυχήµατα εντάσσονται στην ίδια κατηγορία και στόχο έχουν να εξαλείψουν, όσο είναι δυνατό, την αβεβαιότητα των πολιτών απέναντι στις διακυµάνσεις της οικονοµικής και κοινωνικής θέσης τους σε ένα καπιταλιστικό σύστηµα κοινωνικής οργάνωσης. Ο θεσµός της κοινωνικής ασφάλισης γεννιέται στην Γερµανία το 1883 µε το βισµαρκιανό νόµο για την ασφάλιση ασθένειας, που συµπληρώνεται το 1884 µε τον νόµο για την ασφάλιση εργατικών ατυχηµάτων και το 1889 µε τον νόµο για την ασφάλιση του γήρατος. Κύρια χαρακτηριστικά του γερµανικού συστήµατος κοινωνικής ασφάλισης αποτελούν η υποχρεωτική υπαγωγή στην ασφάλιση, η αυτονοµία και αυτοχρηµατοδότηση των ασφαλιστικών φορέων, η αναλογική προς τις εισφορές καταβολή παροχών και η σύνδεση των εισφορών µε το εισόδηµα 32. Το νέο στοιχείο που εισάγεται από τα µέτρα της κοινωνικής ασφάλισης των εργαζοµένων, είναι η αντίληψη της κοινωνικής δικαιοσύνης όχι µε τους όρους της γενναιοδωρίας και ανιδιοτέλειας που υποστηρίζει η αρχή της πρόνοιας στην Κοινωνία των Πολιτών, αλλά ως υποχρέωσης του κράτους να αναδιανέµει τις εισφορές που καταβάλλουν οι πολίτες σε αυτό, κάθε φορά που παρατηρείται απρόβλεπτη και ανεπιθύµητη µεταβολή της οικονοµικής τους κατάστασης 33. Οι φιλελεύθεροι, στο πλαίσιο των οικονοµικών-πολιτικών προσεγγίσεων, κατάλαβαν ότι η θέσπιση ενός συστήµατος κοινωνικών ασφαλίσεων θα τους επέτρεπε να ξορκίσουν το φάντασµα του σοσιαλισµού 34, υπό την έννοια ότι θα εκπληρώνονταν το αίτηµα για της γαλλικής Επανάστασης για «δικαιοσύνη, ισότητα, αδελφότητα», χωρίς να απειληθεί το οικοδόµηµα του οικονοµικού καπιταλισµού. Οι σοσιαλιστές από την µεριά τους, µε την υιοθέτηση της κοινωνικής ασφάλισης έκαναν ένα πρώτο βήµα για την πραγµάτωση του ίδιου του σοσιαλισµού, κάτι που εκφράζεται πολύ καλά στο προγραµµατικό έργο του Benoit Malon Le 32 Ξενοφών Ι.Κοντιάδης «Όψεις Αναδιάρθρωσης του Κράτους Πρόνοιας στην Ευρώπη», Εκδόσεις Σάκκουλα, 1997, σ.48. 33 Π. Ροσανβαλόν, ο.π, σ.36. 34 ο.π. 11
Socialisme integrale, όπου ο συγγραφέας συνιστούσε την δηµιουργία ενός Υπουργείου Κοινωνικών Ασφαλίσεων 35. Συνοψίζοντας θα λέγαµε ότι η κοινωνική ασφάλιση του 19 ου υιοθέτησε τον ρόλο του «κοινωνικού» µεσολαβητή µεταξύ της κοινωνίας των πολιτών και της ελεύθερης αγοράς, συµβάλλοντας στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και αλληλεγγύης. 2.3. Συµπεράσµατα Η ανάπτυξη της κοινωνικής πολιτικής στον 19οαι αποτελεί συνέπεια του καπιταλιστικού συστήµατος οργάνωσης των κοινωνιών. Από την στιγµή που έγινε αντιληπτό ότι οι οικονοµικοί συσχετισµοί του κεφαλαίου επιφέρουν άµεσες συνέπειες στην οικονοµική διαβίωση των πολιτών, οι παραδοσιακοί µηχανισµοί αλληλεγγύης της κοινωνίας εξασθενούν, δίνοντας τη θέση τους σε νέες µορφές κοινωνικής πρόνοιας. Σε πρώτο επίπεδο, αναπτύσσεται η κρατική παρέµβαση του «κράτους πρόνοιας» όπως ονοµάστηκε. Κύριοι στόχοι σε αυτή την φάση η νοµική κατοχύρωση εργασιακών δικαιωµάτων, δηλ. η κατοχύρωση της σφαίρας αναπαραγωγής του κοινωνικού συνόλου (αναπαραγωγή των ατόµων και της εργατικής δύναµης). Προκαπιταλιστικά, η σφαίρα αναπαραγωγής συντελούνταν από την κοινότητα και την οικογένεια 36. Στην καπιταλιστική κοινωνία, το κράτος σταδιακά γίνεται υπεύθυνο για το πολίτη, µεριµνώντας για την κοινωνικοποίησή του. Η πολιτική συναίνεση του κράτους πρόνοιας έγινε αντιληπτή ως παράγοντας επίλυσης των ταξικών συγκρούσεων µεταξύ κεφαλαίου-εργατών, υπέρ των τελευταίων 37. Η οικονοµική δραστηριότητα δηλ. θεωρήθηκε ένας τοµέας αυτόνοµος από την κοινωνική ζωή, γεγονός που θα αναιρεθεί στην επόµενη φάση ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας. 35 Benoit Malon, Le socialisme Integral, τοµ. 2, Des reformes possibles et des moyen pratiques, Paris, 1891, σ.162-168. 36 Ο. Στασινοπούλου, ο.π, σ.109. 37 Η εν λόγω θεωρία αναπτύχθηκε στα πλαίσια κυρίως της Μαρξιστικής σχολής, σύµφωνα µε την οποία το κράτος πρόνοιας είναι ένας ταξικός µηχανισµός, ο οποίος έχει σκοπό τη συντήρηση και διαχείριση της εργατικής δύναµης, ως µέσου αναπαραγωγής του ταξικού µετασχηµατισµού. 12
3. Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΑΛΛΗΛΕΓΓΥΗΣ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΑ Εισαγωγικές παρατηρήσεις Η εφαρµογή και ανάπτυξη του κράτος πρόνοιας µεταπολεµικά είχε πλέον ολοκληρωθεί. Εφόσον ο καπιταλιστικός τρόπος οργάνωσης στηρίχθηκε στην µισθωτή εργασία, η πολιτική του κράτους συνέχισε σταθερά τον 20οαι την επέκταση του καθεστώτος της µισθωτής εργασίας. Οι περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες έχουν ενσωµατώσει στη νοµοθεσία τους το θεσµό της «κοινωνικής ασφάλισης» των εργαζοµένων, µε επέκταση του θεσµού στους κλάδους της ανεργίας και της επαγγελµατικής ασθένειας. Εώς τα τέλη της δεκαετίας του 1940 η ασφαλιστική κάλυψη των τεσσάρων βασικών κινδύνων ολοκληρώνεται, ενώ µετά το 1950 καθιερώνεται η ασφάλιση των αυτοαπασχολουµένων 38. Σε επίπεδο κοινωνικών παροχών, η κοινωνική πολιτική παρέχει ένα ολοκληρωµένο σύστηµα κοινωνικών υπηρεσιών (παιδεία, υγεία,). Επιπλέον, προωθείται από το κράτος η χορήγηση επιδοµάτων και η προώθηση µέτρων που εξασφαλίζουν τις στοιχειώδεις προϋποθέσεις του «ευ ζην» των πολιτών του. Πρακτικά, η κρατική συσσώρευση κεφαλαίου για την υποστήριξη της ασφαλιστικής αλληλεγγύης, βασίζεται στις εισφορές εργοδοτών και εργαζοµένων. Επιπλέον, η συσσώρευση του κεφαλαίου αναπτύχθηκε και χάρη στο φορντικό µοντέλο παραγωγής. Σε αντίθεση µε την προηγούµενη περίοδο, όπου οι µισθοί των εργαζοµένων εξαρτώνταν από την προσφορά και ζήτηση στην ελεύθερη αγορά (επιχειρήσεις) 39, το νέο καθεστώς οδηγεί σε αύξηση των µισθών κάθε φορά που αυξάνει η παραγωγή 40, ώστε να συµβαδίζουν οι µισθοί µε το κόστος ζωής. Μια πρακτική που σταθερά επιδίωξαν τόσο τα συνδικάτα όσο και η δηµοσιονοµική πολιτική του κράτους, επιτυγχάνοντας συλλογικές συµβάσεις εργασίας και την γενικότερη ανάπτυξη του εργατικού δικαίου υπέρ της εργατικής αλληλεγγύης και προστασίας. 38 Ξ. Κοντιάδης, ο.π, σ.40. 39 ο.π. 40 ο.π. 13
3.1. Θεωρητικά Μοντέλα Κοινωνικής Προστασίας στην Ευρώπη Η εφαρµογή των γενικών αρχών του κράτους-πρόνοιας που προαναφέραµε, εµφανίζεται µε διαφορετική µορφή σε κάθε ευρωπαϊκή χώρα. Σε επιστηµονικό επίπεδο, προκρίθηκαν θεωρίες οµαδοποίησης επιµέρους εθνικών κοινωνικών πολιτικών βάσει συγκεκριµένων κριτηρίων. Στην έρευνά µας αξιοποιούµε την θεωρία του Ε.Andersen και του M.Ferrera για τα µοντέλα κοινωνικής προστασίας στον ευρωπαϊκό χώρο. Μοντέλα κοινωνικής προστασίας κατά Espring Andersen Σύµφωνα µε την κατηγοριοποίηση που πρόκρινε ο Espring Andersen 41, υπάρχουν τρεις τύποι κράτους πρόνοιας: ο φιλελεύθερος, ο συντηριτικόςκορπορατιστικός και ο σοσιαλοδηµοκρατικός. Αγγλία, Ιρλανδία Σε αυτές τις χώρες εµφανίζεται ο «φιλελεύθερος», τύπος κράτους πρόνοιας. Το εν λόγω µοντέλο χαρακτηρίζεται από χαµηλό επίπεδο παροχών που αποδίδονται µε επιλεκτικό τρόπο. Στα κράτη αυτά, οι κοινωνικές παροχές προϋποθέτουν εισοδηµατικό έλεγχο ή έλεγχο οικονοµικών µέσων. Η λειτουργία του κοινωνικού συστήµατος βασίζεται κατά κύριο λόγο σε προνοιακές υπηρεσίες και δευτερευόντως σε χρηµατικές απολαβές, οι οποίες παρέχονται στον λήπτη έπειτα από αυστηρό έλεγχο των προσωπικών του δεδοµένων. Γερµανία, Γαλλία, η Ιταλία και Αυστρία. Οι εν λόγω χώρες εντάσσονται στο «συντηρητικό-κορπορατιστικό» µοντέλο. Στόχος της εν λόγω πολιτικής η διατήρηση της κοινωνικής θέσης των πολιτών στην βάση των εισφορών εργοδοτών και εργαζοµένων και την αντίστοιχη απόδοση παροχών, ανάλογα προς τον ασφαλιστικό δεσµό. Σκανδιναβικές Χώρες. Χαρακτηριστικό του «σοσιαλδηµοκρατικού» κράτουςπρόνοιας είναι η κοινωνική δέσµευση για πλήρη απασχόληση και εξασφάλιση ενός επιπέδου συνθηκών διαβίωσης στο σύνολο του πληθυσµού, ανεξάρτητα από την απασχόληση ή το εισόδηµα του δικαιούχου. Η γενναιόδωρη αυτή κοινωνική πολιτική συντηρείται βάσει της υψηλής φορολογίας των πολιτών, ώστε να χρηµατοδοτούνται κοινωνικές υπηρεσίες µε χαµηλό βαθµό κανονιστικότητας. 41 E. Andersen G., The three worlds of welfare capitalism, 1990, Princeton University Press. 14
Κατηγοριοποίηση Ferrera Βάσει της ελλιπής αναφοράς του προηγούµενου µοντέλου στις χώρες του Μεσογειακού Νότου, ο Ferrera 42 πρόσθεσε ένα τέταρτο µοντέλο κοινωνικής προστασίας που παρατηρείται στις χώρες της Μεσογείου. Ισπανία, Ελλάδα, Πορτογαλλία. Οι εν λόγω χώρες χρησιµοποιούν το κορπορατιστικό µοντέλο περί αντίστοιχης απόδοσης παροχών στην βάση των εργοδοτικών εισφορών, κατά κύριο λόγο, στον τοµέα της υγείας. Ωστόσο ο καταµερισµός της κοινωνικής προστασίας απέναντι σε συγκεκριµένους κινδύνους είναι άνισος. Η παροχή χαµηλού ποσοστού παρεχόµενων κοινωνικών υπηρεσιών, σε συνδυασµό µε την χαµηλή αποδοτικότητά τους, αποτελούν τα βασικά χαρακτηριστικά του εν λόγω µοντέλου. 3.2 Συµπεράσµατα Το κράτος πρόνοιας µεταπολεµικά αποτελεί µια µορφή παρέµβασης στο χώρο της παραγωγής (παραγωγή εµπορευµάτων) και αναπαραγωγής (αναπαραγωγή των ατόµων και της εργατικής τάξης) σε µακρο-επίπεδο 43. Το κράτος συµµετέχει άµεσα στην δηµιουργία των κατάλληλων συνθηκών για την συνέχιση της συσσώρευσης κεφαλαίου και της αναπαραγωγής των ατόµων, καθώς και των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής. Έτσι, το κράτος-πρόνοιας δεν αποτελεί τον τοµέα παρέµβασης για την εξασφάλιση της αναπαραγωγής και µόνο της εργατικής δύναµης, όπως θεωρήθηκε στις αρχές του καπιταλισµού, αλλά για την συνέχεια της µισθωτής εργασίας ως βασικής συνισταµένης της νέας µορφής οικονοµικής οργάνωσης (καπιταλισµός) 44.Αυτό που χαρακτηρίζει την κρατική πολιτική µεταπολεµικά, είναι η προσπάθεια ένωσης της σφαίρας παραγωγής (παραγωγή εµπορευµάτων) µε την σφαίρα αναπαραγωγής (αναπαραγωγή των ατόµων και της εργατικής δύναµης), δηλ. ένωση της οικονοµικής δραστηριότητας µε τον κοινωνικό σύνολο. Έτσι, από την µία εξασφαλίζεται ένα 42 M. Ferrera, The southern model of welfare in Social Europe, 1996a, Journal of European Social Policy 6 σ.17-37. 43 Σ.Ροµπόλης- Μ. Χλέτσος, «Η Κοινωνική Πολιτική µετά την κρίση του κράτους πρόνοιας», 1995, σ.33. 44 Σ. Ρόµπολης- Μ. Χλέτσος, ο.π. 15
ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης για τους πολίτες, και από την άλλη ενισχύεται η πολιτική οικονοµικής ανάπτυξης και σταθερότητας. Όσον αφορά στην κατηγοριοποίηση των µοντέλων κοινωνικής προστασίας, θα λέγαµε ότι οι επιµέρους κατηγοριοποιήσεις είναι περισσότερο σχηµατικές, ανταποκρινόµενες στις επιστηµονικές ανάγκες της οµαδοποίησης και ερµηνείας των εθνικών κοινωνικών συστηµάτων. εν µπορούµε ουσιαστικά να παραβλέψουµε την ιδιαιτερότητα των επιµέρους εθνικών πολιτικών, οι οποίες, αν και θεωρητικά ανήκουν στο ίδιο µοντέλο, παρουσιάζουν αποκλίσεις προερχόµενες από τις ιδιαίτερες πολιτιστικές και ιστορικές συνθήκες της κάθε χώρας. Σχηµατικά, θα µπορούσαµε να πούµε ότι τα κύρια χαρακτηριστικά της κοινωνικής πολιτικής την περίοδο ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας είναι 45 : η κάλυψη των κοινωνικών αναγκών γίνεται είτε στην βάση της καθολικότητας των παροχών (Σκανδιναβικές Χώρες) είτε στην βάση της εργασίας (κορπορατιστικό µοντέλο). Ο ρόλος της κοινωνικής πολιτικής στην οικονοµία µπορεί να είναι είτε καθοριστικός είτε συµπληρωµατικός. Τέλος, την περίοδο ανάπτυξης του κράτους πρόνοιας δίνεται έµφαση στην ενίσχυση του εισοδήµατος του ατόµου είτε αυτό εργάζεται είτε όχι. 4. ΤΟ ΝΕΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ. ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ Στην δεκαετία του 1980 η αύξηση της ανεργίας και η εµφάνιση νέων µορφών φτώχειας κατέδειξε ότι επανεµφανίζεται το πρόβληµα της οικονοµικής ανασφάλειας, αυτή την φορά µε νέους όρους. Κι αυτό διότι η ανάδυση του νέου κύµατος φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισµού δεν σχετίζεται µε τις παλιές έννοιες περί εκµετάλλευσης. Νέα κοινωνικά δεδοµένα και σύγχρονες αντιλήψεις για τον άτοµο, το κράτος και την οικονοµία οδηγούν σε έναν νέο επαναπροσδιορισµό των όρων κάτω από τους οποίους η κοινωνική πολιτική θα συνέχει τον κοινωνικό ιστό, µε νέους «δεσµούς αλληλεγγύης», οι οποίοι θα γίνονται ορατοί τόσο σε επίπεδο πολιτικών πρακτικών όσο και θεωρητικών προσεγγίσεων. 45 Μ. Χλέτσος, «Νέες τάσεις στην κοινωνική πολιτική. Η περίπτωση της Ελλάδας», στο «Προοπτικές του κοινωνικού κράτους στη Νότια Ευρώπη», ο.π., σ. 274. 16
4.1.Προκλήσεις στην «ασφαλιστική αλληλεγγύη» των εργαζοµένων Νέες µορφές εργασίας Όπως προαναφέρθηκε, ο δεσµός της ασφαλιστικής αλληλεγγύης των εργαζοµένων ευνοήθηκε από το φορντικό µοντέλο παραγωγής περί ανάλογης σύνδεσης της παραγωγικότητας µε την εργασία και τις αµοιβές. Το φορντικό µοντέλο πέτυχε κυρίως γιατί αναπτύχθηκε στην βάση της µόνιµης απασχόλησης και της σταθερότητας των θέσεων εργασίας, προστατευόµενο από τις συλλογικές συµβάσεις εργασίας και την σχετική σταθερότητα της οικονοµίας. Ωστόσο, στις µέρες µας, διανύουµε την περίοδο του µεταφορντισµού, όπως ονοµάστηκε η περίοδος µετά την δεκαετία του 70, µε διαρθρωτικές αλλαγές στη φύση των εργασιακών σχέσεων. Το νέο «µεταφορντικό» µοντέλο παραγωγής αντικαθιστά την µόνιµη απασχόληση µε ένα «ευέλικτο» εργασιακό µοντέλο. Ευελιξία σηµαίνει επέκταση των µορφών της «µερικής» και «εποχιακής» απασχόλησης, ευελιξία στους µισθούς και στον τρόπο που καθορίζονται από τον συµβιβασµό µεταξύ εργοδοτών και εργαζοµένων. Το νέο αυτό µοντέλο διαµορφώνει δύο κυρίως οµάδες µισθωτών 46. Η πρώτη οµάδα διατηρεί σε µεγάλο βαθµό τα χαρακτηριστικά του φορντικού τύπου εργασίας περί σχετικής µονιµότητας στην απασχόληση (κύρια εξαίρεση ο τρόπος καθορισµού των µισθών). Η δεύτερη οµάδα παρουσιάζει έναν ευέλικτο τύπο µισθωτής εργασίας τον οποίο θα µπορούσαµε να χαρακτηρίσουµε ως «ευέλικτο» τύπο µισθωτής εργασίας. Κύρια χαρακτηριστικά αυτού του τύπου είναι η µερική απασχόληση, η σύνδεση της αµοιβής µε την ποσότητα παραγωγής, η έλλειψη παροχών κοινωνικής ασφάλισης, η ευελιξία του καθορισµού του επιπέδου του µισθού και γενικότερα η «ρύθµιση» της εργασιακής δύναµης, η οποία πραγµατοποιείται στο επίπεδο της επιχείρησης. Είναι εύλογο ότι οι νέες µορφές εργασίας τελικά διασπούν την µισθωτή εργασία και την αλληλεγγύη των εργαζοµένων, δηµιουργώντας αντικρουόµενα συµφέροντα και κοινωνικο-ασφαλιστικές ανισότητες στο εσωτερικό της εργατικής δύναµης. 46 Σ. Ροµπόλης-Μ. Χλέτσος, ο.π., σ.46. 17
Παγκοσµιοποίηση Παγκοσµιοποίηση σηµαίνει ότι η παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών από τις επιχειρήσεις γίνεται «όπου συµφέρει και όπου τα κέρδη είναι µεγαλύτερα 47». Αν προηγουµένως µόνο οι µεγάλες πολυεθνικές αποκτούσαν πολλές θυγατρικές στην παγκόσµια αγορά, όλες οι µικρές, µεσαίες και µεγάλες επιχειρήσεις, επιλέγουν πλέον χωρίς περιορισµούς την αλλοδαπή έδρα τους. Αυτό άλλωστε υποδηλώνει η σύγχρονη έννοια της παγκοσµιοποίησης: την χωρίς φορολογικούς φραγµούς και κρατικές δεσµεύσεις µεταφορά του κεφαλαίου. Οι εθνικές κυβερνήσεις προσπάθησαν να αντιδράσουν στο φαινόµενο της παγκοσµιοποίησης, καθώς πολλές βιοµηχανίες µετέφεραν τις έδρες τους σε χώρες του Τρίτου Κόσµου, όπου το ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα των φτηνών εργατικών χεριών είναι εύλογα πολύ µεγαλύτερο. Ενίσχυσαν λοιπόν τις εθνικές εστίες βιοµηχανικής παραγωγής, ώστε να µην µειωθεί η αριθµητική δύναµη του εργατικού δυναµικού. Οι εν λόγω επιχειρήσεις πέτυχαν να κυριαρχήσουν στην εθνική και παγκόσµια αγορά «παίζοντας το χαρτί της µόδας, της ποιότητας, της τήρησης προθεσµιών, των νέων υλικών και διαδικασιών παραγωγής 48», διατηρώντας ένα καθόλου ευκαταφρόνητο αριθµό θέσεων εργασίας. Ωστόσο, η αλληλεγγύη µεταξύ των εργαζοµένων, ακόµα και µε την δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας στις εθνικές βιοµηχανίες, τελικά διαρρηγνύεται. Στο όνοµα του παγκόσµιου οικονοµικού ανταγωνισµού, οι εθνικές εταιρείες, «διασπούν τις επιχειρήσεις σε θυγατρικές, τις βάζουν σε ανταγωνισµό και ορίζουν στα εργαστήριά τους δείκτες αποδοτικότητας 49», ώστε να αυξηθεί η παραγωγικότητα. ηµιουργείται έτσι ένας εσωτερικός ανταγωνισµός των εταιρειών µεταξύ των ίδιων οµίλων, όπου τα συµφέροντα των εργατών µιας θυγατρικής είναι άσχετα ή/και αντικρουόµενα σε σχέση µε τα συµφέροντα µιας άλλης θυγατρικής του ίδιου οµίλου: η µητρική εταιρεία ζητά εσωτερικές προσφορές προκειµένου να ικανοποιήσει µια παραγγελία και η θυγατρική που κάνει την καλύτερη προσφορά εξασφαλίζει την θέση της στην αγορά. Όποια θυγατρική µείνει πίσω σε ζητήµατα ανταγωνιστικότητας, 47 Ντενί Κλερκ, Απασχόληση και Ανισότητες,στο «Ο Κόσµος τον εικοστό πρώτο αιώνα», Επιµέλεια Serge Cordellier, Εκδόσεις Πατάκη, 2003, σ.203. 48 Ντενί Κλερκ, ο.π, σ.204. 49 Τοµά Κουτρό, «ιοίκηση Επιχειρήσεων», στο «Ο Κόσµος τον εικοστό πρώτο αιώνα», ο.π., σ.183. 18
γίνεται κατανοητό από τους υπαλλήλους της ότι στο δρόµο µείωσης των δαπανών θα περιλαµβάνονται δραστικές µειώσεις προσωπικού. Συνέπεια τούτου, η αποδυνάµωση της αλληλεγγύης των συνδικάτων. Οι εργαζόµενοι πλέον δεν στηρίζονται ούτε στο κράτος 50 ούτε στα συνδικάτα για αυξήσεις µισθών και καλύτερη εξασφάλιση της εργασιακής τους µονιµότητας, αλλά στην εξατοµικευµένη ισχύ τους στον εργασιακό χώρο. Οι σύγχρονοι εργαζόµενοι θεωρούν δεδοµένο ότι η απασχόλησή τους είναι προσωρινή. Η εργασιακή πίεση, η αφοσίωση στην επιχείρηση και το επίπεδο της ανταγωνιστικότητας ενός οµίλου είναι πλέον οι παράγοντες που διασφαλίζουν την εργασιακή θέση των εργαζοµένων. ηµογραφικές αλλαγές Οι εξελίξεις στον τοµέα της ιατρικής και γενετικής, αύξησαν το µέσο προσδόκιµο όριο ζωής, ενώ παράλληλα έκαναν εφικτή την επιλεκτικότητα στις γεννήσεις, µειώνοντας τα επίπεδα γεννητικότητας στα αναπτυγµένα ευρωπαϊκά κράτη. Υπολογίζεται ότι το έτος 2025 ο πληθυσµός άνω των 60 θα αποτελεί το 1/3 του συνολικού πληθυσµού των ανεπτυγµένων κρατών 51. Αυτό πρακτικά σηµαίνει ότι ένας συνεχώς διογκούµενος αριθµός συνταξιούχων θα πρέπει να συντηρείται από έναν σταθερό ή συρρικνούµενο αριθµό ενεργών εργαζοµένων. Τα έτη πληρωµής εισφορών θα µειώνονται, ενώ τα έτη χορήγησης συντάξεων, επιδοµάτων και δαπανών υγείας θα αυξάνονται. Η «κλασική», λοιπόν, αλληλεγγύη των γενεών µεταξύ των εργαζοµένων, πρέπει να επαναπροσδιοριστεί. Παρά τις δυσκολίες στην αγορά εργασίας, η συµµετοχή των ηλικιωµένων στην παραγωγή, όχι αναγκαστικά πλήρους απασχόλησης, αποτελεί αντικείµενο ρύθµισης και προβληµατισµού. 50 Οι διαπραγµατεύσεις γίνονται πλέον ανάµεσα στον συγκεκριµένο εργαζόµενο και τον συγκεκριµένο εργοδότη. 51 Θ. Σακελλαρόπουλος, ο.π., σ.49. 19
4.2. Προκλήσεις στις παραδοσιακές «δοµές αλληλεγγύης» της Κοινωνίας των Πολιτών. Πυρηνική Οικογένεια Στο κλασικό κράτος πρόνοιας, η κοινωνική πολιτική σχεδιάστηκε στη βάση της πυρηνικής οικογένειας, όπου ο άντρας εξασφάλιζε το εισόδηµα, ενώ η γυναίκα ασχολούνταν µε την φροντίδα των παιδιών και του οικιακού χώρου. Το γυναικείο φύλο παραδοσιακά συνδεόταν µε τον οικιακό χώρο, παρέχοντας µη εµπορευµατική εργασία στα πλαίσια του οικογενειακού-συγγενικού δικτύου της βιολογικής αναπαραγωγής των ατόµων 52. Σήµερα, αυτός ο τύπος οικογένειας δεν αποτελεί πλέον το τυπικό νοικοκυριό. Η «πολιτιστική επανάσταση» της δεκαετίας του 60, απελευθέρωσε από ταµπού και καθιερωµένες πεποιθήσεις όσον αφορά στη θέση της γυναίκας στην οικογένεια. Ως αποτέλεσµα, πολλές γυναίκες απέκτησαν πανεπιστηµιακή γνώση, συµµετείχαν στα πολιτικά δρώµενα και απαίτησαν το µοίρασµα των ευθυνών στην οικογενειακή ζωή 53. Από τη στιγµή που η εργασιακή τους καταξίωση και οι αυξηµένες κατά συνέπεια εργασιακές υποχρεώσεις, κρατούσαν τις εργαζόµενες µητέρες τις ίδιες µε το σύζυγο ώρες µακριά από την οικογενειακή εστία, δηµιουργείται µια αυξανόµενη ανάγκη για οικιακή φροντίδα, η οποία δεν µπορεί να περιορίζεται µόνο στα οικογενειακή επιδόµατα που δίδονταν από την εποχή της µεταπολεµικής κοινωνικής πολιτικής. Η αύξηση των διαζυγίων, δηµιουργεί νέους τύπους οικογένειας που στηρίζονται είτε στη συµβίωση των παιδιών µε τον ένα γονέα λόγω διαζυγίου είτε στη δηµιουργία µονο-γονεϊκής οικογένειας λόγω προσωπικής επιλογής της µητέρας να µείνει ανύπαντρη. Επιπλέον, το γεγονός ότι στις περισσότερες οικογένειες και οι δύο γονείς εργάζονται, αφήνει «ακάλυπτο» τον χώρο φροντίδας των παιδιών, αλλά και των ηλικιωµένων ατόµων που παραδοσιακά φρόντιζαν τα γυναικεία µέλη της οικογένειας. Τα υπάρχοντα οικογενειακά επιδόµατα των παραδοσιακών πολιτικών πρόνοιας όχι µόνο δεν επαρκούν, αλλά αντίθετα δηµιουργούν και ανάγκες για νέα, όπως αυτά για τις µονογονεϊκές οικογένειες. 52 Ο. Στασινοπούλου «Από το κράτος πρόνοιας στον προνοιακό πλουραλισµό», ο.π., σ.110. 53 βλ Έρικ Χοµπσµπάουµ, «Η Πολιτιστική Επανάσταση» στο βιβλίο του ιδίου «Η Εποχή των Άκρων. Ο Σύντοµος Εικοστός Αιώνας 1914-199», 1995, Εκδόσεις Θεµέλιο, σ.412-440. 20
Τοπική Κοινότητα Ενώ στην παραδοσιακή δοµή των κοινωνιών, ο τόπος διαβίωσης αποτελεί µια «κοινότητα» ανάπτυξης διαπροσωπικών σχέσεων, η αριθµητική αύξηση των πόλεων και η οικονοµική εξαθλίωση πρώην βιοµηχανικών περιοχών, αυξάνει το φαινόµενο της «υπαρκτής» ή «φανταστικής» εγκληµατικότητας στις νέες µεγαλουπόλεις. Η ανωνυµία του σήµερα ενισχύει τον φόβο και την καχυποψία, µε κυριότερη εκδήλωση εκείνου του φόβου απέναντι στο έγκληµα. Εγκληµατολογικές έρευνες ωστόσο έχουν αποδείξει ότι συχνά ο φόβος αυτός στηρίζεται σε ψυχολογικά αίτια παρά σε υπαρκτούς κινδύνους, οδηγώντας τους πολίτες σε συγκεκριµένες «πρακτικές» που εν τέλει οδηγούν στην «φυσική» αποξένωσης µε τους συµπολίτες τους. Σε περιοχές υψηλού εγκληµατικού κινδύνου, οι άνθρωποι εγκαταλείπουν τις περιοχές αυτές, ασφαλίζουν πόρτες και παράθυρα, αποφεύγουν τις δηµόσιες εγκαταστάσεις. Με τον ίδιο τρόπο που οι πολίτες αποσύρονται ως φυσική παρουσία 54, αποσύρονται και από τους ρόλους της αµοιβαίας υποστήριξης προς τους συµπολίτες, που παλαιότερα συνέβαλλε σε ένα ήθος κοινωνικότητας µέσα στην ίδια την τοπική κοινότητα. Ο φόβος απέναντι στο έγκληµα στήριξε µια ολόκληρη «βιοµηχανία ασφάλειας», ορατή σε όλους τους δηµόσιους και ιδιωτικούς χώρους: κάµερες ασφαλείας, συναγερµοί, ιδιωτική προστασία κ.α. Ιδιαίτερα η «επαγγελµατική αστυνόµευση» που ξεκίνησε να εφαρµόζεται από τα τέλη της δεκαετίας του πενήντα, αποτελεί το πιο τρανταχτό παράδειγµα της συλλογικής αποξένωσης των πολιτών: «σε µια συνοικία όπου ο ιστός της αστικής ζωής και της κοινωνικής συνεύρεσης έχει διαρραγεί, η συνοικία αυτή είναι περισσότερο ευάλωτη σε αντικοινωνικές συµπεριφορές και σοβαρές εγκληµατικές πράξεις 55». 4.3. Σύγχρονες Προτάσεις για την αναδιάρθρωση της κοινωνικής πολιτικής. Οι νέες οικονοµικο-κοινωνικές αλλαγές κλονίζουν τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνικής πολιτικής, όπως διαµορφώθηκε την εποχή του «κράτους πρόνοιας». Η κοινωνική πολιτική του κράτους µεταπολεµικά, όπως είδαµε, για να αναπτυχθεί προϋπέθετε την επέκταση του καθεστώτος της µισθωτής εργασίας, αλλά και την ίδια την αύξηση του αριθµού των µισθωτών. Με άλλα λόγια, το κράτος έπρεπε να 54 Α. Γκίντενς, «Ο Τρίτος ρόµος», 1998, σ.123. 55 G.L. Kelling and C.M. Coles, Fixing broken windows, New York, 1997, σ.20. 21
βασιστεί σε µια ενιαία κοινωνική κατηγορία 56, η οποία θα περιελάµβανε τόσο τους µισθωτούς εργάτες, όσο και τους αγρότες και τους αυτοαπασχολούµενους. Επειδή ωστόσο εµφανίζεται και µια κατηγορία απόρων και ανέργων στα πλαίσια του ενεργού πληθυσµού, το κράτος επέκτεινε και σε αυτή την οµάδα την κοινωνική προστασία, επεκτείνοντας την κατανάλωση σε όλο τον πληθυσµό 57. Στις µέρες µας, η έκφραση της κοινωνικής αλληλεγγύης µέσω του ασφαλιστικού δεσµού σταδιακά αποσυντίθεται. Η παρακµή της «κοινωνίας της ασφάλισης» δεν σηµαίνει βέβαια ότι ο κόσµος των κοινωνικών ασφαλίσεων θα εξαφανιστεί, καθώς οι ασφαλιστικές διαδικασίες δεν µπορούν να εγκαταλειφθούν. Ο ρόλος τους όµως θα γίνει λιγότερο κεντρικός 58. Το κράτος πρόνοιας δεν µπορεί πλέον να αντιµετωπίζει οµοιογενώς τα άτοµα -βασική προϋπόθεση για την ασφαλιστική αλληλεγγύη-εφόσον στις µέρες µας ένα συνεχώς αυξανόµενο µέρος της κοινωνίας ζει σε κατάσταση πλήρης ένδειας, ανεργίας και κοινωνικού αποκλεισµού. Κατά µία άποψη, η ιδιωτικοποίηση της αναπαραγωγής της εργατικής τάξης αποτελεί µία λύση στην ενσωµάτωση των ατόµων που ζουν εκτός κοινωνίας. Η εν λόγω ιδιωτικοποίηση δεν αφορά την πλήρη επικράτηση της ιδιωτικής κερδοσκοπικής σφαίρας. Αναφέρεται στην δηµοσιοποίηση του «ιδιωτικού» 59. Το επονοµαζόµενο αλλιώς «νοικοκυριό»-πρόταση του Ευρωπαϊκού Κέντρου της Βιέννης για την αναδιάρθρωση της κοινωνικής πολιτικής 60 σχετικά µε την εργασία και τις κοινωνικές υπηρεσίες-αναφέρεται σε παλιές και νέες µορφές κοινωνικής αλληλεγγύης, οι οποίες αναπαράγονται εντός του κοινωνικού συνόλου. Η παραδοσιακή «οικιακή οικονοµία» της οικογένειας, εθελοντικές οργανώσεις, πολιτικά κινήµατα και τοπικές πρωτοβουλίες ανάπτυξης εντάσσονται στον τοµέα «νοικοκυριό», υποδηλώνοντας τη νέα σχέση που αναπτύσσει ο πολίτης µε την κοινωνία. Εφόσον το κράτος δεν µπορεί να επωµιστεί όλες τις ευθύνες για την ενσωµάτωση των κοινωνικά αποκλεισµένων, αναπτύσσεται η ευθύνη της ίδιας της κοινωνίας απέναντι στα άτοµα-πολίτες της. Το «προνοιακό µείγµα 61», όπως ονοµάστηκε η εν λόγω πρόταση, θέλει να υποδηλώσει εµφατικά την διαπλοκή µεταξύ κράτους-οικονοµίας και κοινωνίας των 56 Σ. Ροµπόλης, Μ. Χλέτσος, «Η Κοινωνική Πολιτική µετά την Κρίση του Κράτους Πρόνοιας», ο.π., σ.39. 57 Με τον όρο επέκταση της κατανάλωσης εννοούµε µια σειρά οικονοµικών µέτρων (δάνεια, θεσµός δόσεων κ.λπ) που έχουν ως σκοπό να βοηθήσουν τις ασθενέστερες οικονοµικά κοινωνικές οµάδες, δηλαδή τους χαµηλόµισθους, να αποκτήσουν πρόσβαση στα λεγόµενα διαρκή καταναλωτικά αγαθά. 58 Π. Ροσανβαλόν, ο.π, σ. 108. 59 Ο. Στασινοπούλου, ο.π., σ. 101. 60 βλ. A. Evers Shifts in the Welfare Mix, 1991, Frankfurt-Campus Verlag. 61 βλ. A. Evers Balancing Pluralism: New Welfare Mixes in care for the elderly, Vienna-Aveburg. 22