Μάχη Μαντζικέρτ, 1071

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, Περίληψη : Η μάχη του Μαντζικέρτ έλαβε χώρα στις 26 Αυγούστου 1071 και υπήρξε η αποφασιστικότερη σύγκρουση στο πλαίσιο των βυζαντινοσελτζουκικών αναμετρήσεων. Η ήττα των Βυζαντινών είχε αποτέλεσμα τη συντριβή του βυζαντινού στρατού και την αιχμαλωσία του αυτοκράτορα Ρωμανού Δ Διογένη, ενώ μακροπρόθεσμα προξένησε ποικίλα οικονομικά και πολιτικά προβλήματα στις βυζαντινές επαρχίες της Μικράς Ασίας. Χρονολόγηση 26 Αυγούστου 1071 Γεωγραφικός Εντοπισμός Μαντζικέρτ Αρμενίας, σημ. Ανατολική Τουρκία 1. Γενικό πλαίσιο Κατά το β μισό του 11ου αιώνα η άμυνα των ακριτικών περιοχών στο ανατολικό σύνορο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας είχε πλέον αρχίσει να καταρρέει. Οι αιτίες που οδήγησαν σε αυτή τη δυσμενή εξέλιξη ήταν η αδιαφορία της κεντρικής εξουσίας για την τύχη των ανατολικών επαρχιών και οι συνεχείς εξεγέρσεις στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας, που εξασθένιζαν ακόμη περισσότερο τον παρακμάζοντα διοικητικό και αμυντικό μηχανισμό του Βυζαντίου. Οι εσωτερικές εντάσεις προκαλούνταν από δυσαρεστημένους εκπροσώπους της στρατιωτικής αριστοκρατίας, οι οποίοι προσπαθούσαν να αντιδράσουν στον παραγκωνισμό τους από την πολιτική αριστοκρατία της Βασιλεύουσας. Τη δυσμενή κατάσταση στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας ήρθαν να επιβαρύνουν και οι μεγάλες καταστροφές που προκάλεσαν στο ανατολικό σύνορο οι Σελτζούκοι. Ο νέος αυτός εχθρός μέσα σε εκπληκτικά σύντομο χρονικό διάστημα κατέλυσε την αραβική κυριαρχία στην Περσία, καταλαμβάνοντας ακόμα και την ίδια τη Βαγδάτη, έδρα του χαλίφη. Με αυτό τον τρόπο οι Σελτζούκοι ανέλαβαν ουσιαστικά την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία του μουσουλμανικού κόσμου. 1 Αμέσως μετά ξεκίνησαν τις επιθέσεις εναντίον των ανατολικών επαρχιών του Βυζαντίου και σύντομα, παρόλο που η αυτοκρατορία κατόρθωσε (αν και με πολλές δυσκολίες) να διατηρήσει την ακεραιότητα των συνόρων της, έγινε εμφανές ότι τα προβλήματα είχε πλέον διαβρώσει ολόκληρο τον κρατικό μηχανισμό. Η αδυναμία αυτή ήταν αποτέλεσμα της κακοδιοίκησης των τελευταίων δεκαετιών και φάνηκε ότι ήταν πλέον μη αναστρέψιμη. Έτσι, με επανειλημμένες επιθέσεις οι Σελτζούκοι κατέστρεψαν την Ιβηρία, λεηλάτησαν τις περιοχές της Μεσοποταμίας, Χαλδίας, Μελιτηνής, Κολωνείας, Βαασπαρακανίας και Αρμενιάκων. Μάλιστα, το 1064 καταλήφθηκε οριστικά το Άνιο της Αρμενίας, γεγονός που συγκλόνισε τους κατοίκους της αυτοκρατορίας. 2 Μετά την πτώση του Ανίου, η βυζαντινή κυριαρχία στο ανατολικό σύνορο έγινε ακόμη πιο επισφαλής. Κατά το 1067 οι Σελτζούκοι πέτυχαν να διεισδύσουν δυτικότερα, λεηλατώντας τη μεγάλη πόλη της Καππαδοκίας, την Καισάρεια. Το νέο αυτό πλήγμα ήταν αποτέλεσμα της αποτυχίας της φρουράς της Μελιτηνής να αντιμετωπίσει τους επιδρομείς που είχαν διασχίσει τον Ευφράτη. Η βυζαντινή κυβέρνηση δεν μπόρεσε να προβλέψει μια τόσο μεγάλη εχθρική εξάπλωση. Αυτή ήταν η κατάσταση του κράτους το Μάιο του 1067, όταν ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ι Δούκας πέθανε ύστερα από ασθένεια αρκετών μηνών, αφήνοντας στο πηδάλιο της αυτοκρατορίας την αυγούστα Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα και τα τρία ανήλικα τέκνα του. Η πτώση της Καισάρειας ήταν μια προειδοποίηση του πόσο εύκολα μπορούσαν οι Σελτζούκοι να διεισδύουν στις ακριτικές περιοχές και να λεηλατήσουν τα εδάφη της ανατολικής Μικράς Ασίας, καθώς το αμυντικό σύστημα που είχε δημιουργηθεί παλαιότερα για την αντιμετώπιση των αραβικών εισβολών αποδείχθηκε ελλιπές. Δεν ήταν παράξενο, λοιπόν, που ήταν γενική η απαίτηση να τεθεί επικεφαλής της αυτοκρατορίας ένας στρατιωτικός. Η επιλογή βρισκόταν στα χέρια της Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 1/14

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, αυτοκράτειρας Ευδοκίας, στην οποία ο ετοιμοθάνατος σύζυγός της είχε αναθέσει την αντιβασιλεία στο όνομα των νεαρών γιων τους. Η αυγούστα γρήγορα ενέδωσε στις απαιτήσεις που ήθελαν το αυτοκρατορικό αξίωμα συνδυασμένο με το όνομα ενός άνδρα ικανού να αποκαταστήσει τις στρατιωτικές τύχες του κράτους. 3 2. Ο Ρωμανός Δ Διογένης και οι εκστρατείες εναντίον των Σελτζούκων Η επιλογή της αυτοκράτειρας ήταν ο κατεπάνω-ρωμανός Διογένης, ο οποίος είχε μια σχετικά διακεκριμένη στρατιωτική σταδιοδρομία στα Βαλκάνια και ήταν γιος του στρατηγού-κωνσταντίνου Διογένη από την Καππαδοκία, που είχε διακριθεί επί Βασιλείου Β (976-1025) και Κωνσταντίνου Η (1025-1028). Ο Ρωμανός νυμφεύθηκε την Ευδοκία, στέφθηκε αυτοκράτορας τον Ιανουάριο του 1068 και αμέσως καταπιάστηκε με την ανατροπή της πολιτικής των προκατόχων του. Ο νέος αυτοκράτορας προσπάθησε να αποκαταστήσει την κατάσταση στη Μικρά Ασία διά των όπλων, όμως σύντομα κατάλαβε ότι, για να επιτευχθεί αυτός ο στόχος, έπρεπε να ανασυγκροτηθεί ο στρατός και να τεθεί ο κρατικός μηχανισμός σε πολεμική ετοιμότητα, εγχείρημα ωστόσο το οποίο ήταν δύσκολο να πετύχει, λόγω της αντίδρασης των μελών της δυναστείας των Δουκών και του Μιχαήλ Ψελλού, των οποίων οι σκευωρίες υπέσκαπταν τις προσπάθειες του Ρωμανού Δ. 4 Ο Διογένης διέπραξε ένα βασικό σφάλμα: διατήρησε στην αυλή τον Ψελλό, τον καίσαρα-ιωάννη Δούκα και τους οπαδούς τους, οι οποίοι αντιστρατεύονταν την πολιτική του, είτε κρυφά είτε με φανερό τρόπο, με αποτέλεσμα οι κινήσεις του αυτοκράτορα να μην αποδίδουν τα αναμενόμενα. Συνειδητοποιώντας ότι τα υπάρχοντα βυζαντινά στρατεύματα δεν θα μπορούσαν ποτέ να αναλάβουν πρωτοβουλία εναντίον των Σελτζούκων, καθώς αποτελούνταν κυρίως από ολιγάριθμους ξένους μισθοφόρους, ο Ρωμανός ήλπιζε να αντλήσει νέες δυνάμεις με την αναδιοργάνωση του στρατού των θεμάτων, ο οποίος είχε αποδιοργανωθεί την προηγούμενη εικοσαετία. Όμως το θέαμα που αντίκρισε κατά την προετοιμασία της εκστρατείας του 1068 ήταν αποκαρδιωτικό. Οι επίστρατοι του θεματικού στρατού ήταν φτωχά οπλισμένοι, απείθαρχοι και ανεκπαίδευτοι, ανίκανοι για μια σοβαρή προσπάθεια για την επανάκτηση των ανατολικών συνόρων της αυτοκρατορίας. 5 Επίσης, ο βυζαντινός στρατός δεν είχε την απαιτούμενη ευκινησία για να αντιμετωπίσει τους ευέλικτους Σελτζούκους, ενώ ο αυτοκράτορας, αν και με στρατιωτική εμπειρία, εντούτοις δεν είχε τις απαραίτητες επιτελικές γνώσεις για τη σύλληψη του κατάλληλου σχεδίου και την οργάνωση επιχειρήσεων ευρείας κλίμακας σε δύσβατα εδάφη. Μολαταύτα, ο Ρωμανός δεν φάνηκε να πτοείται. Τον Μάρτιο του 1068, λίγους μήνες μετά την ενθρόνισή του, ξεκίνησε τις επιχειρήσεις εναντίον των Σελτζούκων. Η πρώτη εκστρατεία είχε στόχο να διώξει τους επιδρομείς από την κεντρική Μικρά Ασία, ενώ τον Οκτώβριο ο αυτοκράτορας μετακινήθηκε προς τη Συρία, όπου ελευθέρωσε την Ιεράπολη. Από εκεί ο Ρωμανός εισέδυσε στην Κιλικία και την Καππαδοκία, για να επιστρέψει στην Κωνσταντινούπολη τον Ιανουάριο του 1069. Οι Σελτζούκοι επωφελήθηκαν από τη συγκέντρωση των βυζαντινών δυνάμεων στη Συρία για να επιδράμουν μέχρι την περιοχή του Αμορίου, την οποία και λεηλάτησαν. Την άνοιξη του 1069 ο Βυζαντινός αυτοκράτορας πραγματοποίησε νέα εκστρατεία, η οποία καθυστέρησε εξαιτίας ανταρσίας των Φράγκων μισθοφόρων. Ο Ρωμανός Διογένης προέβη σε επιτυχείς εκκαθαριστικές επιχειρήσεις γύρω από τις πόλεις Κελτζηνή, Κολώνεια (σημ. Şebin Karahisar, Τουρκία), Σεβάστεια, Τύανα και έως την Κιλικία. Ως ορμητήριό τους τα βυζαντινά στρατεύματα χρησιμοποίησαν την Καισάρεια της Καππαδοκίας. Το απώτερο σχέδιο του αυτοκράτορα ήταν να ανακαταλάβει το Χλίατ (σημ. Ahlat, Τουρκία), πόλη στρατηγικής σημασίας βόρεια της λίμνης Βαν. 6 Ενώ ο αυτοκράτορας βρισκόταν στη βορειοανατολική Μικρά Ασία, οι Σελτζούκοι κατέστρεψαν το Ικόνιο. Για ακόμη μία φορά τα αυτοκρατορικά στρατεύματα δεν κατόρθωσαν να επιτύχουν συντριπτική νίκη εναντίον των Σελτζούκων ή να εμποδίσουν τη διείσδυση των νομάδων στα μετόπισθέν τους. Κουρασμένος και ψυχικά καταβεβλημένος από τον συνεχή και αναποτελεσματικό αγώνα εναντίον των Σελτζούκων, ο Ρωμανός αποφάσισε να μην εκστρατεύσει ο ίδιος το 1070, αλλά να αναθέσει την άμυνα της Μικράς Ασίας στον Μανουήλ Κομνηνό, ανιψιό του πρώην αυτοκράτορα Ισαακίου Α. Ο Μανουήλ, αν και νεαρός στην ηλικία, αποδείχθηκε ικανός στρατηγός. Αναδιοργάνωσε το στρατό του, αποκατέστησε την πειθαρχία και κατάφερε σημαντικά πλήγματα στον εχθρό. 7 Ωστόσο, οι επιτυχίες και η δημοτικότητα του Μανουήλ ανησύχησαν τον αυτοκράτορα, που διέταξε το στρατηγό του να Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 2/14

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, μοιράσει το στράτευμα και να αποστείλει το μεγαλύτερο μέρος του στην Ιεράπολη, η οποία βρισκόταν και πάλι σε κίνδυνο. 8 Η ενέργεια αυτή αποδείχθηκε μεγάλο σφάλμα στρατηγικής, διότι, ενώ μέρος του στρατού βάδιζε προς την Ιεράπολη, ο Μανουήλ με το υπόλοιπο στράτευμα προσπάθησε να αναχαιτίσει τους Σελτζούκους κοντά στη Σεβάστεια, αλλά ηττήθηκε και συνελήφθη αιχμάλωτος. Η ήττα αυτή είχε αποτέλεσμα οι Σελτζούκοι να ενθαρρυνθούν και να επιδράμουν μέχρι τις Χώνες, λεηλατώντας και τον περίφημο ναό του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Τα γεγονότα αυτά ανάγκασαν το Ρωμανό να αποφασίσει τη διενέργεια νέας εκστρατείας εναντίον των Σελτζούκων για το επόμενο έτος. Της επιχείρησης θα ηγούνταν ο ίδιος προσωπικά και στόχος θα ήταν και πάλι η ανακατάληψη της πόλης του Χλίατ, η οποία βρισκόταν πάνω στους κυριότερους άξονες εισβολής που περνούσαν από την Αρμενία. Η αφορμή που δόθηκε ήταν η κατάληψη του βυζαντινού φρουρίου Μαντζικέρτ (σημ. Malazgirt, Τουρκία) από τους Σελτζούκους προς το τέλος του 1070. Οι σύμβουλοι του Ρωμανού υποστήριζαν ότι εάν το Χλίατ και τα γύρω οχυρά (συμπεριλαμβανομένου και του Μαντζικέρτ) ανακαταλαμβάνονταν και δέχονταν φρουρά το ταχύτερο δυνατόν, οι σελτζουκικές επιδρομές στη Μικρά Ασία θα εξουδετερώνονταν πριν ακόμη ξεκινήσουν. 3. Η μάχη του Μαντζικέρτ 3.1. Προετοιμασία Στα τέλη του χειμώνα και τις αρχές της άνοιξης του 1071 τα βυζαντινά στρατεύματα της Δύσης και διάφορες μονάδες μισθοφόρων συγκεντρώθηκαν στην Κωνσταντινούπολη για να διαπεραιωθούν στη Μικρά Ασία, όπου θα ενώνονταν με τις εκεί βυζαντινές δυνάμεις προκειμένου να λάβουν μέρος στη σχεδιαζόμενη στρατιωτική επιχείρηση του αυτοκράτορα εναντίον των Σελτζούκων. Είναι δύσκολο να υπολογίσουμε το μέγεθος του εκστρατευτικού σώματος, αλλά είναι βέβαιο ότι το μεγαλύτερο μέρος του αποτελούνταν από βυζαντινά στρατεύματα, αν και υπήρχαν πολυάριθμα τμήματα επανδρωμένα με ξένους μισθοφόρους ή συμμάχους: Πετσενέγους, Κουμάνους, Ούζους, Φράγκους, Βαράγγους και Αρμενίους. 9 Παράλληλα, Βυζαντινοί πρέσβεις στάλθηκαν στον Σελτζούκο σουλτάνο Αλπ Αρσλάν, ο οποίος τότε πολιορκούσε την Έδεσσα της Μεσοποταμίας, με σκοπό να ζητήσουν την ανανέωση παλαιότερης συμφωνίας με τους Σελτζούκους σχετικά με τον περιορισμό των επιδρομών στα βυζαντινά εδάφη της Μικράς Ασίας. Αναπόφευκτα τίθεται το ερώτημα γιατί η τόση σπουδή του Ρωμανού να εκστρατεύσει επικεφαλής του πολυαριθμότερου εκστρατευτικού σώματος που είχαν συγκεντρώσει οι Βυζαντινοί τα τελευταία χρόνια, όταν οι Σελτζούκοι βρίσκονταν ακόμη πέρα από τα σύνορα της αυτοκρατορίας και περιορίζονταν σε αιφνιδιαστικές επιδρομές και λεηλασίες. Η πιθανότερη απάντηση είναι ότι ο αυτοκράτορας έτρεφε την ελπίδα ότι ενδεχόμενη στρατιωτική επιτυχία θα είχε ευνοϊκό αντίκτυπο στην εδραίωση της προσωπικής του εξουσίας. 10 Δεν πρέπει να λησμονούμε ότι ο Ρωμανός είχε επιλεγεί για το θρόνο έχοντας αποστολή να αντιμετωπίσει τις εισβολές και οι υποσχέσεις του για στρατιωτική λύση κινδύνευαν να αποδειχθούν ψευδείς. Η αντιπολίτευση προς το πρόσωπό του, με επίκεντρο τον Ιωάννη Δούκα, είχε αρχίσει να κερδίζει έδαφος και αν ο αυτοκράτορας ήθελε να διατηρηθεί στην εξουσία, χρειαζόταν οπωσδήποτε μία ξεκάθαρη στρατιωτική επιτυχία. 11 Έτσι, στις 13 Μαρτίου 1071 (Κυριακή της Ορθοδοξίας) ο Ρωμανός αναχώρησε από την Κωνσταντινούπολη με κατεύθυνση τις αρμενικές επαρχίες της αυτοκρατορίας. Αν και σαφώς καλύτερα προετοιμασμένη από τις προηγούμενες, η εκστρατεία αυτή φάνηκε από την αρχή ότι δεν ξεκινούσε με τους καλύτερους οιωνούς. 12 Ο αυτοκράτορας υιοθέτησε ξανά τη στρατηγική την οποία είχε εφαρμόσει το 1069, θέτοντας στόχο την εξασφάλιση του ελέγχου του Μαντζικέρτ στη λίμνη Βαν. Οι αυτοκρατορικές δυνάμεις βάδισαν μέσω της Βιθυνίας και της Φρυγίας, διέσχισαν τον ποταμό Άλυ και στρατοπέδευσαν στην περιοχή Κρύα Πηγή της Καππαδοκίας, όπου ο Ρωμανός κατέστειλε μια ανταρσία των Γερμανών μισθοφόρων του. Κατόπιν προχώρησε στη Σεβάστεια. Σε αντίθεση με το 1069, αυτή τη φορά δεν σχεδίαζε να προσεγγίσει τις αρμενικές επαρχίες από την πλευρά της Μελιτηνής, αλλά από τη Θεοδοσιούπολη (σημ. Erzurum), καθώς η οδός αυτή ήταν συντομότερη και πρόσφερε περισσότερα εφόδια για ένα πολυάριθμο στράτευμα. 3.2. Η σύγκρουση και η ήττα Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 3/14

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, Ο Ρωμανός έφθασε στη Θεοδοσιούπολη τον Ιούλιο του 1071 και προχώρησε στον ανεφοδιασμό του στρατού του. Αγνοώντας την προσέγγιση του Αλπ Αρσλάν (ο σουλτάνος είχε εγκαταλείψει την πολιορκία του Χαλεπίου και τη σχεδιαζόμενη εκστρατεία εναντίον των Φατιμιδών της Αιγύπτου και βάδιζε, αν και με λίγες δυνάμεις, προς βορρά), ο αυτοκράτορας διέπραξε το σφάλμα να διασπάσει τις δυνάμεις του, στέλνοντας ορισμένες μονάδες κατά του Χλίατ, με επικεφαλής το μάγιστρο Ιωσήφ, μέλος της οικογενείας των Ταρχανειωτών, και τον Φράγκο μισθοφόρο Ρουσέλιο (Roussel ή Ursel de Bailleul), 13 ενώ ο ίδιος με το υπόλοιπο στράτευμα προχώρησε στην άλωση του Μαντζικέρτ, αντικειμενικού σκοπού της εκστρατείας. Στη συνέχεια, το κύριο σώμα του στρατεύματος στρατοπέδευσε στην πεδιάδα έξω από το φρούριο. Τότε ο αυτοκράτορας πληροφορήθηκε ότι πλησιάζει σελτζουκικό στράτευμα και αμέσως ειδοποίησε τον Ιωσήφ Ταρχανειώτη και τον Ρουσέλιο να σπεύσουν να επιστρέψουν στο αυτοκρατορικό στρατόπεδο. Όμως ο Ταρχανειώτης, μαθαίνοντας την άφιξη του σουλτάνου στο χώρο των επιχειρήσεων και όντας υποστηρικτής της παράταξης των Δουκών, παρέβη τη βασιλική διαταγή και απέσυρε τις δυνάμεις του στα αυτοκρατορικά εδάφη διαμέσου της Μεσοποταμίας. 14 Καθώς ο Αύγουστος πλησίαζε στο τέλος του, η κατάσταση στο βυζαντινό στρατόπεδο επιδεινωνόταν, εξαιτίας των επιδρομών των ατάκτων Σελτζούκων ιππέων. Στην προσπάθειά του να τις αντιμετωπίσει, ο Νικηφόρος Βασιλάκης, ένας από τους σημαντικότερους διοικητές του Ρωμανού, έπεσε σε ενέδρα κοντά στο στρατόπεδο και αιχμαλωτίσθηκε, ενώ οι άνδρες του αποδεκατίσθηκαν. Παράλληλα, ο σουλτάνος θέλησε να διαπραγματευθεί τη σύναψη συνθήκης ειρήνης, αλλά ο Βυζαντινός αυτοκράτορας απέρριψε τις προτάσεις του. Ο Ρωμανός φοβόταν ότι ο Αλπ Αρσλάν πιθανόν να καθυστερούσε αναμένοντας ενισχύσεις, ενώ αυξανόταν και ο κίνδυνος μισθοφορικά στρατεύματα των Βυζαντινών (ιδίως οι Ούζοι) να λιποτακτήσουν προς τους ομοφύλους τους Σελτζούκους. Έτσι, η σύγκρουση μεταξύ των δύο στρατευμάτων, ύστερα από την αποτυχία των διπλωματικών προσπαθειών, φαινόταν αναπόφευκτη. Την πρωτοβουλία της επίθεσης ανέλαβε ο Βυζαντινός ηγεμόνας. Στις 26 Αυγούστου 1071 15 οι Βυζαντινοί συντάχθηκαν σε παράταξη μάχης: στην πρώτη γραμμή το κέντρο διοικούσε ο ίδιος ο αυτοκράτορας, τη δεξιά πτέρυγα ο Αλυάττης (πιθανώς στρατηγός Καππαδοκίας) και την αριστερή ο Νικηφόρος Βρυέννιος, επικεφαλής των στρατευμάτων της Δύσης, ενώ τη δεύτερη, εφεδρική γραμμή διοικούσε ο Ανδρόνικος Δούκας, ο μεγαλύτερος γιος του καίσαρα Ιωάννη Δούκα, τον οποίο ο Ρωμανός είχε πάρει μαζί του ουσιαστικά ως όμηρο. Η βυζαντινή παράταξη προχώρησε προσεκτικά και συντεταγμένη, ενώ οι Σελτζούκοι υποχωρούσαν, αρνούμενοι να δώσουν μάχη. Όμως καθώς έπεφτε το δειλινό και η νίκη μάλλον θα έστεφε τα βυζαντινά όπλα, ο Ρωμανός, ορθά σκεπτόμενος, έκρινε σκόπιμο να απεμπλέξει τα στρατεύματά του και να φροντίσει για την ασφαλή επιστροφή στο οχυρωμένο στρατόπεδο. Προφανώς δεν ήθελε να περάσει μία νύκτα έξω από το φρούριο, όπου ο βυζαντινός στρατός θα ήταν στο έλεος των αντίπαλων τοξοτών. Όμως η τακτική υποχώρηση είναι δύσκολος ελιγμός, ακόμα και υπό τις καλύτερες συνθήκες, και οι άνδρες του Ρωμανού ήταν ως επί το πλείστον άπειροι. Καθώς υποχωρούσαν, έπρεπε να υπομένουν τα εχθρικά βέλη, χωρίς να μπορούν να αντιδράσουν. Επιπλέον, στις τάξεις του στρατού κυκλοφόρησε η φήμη ότι ο αυτοκράτορας είχε ηττηθεί. Η φήμη έγινε βεβαιότητα όταν τα απομακρυσμένα τμήματα της παράταξης, αγνοώντας τη διαταγή σύμπτυξης, είδαν την αυτοκρατορική σημαία να στρέφει προς τα πίσω. Οι περισσότεροι πίστεψαν τη σκόπιμη διάδοση του Ανδρονίκου Δούκα ότι επρόκειτο για άτακτη υποχώρηση, ιδίως όταν είδαν τον ίδιο να οδηγεί την εφεδρική γραμμή μακριά από το πεδίο της μάχης. Ο Αλπ Αρσλάν εκμεταλλεύθηκε χωρίς καθυστέρηση τον πανικό που επικράτησε, καθώς και την υποχώρηση της δεύτερης γραμμής, η οποία υπό κανονικές συνθήκες θα μπορούσε να είχε εμποδίσει τις κυκλωτικές κινήσεις του. Αμέσως ο σουλτάνος έριξε τις δυνάμεις του εναντίον της δεξιάς πτέρυγας των Βυζαντινών και την απώθησε, ενώ η προσπάθεια της αριστερής πτέρυγας να σπεύσει σε βοήθεια απέβη άκαρπη. Αποτέλεσμα ήταν οι Σελτζούκοι να περικυκλώσουν το κέντρο της βυζαντινής παράταξης και να το συντρίψουν. Ο Ρωμανός πολέμησε με συνέπεια, ακόμα και όταν βρέθηκε πεζός και τραυματισμένος στο χέρι, ώσπου αργά το απόγευμα έπεσε αιχμάλωτος στα χέρια των εχθρών. 16 4. Αποτίμηση και αποτελέσματα Η ήττα στο Μαντζικέρτ και η αιχμαλωσία του Ρωμανού Δ ήταν αποτέλεσμα έλλειψης εμπειρίας, στρατιωτικής πειθαρχίας και ικανοτήτων, καλής πληροφόρησης, συντονισμού μεταξύ των διάφορων στρατιωτικών αρχηγών. Μόνο εξαιτίας των Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 4/14

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, παραπάνω στρατιωτικών ανεπαρκειών μπορούσε και η δολιοφθορά του Ανδρονίκου Δούκα να έχει τη συγκεκριμένη εξέλιξη. 17 Η μάχη του Μαντζικέρτ δεν ήταν εντέλει μια στρατιωτική καταστροφή, όπως την παρουσιάζουν οι Βυζαντινοί ιστορικοί της εποχής. Ασφαλώς επρόκειτο για σημαντική ήττα των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και, το σπουδαιότερο, για τη σύλληψη του ίδιου του αυτοκράτορα, αλλά όχι για ολοκληρωτική καταστροφή. Η ισορροπία δυνάμεων στην Ανατολή δεν μεταβλήθηκε ριζικά και η εμφύλια σύγκρουση που ακολούθησε την απελευθέρωση του Ρωμανού Διογένη (αρχές Σεπτεμβρίου 1071) προξένησε πολύ σοβαρότερες ζημιές στο μικρασιατικό χώρο σε σύγκριση με την ήττα στο Μαντζικέρτ. Επιπλέον, μετά την ήττα ο βυζαντινός στρατός δεν φαίνεται να υπέστη βαριές απώλειες, καθώς οι αρχηγοί του κατάφεραν να διαφύγουν μαζί με το κύριο μέρος του εκστρατευτικού σώματος. Σπουδαιότερη ήταν η σημασία της μάχης του Μαντζικέρτ σε πολιτικό επίπεδο: αφενός εγκαινίασε μία δεκαετή περίοδο εμφύλιου πολέμου στην αυτοκρατορία, αφετέρου η συνθήκη στην οποία συμφώνησε ο Διογένης από κοινού με τον σουλτάνο Αλπ Αρσλάν άφηνε σχεδόν ολόκληρη τη Μικρά Ασία ανέπαφη. Ρητή μνεία γινόταν στη διατήρηση του υπάρχοντος εδαφικού καθεστώτος, στην ελεύθερη επικοινωνία μεταξύ των δύο κρατών και στην αποχή των Σελτζούκων από τις λεηλασίες στα βυζαντινά εδάφη. Επίσης, προβλεπόταν ανταλλαγή των αιχμαλώτων και, τέλος, η σύναψη επιγαμίας μεταξύ των τέκνων των δύο ηγετών. Έτσι, οι Βυζαντινοί έχαναν λίγα ή και καθόλου εδάφη. Από την άλλη, εξίσου σημαντική ήταν η ήττα στο Μαντζικέρτ και στο οικονομικό επίπεδο, διότι η ίδια η εκστρατεία ήταν πολύ δαπανηρή, αλλά και η λεία που έπεσε στα χέρια των εχθρών, όταν λεηλάτησαν το στρατόπεδο του Ρωμανού, ήταν ιδιαίτερα πλούσια. Επιπλέον, οι οικονομικές δυσκολίες που έγιναν εμφανείς επί Μιχαήλ Ζ Δούκα (1071-1078) ήταν και αυτές αποτέλεσμα της ατυχούς έκβασης της μάχης. Τέλος, πρέπει να ληφθεί υπόψη και ο ψυχολογικός παράγοντας της ήττας, καθώς για πρώτη φορά Βυζαντινός αυτοκράτορας έπεφτε ζωντανός στα χέρια του εχθρού. 18 Ωστόσο, παρ' όλες τις προαναφερθείσες συνέπειες της ήττας στο Μαντζικέρτ, δεν μπορεί να δοθεί ικανοποιητική εξήγηση για την απίστευτα γρήγορη κατάκτηση της ανατολικής Μικράς Ασίας από τους Σελτζούκους. Πιθανώς να εκμεταλλεύθηκαν τις πολιτικές αδυναμίες που επέφερε η συγκεκριμένη ήττα, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι η προσοχή των Βυζαντινών είχε πλέον στραφεί εκ των πραγμάτων στη Δύση, όπου ένας νέος και επικίνδυνος εχθρός, οι Νορμανδοί, έκανε απειλητικά την εμφάνισή του. 19 1. Ostrogorsky, G., Ιστορία του βυζαντινού κράτους 2 (Αθήνα 1979), σελ. 233. 2. Canard, M., "La campagne arménienne du sultan Saljuqide Alp Arslan et la prise d Ani en 1064", Revue des Etudes Armeniennes 2 (1965), σελ. 239-259. 3. Angold, M., H βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία (Αθήνα 1997), σελ. 84. 4. Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968), σελ. 124. 5. Angold, M., H βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία (Αθήνα 1997), σελ. 85. Βλ. και Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (Bonn 1853), σελ. 103 κ.ε. 6. Angold, M., H βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία (Αθήνα 1997), σελ. 85-86. 7. Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (CSHB, Bonn 1853), σελ. 139 Καραγιαννόπουλος, Ι.Ε., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους 2 (Θεσσαλονίκη 1993), σελ. 574 Angold, M., H βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία (Αθήνα Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 5/14

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, 1997), σελ. 86. 8. Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968), 139 Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (CSHB, Bonn 1853), 139. 9. Cheynet J.-C., "Mantzikert: Un désastre militaire?", Byzantion 50 (1980), σελ. 416, 418, 423-424. 10. Χριστοφιλοπούλου Α., Βυζαντινή Ιστορία 2.2 (Θεσσαλονίκη 2 1997), σελ. 242-243. 11. Angold, M., H βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία (Αθήνα 1997), σελ. 87. 12. Στους κακούς οιωνούς που καταγράφουν οι ιστορικοί της εποχής συμπεριλαμβάνεται και η άρνηση της αυγούστας Ευδοκίας να συνοδεύσει τον Ρωμανό στην απέναντι μικρασιατική ακτή, όπως ήταν η συνήθεια όταν ο αυτοκράτορας εξεστράτευε στην Ανατολή. Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (CSHB, Bonn 1853), σελ. 143. 13. Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (CSHB, Bonn 1853), 147 Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968), 144. 14. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 114. 15. Παλιότεροι ερευνητές χρονολογούσαν τη μάχη στις 19 Αυγούστου. 16. Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (CSHB, Bonn 1853), σελ. 165 Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968), σελ. 205-206, 212-215 Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 118. 17. Angold, M., H βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία (Αθήνα 1997), σελ. 89. 18. Cheynet, J.-C., "Mantzikert: Un désastre militaire?", Byzantion 50 (1980), σελ. 432-434. 19. Angold, M., H βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία (Αθήνα 1997), σελ. 90. Βιβλιογραφία : Canard M., "La campagne arménienne du sultan Saljuqide Alp Arslan et la prise d Ani en 1064", Revue des Etudes Armeniennes, 2, 1965, 239-259 Χριστοφιλοπούλου Α., Βυζαντινή Ιστορία 2.2, Θεσσαλονίκη 1997 Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1853 Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968 Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών, Büttner-Wobst, T. (ed.), Ioannis Zonarae epitomae historiarum Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 6/14

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, libri XVIII 1-3, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1841-1897 Ostrogorsky G., Iστορία του βυζαντινού κράτους 2, Aθήνα 1979, Παναγόπουλος, I. (μτφρ.) Haldon J.F., The Byzantine Wars, Stroud 2001 Cahen C., "La première pénétration turque en Asie Mineure (seconde moitié du XIe siècle)", Byzantion, 18, 1946-1948, 5-67 Kaegi W.E., "The Contribution of Archery to the Turkish Conquest of Anatolia", Speculum, 39, 1964, 96-108 Angold M., Η βυζαντινή αυτοκρατορία από το 1025 έως το 1204. Μια πολιτική ιστορία, Αθήνα 1997, Καργιαννιώτη, Ε. (μτφρ.) Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975 Καραγιαννόπουλος Ι.Ε., Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους 2, Θεσσαλονίκη 1993 Cheynet J.-C., "Mantzikert: Un désastre militaire?", Byzantion, 50, 1980, 410-438 Friendly A., The Dreadful Day. The Battle of Manzikert, 1071, London 1982 Cahen C., "La campagne de Mantzikert d'après les sources musulmanes", Byzantion, 9, 1934, 613-642 Janssens E., "La bataille de Manzikert (1071) selon Michel Attaliatès", Annuaire de l Institut de Philologie, 20, 1973, 291-304 Δικτυογραφία : Romanus IV - Byzantine Coinage http://www.wildwinds.com/coins/byz/romanus_iv/i.html The Battle of Manzikert: Military Disaster or Political Failure? http://www.deremilitari.org/resources/articles/markham.htm Αλπ Αρσλάν http://en.wikipedia.org/wiki/alp_arslan Η «Ιστορία» του Aristakes Lastivertc'i http://rbedrosian.com/a10.htm Γλωσσάριo : αυγούστα, η Ισόβιος τιμητικός τίτλος που απονεμόταν από τον αυτοκράτορα στη σύζυγό του, την αυτοκράτειρα, συνήθως μετά τη γέννηση του γιου και διαδόχου. Πολύ σπάνια και σε εξαιρετικές περιπτώσεις ο τίτλος δινόταν και σε εξέχουσες προσωπικότητες του στενού οικογενειακού κύκλου του αυτοκράτορα. καίσαρας, ο Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ο τίτλος του καίσαρα απονεμόταν στον αυτοκράτορα. Επί Διοκλητιανού (284-305) και μετέπειτα, καίσαρας αναγορευόταν ο νεαρός συναυτοκράτορας. Ήταν ο υψηλότερος τίτλος στην ιεραρχία της βυζαντινής αυλής, με διάσημα ένα στέμμα και ένα σταυρό. Τον 8ο αιώνα το αξίωμα του καίσαρα αποδιδόταν συνήθως στο διάδοχο του θρόνου. Τον ύστερο 11ο αιώνα, με τη μεταρρύθμιση του Αλεξίου Α Κομνηνού (1081-1118), ο καίσαρας υποβαθμίστηκε, έγινε ο τρίτος στην ιεραρχία μετά τον αυτοκράτορα και το σεβαστοκράτορα. Από το 14ο αιώνα το αξίωμα αποδιδόταν κυρίως σε ξένους πρίγκιπες. κατεπάνω, ο Κυβερνήτης μιας ευρύτερης διοικητικής ενότητας. Ο όρος χρησιμοποιούνταν από τον 9ο αιώνα για να προσδιορίσει συγκεκριμένες διοικητικές θέσεις, Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 7/14

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, όπως ο κατεπάνω των βασιλικών. Ο ίδιος όρος συχνά δήλωνε και το διοικητή στρατιωτικής μονάδας. Από τα τέλη του 10ου έως τα τέλη του 11ου αιώνα προσδιόριζε κατά κύριο λόγο τους διοικητές μεγάλων επαρχιών, όπως της Ιταλίας και της Αντιόχειας. Ο όρος με την έννοια του διοικητή-δούκα εγκαταλείφθηκε μετά το 1100, ωστόσο συνέχισε να υφίσταται και να αποδίδεται σε άτομα τα οποία καταλάμβαναν τοπικές διοικητικές θέσεις. μάγιστρος, ο Aνώτερο αξίωμα που στο Κλητορολόγιο του Φιλοθέου τοποθετείται πάνω από τον ανθύπατο (από το λατινικό magister). Από το 10ο αιώνα χάνει τη σπουδαιότητά του, ενώ παύει να υπάρχει πιθανότατα στα μέσα του 12ου αιώνα. Ο μάγιστρος αναλάμβανε συνηθέστερα επικεφαλής κάποιας υπηρεσίας, πολιτικής ή δικαστικής, ή και, σπανιότερα, επικεφαλής της διακυβέρνησης μιας περιοχής. στρατηγός, ο Κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο τα καθήκοντα του στρατηγού ήταν πολιτικά. Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο ο στρατηγός ήταν αξιωματούχος επικεφαλής του θέματος (στρατός και περιοχή δικαιοδοσίας) συγκέντρωνε στα χέρια του τόσο στρατιωτική όσο και πολιτική εξουσία. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο περιορίστηκε στο στρατιωτικό ρόλο του. χαλίφης, ο O ανώτατος θρησκευτικός και πολιτικός αρχηγός των μουσουλμάνων, θεωρούμενος διάδοχος του Mωάμεθ (αραβ. khalifa = τοποτηρητής). Ήταν ο επικεφαλής του χαλιφάτου, του θρησκευτικού κράτους των Αράβων. Πηγές Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968), σελ. 142.3 143.8, 144.6 145.7, 150.6 151.13. Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (CSHB, Bonn 1853), σελ. 145.19 147.15, 151.8 152.17, 160.16 163.15. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 105.22 111.17, 113.21 119.6. Παραθέματα Ο Συνεχιστής του Ιωάννου Σκυλίτζη περιγράφει την πρώτη φάση της εκστρατείας του 1071 Κατάλογον δὲ τῶν στρατιωτῶν ποιησάμενος, ἄρτι τοῦ ἔαρος ὑπανοίγοντος διαπεραιωθεὶς εἰς τὰ τῶν Ἠρίων παλάτια κατάγεται καὶ περὶ αὐτὴν τὴν ἡμέραν τῆς Ὀρθοδοξίας, τῇ πρὸ αὐτῆς ἡμέρᾳ τὴν ἐτησίαν ῥόγαν τῷ τε στρατῷ καὶ τῇ συγκλήτῳ διανειμάμενος, οὐ διὰ χρυσίου πᾶσαν, ἀλλὰ τὸ ἐνδέον σηρικοῖς ὑφάσμασιν ἀναπληρωσάμενος. Διαπεραιουμένου δ αὐτοῦ περιστερά τις οὐ πάνυ λευκή, πρὸς τὸ μέλαν δὲ τὸ πλεῖστον αὑτῆς ὑποφαίνουσα, ποθὲν ἱπταμένη τὴν φέρουσαν τὸν βασιλέα τριήρη περιεπέτετο, ἕως εἰς αὐτὸν ἐκεῖνον καθεσθεῖσα χερσὶ ταῖς αὐτοῦ προσερρύη. Κἀκεῖνος ταύτην τῇ βασιλίδι ἀνέπεμψεν ἐν τοῖς ἀνακτόροις παρὰ τὸ εἰωθὸς ἀπομεινάσῃ διά τινας θρύψεις γυναικείας καὶ ἀκκισμούς. Ἔδοξεν οὖν ἡ περιστερὰ σύμβολον οὐ χρηστῆς ἀποβάσεως αὐτῷ τε τῷ λαβόντι καὶ πρὸς ἣν ἔσταλτο. Ἀλλ ἐκείνη περιπετῶς σχοῦσα τῆς θρύψεως, μεταμεληθεῖσα πρὸς τὸν βασιλέα ἀφίκετο τὸν συντακτήριον ἀποδώσουσα καὶ αὐτὸν ἐπὶ τὴν ἐκστρατείαν προπέμψουσα. Ἐκεῖθεν οὖν ἀπάρας ὁ βασιλεὺς οὐκ ἐν Νεακώμῃ οὐδὲ ἐν ὑπατίοις χωρίοις τισὶ <ἢ> βασιλικοῖς προσωρμίσατο, ἀλλ ἐν Ἑλενοπόλει, ἣν οἱ ἐγχώριοι ἀγροικικώτερον κικλήσκουσιν Ἐλεεινόπολιν, ὃ καὶ αὐτὸ οἰωνὸς οὐ χρηστὸς ἔδοξε. Συνέβη δὲ καί τι ἕτερον τὸ γὰρ συνέχον τὴν βασιλικὴν σκηνὴν μέγιστον ξύλον κατεαγὲν πεσεῖν αὐτὴν αἰφνηδὸν παρεσκεύασεν. Ὅμως δ οὖν οὐδὲ πρὸς ἓν τούτων ἡ τῶν ἀνθρώπων ἀβελτηρία καὶ οἷον εἰπεῖν καχεξία καὶ τὸ ἐν τῇ δοκούσῃ πίστει ἄπιστον καὶ ἀσύμβλητον διαβλέψαι ἠθέλησε, τοῦ χρεὼν ἐμποδίζοντος πανταχοῦ καὶ μηδ αὐτῷ παρεχομένου συναίσθησιν πρὸς ὃν ἀποσκήπτειν ἔμελλον. Προῄει τοίνυν ὁ βασιλεὺς καὶ τῆς ἑῴας προσωτέρω προήρχετο, ἕως τῇ τῶν Ἀνατολικῶν ἐπαρχίᾳ προσέβαλε φειδωλίᾳ παρὰ τὸ εἰκὸς πρὸς πάντας συνεχόμενος. Συνεὶς δέ, ὡς ἔοικε, τὸ συνεχὲς τῶν προγεγονότων σημείων εἰς αὐτὸν ἀποσκῆψον, οὐκ ἐν σκηνῇ οὐδ ἐν πεδίοις, ἀλλ ἐν γηλόφοις καὶ δωματίοις τὴν κατασκήνωσιν ἐποιήσατο. Ἔνθα δή τι καὶ συνέβη οὐκ ἔλαττον εἰς κακοδαιμονίαν οἰώνισμα. Πῦρ γάρ ποθεν ἐνεχθὲν τοὺς δόμους, ἐν οἷς ὁ βασιλεὺς ἐσκήνωτο, κατενεμήσατο, οἷς καὶ συγκατεκαύθησαν ἵπποι τε καὶ ἐφεστρίδες βασιλικαὶ καὶ χαλινὰ τῶν ἄλλων πολὺ διαφέροντα καὶ τοῦ πυρὸς δι ὀλίγου γεγόνασι παρανάλωμα. Οἱ δὲ ἵπποι ἡμίφλεκτοι καθορώμενοι τῷ στρατοπέδῳ ἐλεεινὸν διεφαίνοντο θέαμα. Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 8/14

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968), σελ. 142.3 143.8. Ο Βυζαντινός ιστορικός Μιχαήλ Ατταλειάτης περιγράφει την ανταρσία των Γερμανών μισθοφόρων του Ρωμανού Δ στην Καππαδοκία ὁ δὲ βασιλεὺς διαπεραιωθεὶς τὸν Σαγγάρην ποταμὸν διὰ τῆς τοῦ Ζόμπου καλουμένης γεφύρας, ἤρξατο τὰς ὑπολειπομένας συναθροίζειν δυνάμεις ἦσαν γὰρ οἱ τῆς στρατιᾶς διεσκεδασμένοι κατὰ λόφους καὶ σήραγγας καὶ κρησφύγετά τινα καὶ ἄντρα διὰ τὴν προδεδηλωμένην τῶν βαρβάρων ἐπίτασιν. καταλέξας δ οὖν ὅσους αὐτῷ βουλομένῳ ἐνῆν, πλείστους δ ἀποπεμψάμενος, τῆς εἰς τὰ πρόσω πορείας εὐθυμότερον εἴχετο, διαφόρως ἀποξενῶν ἑαυτὸν τοῦ στρατοῦ εἰς τὰς οἰκείας ἐπαύλεις καὶ κτημάτων ἐπιδείξεις οἰκείων καὶ πολυτελεστέρων οἰκοδομῶν διατάξεις. διαπεραιωθέντος οὖν τοῦ στρατοῦ τὸν Ἅλυν λεγόμενον ποταμὸν αὐτὸς οὐ συνδιεπεραιώθη τηνικαῦτα αὐτῷ, ἀλλ εἰς νεοπαγὲς φρούριον, ἐκ προστάξεως αὐτοῦ συνοικοδομηθέν, ἐπιμείνας ἐκεῖθέν τινας ἡμέρας διέτριψεν. εἶτα διαπεραιωθεὶς καὶ αὐτός, κἀν τῇ τοῦ Χαρσιανοῦ ἐπαρχίᾳ, τὴν διαίρεσιν ἐκ τοῦ στρατοῦ εἰς κτήσεις οἰκείας συνδιεγράψατο καὶ τὸ ἀπ ἐκείνου ἀδιαίρετος ἦν, τῇ Καισαρέων μὴ προσμίξας τὸ σύνολον, ἕως εἰς τὴν λεγομένην Κρύαν πηγὴν ἐνηυλίσατο. ἐστὶ γὰρ ὁ τόπος οὐδενὸς τῶν χρηστῶν τὸ παράπαν ἀπολειπόμενος, τό τε [τὸ] ὕδωρ διειδὲς ἅμα καὶ πότιμον καὶ ψυχρότατον, δένδρα τε συνηρεφῆ μετὰ δαψιλοῦς τῆς πόης ἐκτρέφον καὶ ξυλίσασθαι εὔπορος, παντοίοις τε ῥόδοις κατάκομος καὶ κρινωνιαῖς, λόφοις τε ἠρέμα πρὸς ἑαυτοὺς ἀνάγουσιν εὔθετος, καὶ οἷον εἰπεῖν ἀστυκώμη καὶ ἀγρόπολις διὰ τῆς συμμιγοῦς ποριμότητος γνωριζόμενος. ἐκεῖσε δ ὁ βασιλεὺς ἡμέρας τινὰς στρατοπεδευσάμενος, ὡς εἶδε τὴν χώραν ἀφειδῶς κατακειρομένην ἐκ τῶν στρατιωτῶν καὶ μᾶλλον ἐκ τοῦ μισθοφορικοῦ καὶ ἀλλογενοῦς, καὶ ἅπαν λήιον ἐξώρως ἀποτεμνόμενον καὶ τοῖς βοσκήμασι λαφυραγωγούμενον, δηχθεὶς τὴν ψυχὴν ἀπηνέστερον προσηνέχθη τισὶ τῶν Νεμίτζων λεγομένων, οὓς ὁ παλαιὸς λόγος Σαυρομάτας καὶ αὐτοὺς ἐγίνωσκεν. ἀλλ οἵγε θράσει καὶ θυμῷ ζέοντες καὶ ἀπονοίᾳ βαρβαρικῇ πρὸς ἐκδίκησιν τῶν ἰδίων ἰταμῶς διανέστησαν, καὶ τῶν ἵππων περὶ τὴν τῶν ἀρίστων ἐπιβάντες ὥραν τῆς τοῦ βασιλέως σκηνῆς καὶ αὐτοῦ βασιλέως κατεξαναστῆναι συνέθεντο. γνωσθείσης δὲ τῆς αὐτῶν ἐπιθέσεως βοή τε περὶ τὸ στρατόπεδον γέγονε, καὶ ταχὺ διαβοηθέντος τοῦ πράγματος συνέστη μὲν ὁ βασιλεὺς καὶ διηυτρεπίσθη τὰ πρὸς τὸν πόλεμον, ἐπιβὰς δὲ τοῦ ἵππου καὶ τὴν στρατιὰν ὡς εἰς μάχην συναρμοσάμενος κατέπληξε τοὺς ἰδιοξένους, εἰς τὸ πεδίον εὐσυντάκτως γενόμενος καὶ ὑποσπόνδους αὐτοὺς ποιησάμενος, τὴν ἐσχάτην τούτοις χώραν ἐκ τῆς σωματοφυλακίας καὶ τῆς πρώην ἐγγύτητος ἀπενείματο, ἐν τούτῳ καὶ μόνῳ τὸ πρόστιμον αὐτοῖς τοῦ τοιούτου ἐγκλήματος ἐγκατεθέμενος. Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (CSHB, Bonn 1853), σελ. 145.19 147.15. Ο Βυζαντινός ιστορικός Νικηφόρος Βρυέννιος αναφέρεται στις διαφορετικές απόψεις που διατυπώθηκαν στο πολεμικό συμβούλιο ενώπιον του αυτοκράτορα Γενόμενος δὲ περὶ τὴν Καππαδοκῶν, τοὺς ἀρίστους ἅμα τῶν στρατηγῶν ἐπ ἐκκλησίαν ἐκάλει καὶ βουλὴν περὶ τοῦ πολέμου προὐτίθει, πυνθανόμενος εἰ χρὴ τὴν Περσίδος ἐλαύνειν κἀκεῖσε τοῖς Τούρκοις συμπλέκεσθαι ἢ μένοντα ἐπὶ τῆς ἰδίας τὴν ἐκείνων ἔλευσιν ἀναμένειν ἠγγέλλετο γὰρ ἤδη καὶ ὁ σουλτάνος ἐξελθεῖν τῆς Περσίδος καὶ σχολῇ καὶ βάδην κατὰ Ρωμαίων χωρεῖν. Τοῖς μὲν οὖν ἐδόκει, ὅσοι θρασύτερόν πως διέκειντο καὶ κολακικώτερον, μὴ μένειν, ἀλλ ἀπιέναι καὶ συμπλέκεσθαι τῷ σουλτάνῳ εἰσιόντι ἐν Βατάνοις τῆς Μηδίας. Τῷ μαγίστρῳ δὲ Ἰωσὴφ τῷ Ταρχανειώτῃ κατάρχοντι τότε ταγμάτων πολλῶν καὶ τῷ δουκὶ πάσης δύσεως Νικηφόρῳ τῷ Βρυεννίῳ παντάπασιν ἐδόκει τὰ τοιαῦτα βουλεύματα σφάλλεσθαι καὶ ἐξελιπάρουν τὸν βασιλέα, εἰ οἷόν τε εἴη, προσμένειν καὶ τοὺς πολεμίους ἕλκειν πρὸς ἑαυτὸν τὰς πέριξ πόλεις κατοχυρώσαντα καὶ τὰς πεδιάδας ἐμπρήσαντα, ὥστε σπανίζειν τοῖς πολεμίοις τὰ ἐπιτήδεια εἰ δὲ μὴ τοῦτο, κἂν γοῦν καταλαβεῖν τὴν Θεοδοσίου πόλιν κἀκεῖσε στρατοπεδεύσαντα προσμένειν τοὺς πολεμίους, ὥστ ἀπορίᾳ τῶν ἀναγκαίων τὸν σουλτάνον ἀναγκασθῆναι τοῖς Ρωμαίοις συμπλέκεσθαι ἔνθα Ρωμαίους ξυμβαλεῖν πρὸς πόλεμον συμφέρον ἐστίν. Ἀλλ ἐδόκουν παρὰ κωφῷ ᾄδειν καὶ τὰ τῶν κολάκων ἐνίκα καὶ δέον ἀνδράσι τὴν οἰκείαν ἀρετὴν παραστήσασιν ὑπακούειν, ὁ δὲ τοῖς κόλαξι μᾶλλον προσεῖχεν ἢ τοῖς ὀρθὰ συμβουλεύουσιν, ἐπηρμένος τοῖς προλαβοῦσι τροπαίοις καὶ μέγα ἐπὶ τούτοις φρονῶν, καὶ γὰρ τό τε Μέμπετ φρούριον εἷλε καὶ Τούρκων ἀποσπάσι προνομευόντων ἐντυχὼν ἐτρέψατό τε τούτους καὶ πολλοὺς μὲν ἀνεῖλεν, οὐκ ὀλίγους δὲ καὶ ἐζώγρησε. Τούτοις οὖν ἐπαιρόμενος καὶ θαρρήσας πέρα τοῦ δέοντος ἅτε καὶ πλείονα τῶν προτέρων ἐπαγόμενος ξυμμαχίαν καὶ δύναμιν, ἄρας σὺν παντὶ τῷ Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 9/14

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, στρατεύματι τὴν εὐθὺ Περσίδος ἤλαυνε καὶ πρὸς τοὺς ἐναντίους ἐχώρει. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 105.22 107.21. Προσπάθεια του Συνεχιστή του Ιωάννου Σκυλίτζη να αιτιολογήσει τη στρατηγική του Ρωμανού Διογένη Ἐκεῖθεν χωρεῖ εἰς Σεβάστειαν τὴν Ἰβηρίαν καταλαβεῖν ἐπειγόμενος, ὅτε καὶ τῶν σὺν τῷ κουροπαλάτῃ Μανουὴλ τῷ Κομνηνῷ πεσόντων θεατὴς τῶν πτωμάτων ἐγένετο. Κἀκεῖθεν σχολῇ καὶ βάδην ἰὼν καταλαμβάνει τὴν Θεοδοσιούπολιν, πρώην μὲν ἀμεληθεῖσαν, ἐξ ὅτου δὲ ἐπολιορκήθη τὸ Ἄρτζε ἀνοικοδομηθεῖσαν καὶ κατοχυρωθεῖσαν. Ἐντεῦθεν διμήνου τροφὴν ἑκάστῳ φέρειν ἐπικηρυκευσάμενος, ὡς δι ἀοικήτου καὶ ἠρημωμένης χώρας βαδίζειν μέλλουσι, πάντων δὲ τὸ προσταχθὲν ποιησαμένων τὸ μισθοφορικὸν τῶν Οὔζων καὶ τοὺς Φράγκους σὺν Ρουσελίῳ, ἀνδρὶ γενναίῳ καὶ πολεμικῷ, διαφίησι κατὰ τοῦ Χλίατ εἰς προνομήν. Τοῦτο δὲ καὶ πρότερον ἐποιήσατο. Ἐκεῖνος δὲ κατόπιν ἐλαύνων εἰς τὸ Μαντζικίερτ παρεγένετο, πόλιν ῥωμαϊκὴν μέν, χειρωθεῖσαν δὲ πρό του τῷ σουλτάνῳ καὶ Τούρκους ἐγκαθημένους ἔχουσαν. Καταφρονήσας δὲ τούτων ὡς ὀλιγοστῶν, ἑτέραν μοῖραν οὐκ ἐλαχίστην ἀποτεμόμενος τοῦ στρατοῦ Ἰωσὴφ μαγίστρῳ τῷ Τραχανειώτῃ παραδίδωσι, προσεπιδοὺς καὶ στῖφος πεζῶν οὐκ εὐκαταφρόνητον, μᾶλλον δὲ τῶν ἱπποτῶν τὸ ἔκκριτόν τε καὶ μαχιμώτατον κἀν τοῖς πολέμοις προκινδυνεῦον ἀεὶ καὶ προμαχόμενον. Ἄρας δὲ ὁ Τραχανειώτης ἄπεισιν εἰς τὸ Χλίατ βοηθήσων τοῖς Οὔζοις καὶ τοῖς Φράγκοις καὶ παντὶ τῷ μισθοφορικῷ ἠκηκόει γὰρ ὁ βασιλεὺς πλῆθος μυρίανδρον κατ αὐτῶν φέρεσθαι. Διεῖλε γὰρ ὁ βασιλεὺς τὸν στρατὸν ἐλπίζων αὐτὸς ταχὺ τὸ Μαντζικίερτ παραστήσασθαι ὃ δὴ καὶ γέγονε καὶ ἐπιδημῆσαι τοῖς ἐν τῷ Χλίατ εἰ δέ τις ἀνάγκη κατεπείξει, ταχέως αὐτοὺς προσκαλέσασθαι, πλησίον ἐσκηνωμένων τῶν στρατευμάτων ἤκουε γὰρ τὸν σουλτάνον ἐπείγεσθαι κατ αὐτοῦ. Καί γε ἦν οὐκ ἄλογος ἡ διαίρεσις τῶν στρατευμάτων καὶ λογισμῶν οὐκ ἄπο στρατηγικωτάτων, εἰ μὴ πεπρωμένη μᾶλλον δὲ θεῖος χόλος ἢ λόγος ἡμῖν ἀπορρητότερος τὴν ἔκβασιν εἰς τοὐναντίον περιέτρεψε καὶ πρὸς τῷ τέλει τοῦ ἔργου καὶ τῇ αὐθημερινῇ τῶν στρατευμάτων ἑνώσει καὶ τὸν σουλτάνον ἀκηρυκτὶ τοῖς Τούρκοις ἐπέστησε καὶ τὰ δοκηθέντα τελεσθῆναι διακεκώλυκε. Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968), σελ. 144.6 145.7. Πολιορκία και άλωση του Μαντζικέρτ Παραβαλὼν δ ὁ βασιλεὺς εἰς τὸ Μαντζικίερτ τὴν μὲν παρεμβολὴν μετὰ τῆς ὅλης παρασκευῆς ἀγχοῦ που θεῖναι καὶ χάρακα θεῖναι κατὰ τὸ εἰθισμένον παρεκελεύσατο, αὐτὸς δὲ τὸ ἔκκριτον ἀναλαβὼν τοῦ στρατοῦ περιῆλθε τὸ ἄστυ, κατασκοπῶν ὅπῃ περ εὐχερὲς τὰς προσβολὰς κατὰ τοῦ τείχους ποιήσασθαι καὶ τὰς ἑλεπόλεις προσαγαγεῖν. εἶχε γὰρ ταύτας ἐκ παρασκευῆς ξύλοις παντοίοις καὶ μεγίστοις κατωργανωμένας, καὶ φερομένας δι ἁμαξῶν τῶν χιλίων μὴ ἀποδεουσῶν. ἤλαυνε δὲ καὶ τῶν ἄλλων βοσκημάτων εἰς δαπάνην τοῦ στρατοῦ μυριομέτρους ἀγέλας. τῶν δὲ πολεμίων ἔνδον ἀλαλαζόντων τὸ ἐνυάλιον καὶ τὰ ξίφη παραγυμνούντων καὶ ὅπλοις ἑκηβόλοις χρωμένων, μετὰ τῆς ἀσπίδος ὁ βασιλεὺς περιιπεύσας τὸ τεῖχος ἐπανῆλθεν εἰς τὴν παρεμβολήν. οἱ δὲ πεζοὶ τῶν Ἀρμενίων προσβαλόντες τῷ ἐκτὸς τῆς ἀκροπόλεως τείχει, καὶ πολλὰς προσβολὰς ποιησάμενοι, αὐτοβοεὶ αἱροῦσιν αὐτό, τοῦ ἡλίου πρὸς δυσμὰς ἀποτρέχοντος. ἡσθέντος δὲ τοῦ βασιλέως τῷ γεγονότι, κατέλαβον ἀπὸ τῶν ἐναντίων καὶ πρέσβεις, συμπαθείας τυχεῖν ἐξαιτούμενοι καὶ τῶν ἰδίων πραγμάτων συγχώρησιν, καὶ τοιαύταις ὁμολογίαις παραδοῦναι τὴν πόλιν τῷ βασιλεῖ. συνθέμενος δὲ πρὸς τοῦτο, καὶ τοὺς πρέσβεις δώροις τιμήσας, ἀπέστειλε τὸν παραληψόμενον αὐτίκα τὸ κάστρον. οἱ δ ἔνδον φρουρὰν ἐν τοιούτῳ καιρῷ εἰσδέξασθαι μὴ καταδεξάμενοι, ἵνα μὴ κακόν τι διὰ τῆς νυκτὸς τοῖς ἐναντίοις ἐπιτεχθῇ, ἔδοξαν ἠλογηκέναι καὶ καταψεύσασθαι τῶν σπονδῶν. διὰ τοῦτο καὶ ταχὺ σαλπίσας ὁ βασιλεὺς τὸ πολεμικόν, ἐξῆλθε πανστρατιᾷ τῆς παρεμβολῆς, καὶ τοῖς τείχεσι προσεπέλασε. καταπλαγέντες δὲ οἱ Τοῦρκοι καὶ πρὸς ἀπολογίας τραπόμενοι, καὶ πλείονα πίστιν τῆς ἑαυτῶν ἀπολυτρώσεως αἰτησάμενοι καὶ λαβόντες, ἐξίασι μὲν ἐκ τῆς πόλεως μετὰ τῆς οἰκείας ἀποσκευῆς, καὶ τῷ βασιλεῖ γονυκλινοῦσιν, οὐ κεναῖς δὲ χερσὶν ἀλλὰ πάντες ξιφήρεις, καὶ τῷ βασιλεῖ γυμνῷ πανοπλίας οἱ πλείονες προσεγγίζοντες. Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (CSHB, Bonn 1853), σελ. 151.8 152.17. Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 10/14

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, Ο Νικηφόρος Βρυέννιος περιγράφει την ήττα και την αιχμαλωσία του Νικηφόρου Βασιλάκη λίγο πριν από τη μάχη Γενομένῳ δὲ τούτῳ περὶ τὸ Μαντζίκερτον ὁ Βασιλάκιος ὑπηντίαζε, στρατὸν ἐπαγόμενος οὐκ ὀλίγον ἐκ Συρίας καὶ Ἀρμενίας, ὃς ῥωμαλέος μὲν ὢν καὶ τὴν χεῖρα γενναῖος, θρασὺς δὲ ἄλλως καὶ δυσκάθεκτος ταῖς ὁρμαῖς καὶ τὸν βασιλέα κολακεύειν βουλόμενος οὐδὲν ὑγιὲς ἐρωτώμενος ἀπεφθέγξατο. Τοῦ γὰρ βεστάρχου Λέοντος τοῦ Διαβατηνοῦ γράμματα τῷ βασιλεῖ πεπομφότος, ὡς ὁ σουλτάνος, φησί, τὴν ἐκστρατείαν πυθόμενος καὶ δείσας τὴν δύναμιν, τὴν Περσίδα καταλιπὼν ἄπεισι φεύγων εἰς Βαβυλῶνα, τούτοις ὁ βασιλεὺς τοῖς λόγοις ἀναπεισθείς, διχῆ τὸ στράτευμα διελὼν τὴν μὲν τῶν δυνάμεων αὐτόθι κατεῖχε, τὴν δὲ πρὸς τὸ Χλέατ ἐξαποστέλλει, στρατηγὸν ἐπιστήσας αὐτοῖς τὸν μάγιστρον Ἰωσὴφ τὸν Ταρχανειώτην, ἄνδρα δεινὸν μὲν στρατιωτικοῖς βουλεύμασί τε καὶ στρατηγήμασιν, ἀπρόθυμον δὲ τότε παντάπασιν ὄντα, καὶ τῷ βασιλεῖ παραινοῦντα εἴσω τὰς δυνάμεις ἁπάσας κατέχειν καὶ μὴ μερίζειν τὸ στράτευμα, ἀγχοῦ τῶν ἐναντίων στρατοπεδευόντων ὅς, ὡς ταῦτα λέγων οὐκ ἔπειθε, τὰς δυνάμεις ἀναλαβὼν πρὸς τὸ Χλέατ ἠπείγετο πόλις δὲ τὸ Χλέατ ὑπὸ τοὺς Τούρκους τελοῦσα καὶ φρουρὰν ἔχον ἀποχρῶσαν ἔνδοθεν Τούρκων. Ἀλλ οὔπω τρίτης διελθούσης ἡμέρας τοῖς ἐπὶ χόρτου συλλογὴν ἐξιοῦσιν ἐπιτίθενται Τοῦρκοι καί τινας μὲν ἀναιροῦσιν, ἐνίους δὲ καὶ ζωγροῦσι. Τοῦ ξυμβάντος γοῦν ἀπαγγελθέντος τῷ βασιλεῖ, εὐθὺς ὁ Βασιλάκης μετεκέκλητο καὶ περὶ τῶν Τούρκων ἐπολυπραγμονεῖτο, τίνες τε εἶεν οἱ τὰς ἐπιθέσεις ποιούμενοι καὶ ὅθεν γῆς ἥκοντες. Ὁ δὲ τῇ συνήθει θρασύτητι καὶ πάλιν χρησάμενος τοὺς ἐκ τοῦ Χλέατ ἥκειν ἐφ ἁρπαγῇ διενίστατο. Ἔλαθεν οὖν οὕτω τὸν βασιλέα ἡ τοῦ σουλτάνου ἔφοδος οὐ μακρὰν τοῦ στρατοπέδου ὄντος καὶ τὰ τοῦ πολέμου εὖ διατιθεμένου. Βουλόμενος γὰρ τὸν βασιλέα ὑπαγαγεῖν εἰς τὰ ἔμπροσθεν καὶ ἐντὸς ἀρκύων ποιήσασθαι, προδρόμους ἐξέπεμπεν, οἳ προέτρεχόν τε τοῖς ἵπποις περὶ τὸν τῶν Ρωμαίων χάρακα καὶ αὖθις ἀνθυπενόστουν ὥσπερ δρασμὸν ποιούμενοι καὶ τοῦτο πολλάκις ποιοῦντες ἐνίους τῶν στρατηγῶν συνηρπάκασιν, ὧν ὁ πρῶτος ὁ Βασιλάκης ἦν. Σπεύδων γὰρ οὗτος τὸν βασιλέα πληροφορῆσαι ὡς οὐκ ἐκ τοῦ Περσικοῦ στρατεύματος εἶεν οἱ τὰς ἐκδρομὰς ποιούμενοι, ἀλλ ἐκ τῶν ἐνοικούντων τῷ Χλέατ, ᾔτει συγχωρηθῆναί οἱ τοῦ χάρακος ἐξελθεῖν καὶ τὸν ἀκινάκην σπασάμενος καὶ μυωπίσας τὸν ἵππον ἀσυντάκτως ἐχώρει κατὰ τῶν πολεμίων καὶ οἱ περὶ αὐτὸν εἵποντο οὐ κατὰ τάξιν, ἀλλ ὥσπερ ἔτυχεν ἕκαστος. Ἀμέλει καὶ τὴν ἄτακτον τούτων φορὰν οἱ πολέμιοι θεασάμενοι προσεποιήσαντο φεύγειν ἐπεὶ δὲ πόρρω τοῦ χάρακος εἶδον αὐτοὺς ἐξελάσαντας, τοὺς χαλινοὺς ὑποστρέψαντες καὶ διεσκεδασμένοις αὐτοῖς προσβαλόντες νικῶσιν αὐτοὺς κατὰ κράτος καὶ πίπτουσι μὲν πολλοὶ τῶν στρατιωτῶν, ὡς μικροῦ δεῖν μηδ ἄγγελον, ὃ δὴ λέγεται, διασωθῆναι τῆς συμφορᾶς, ἑάλω δὲ καὶ ὁ Βασιλάκης. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 107.22 111.17. Η διάταξη του βυζαντινού στρατού πριν από τη μάχη, όπως περιγράφεται από τον Νικηφόρο Βρυέννιο Ὡς δὲ βουλὴ προετέθη ἢ πολεμεῖν ἢ εἴσω τὰς δυνάμεις κατέχειν, τοῖς μὲν ἐδόκει συνετῶς ἄγαν εἴσω μένειν τοῦ χάρακος καὶ τὰς δυνάμεις ἐκ τοῦ Χλέατ μεταπέμπεσθαι, τοῖς δὲ κόλαξι τἀναντία. Εἰ μὲν καὶ οὕτω φρονοῦσιν, οὐκ ἔχω λέγειν τέως δ ἔδοξε καὶ αὖθις ἐνίκα τὰ χερείονα. Ἐξάγειν οὖν τὰς δυνάμεις ἐγένετο. Οἱ δέ γε Τοῦρκοι κραταιότεροι αὖθις καὶ μετὰ πλείονος ἐπήρχοντο τῆς χειρός καὶ δὴ προσβάλλουσι ταύταις καὶ μάχης συστάσης πίπτουσι μὲν τῶν Τούρκων συχνοί, πίπτουσι δὲ καὶ τῶν Ρωμαίων πλεῖστοι ἐτρώθη δὲ καὶ αὐτὸς ὁ Βρυέννιος πολλαχοῦ τοῦ σώματος, ἀλλὰ δεινὸς ὢν περὶ τὰ στρατηγικὰ τὸ πλεῖστον τῆς φάλαγγος ἀσινὲς διεσώσατο. Ὁρῶν δ ἐπιόντας τοὺς Τούρκους ὁ βασιλεὺς ἐξῆγε καὶ αὐτὸς τὰς δυνάμεις ὡς ἐπὶ πόλεμον καὶ παρετάττετο πρὸ τοῦ χάρακος ἡγεῖτο δὲ τοῦ μὲν δεξιοῦ κέρατος ὁ Ἀλυάττης, ἀνὴρ Καππαδόκης καὶ συνήθης τῷ βασιλεῖ, τοῦ δ εὐωνύμου αὐτὸς ὁ Βρυέννιος, τὸ δὲ μέσον τῆς φάλαγγος εἶχεν ὁ βασιλεύς οὐραγεῖν δὲ ἐτέτακτο ὁ τοῦ καίσαρος υἱὸς ὁ πρόεδρος Ἀνδρόνικος, τάς τε τῶν ἑταίρων τάξεις ἔχων καὶ τὰς τῶν ἀρχόντων, ἀνὴρ καὶ γένους λαμπροῦ καὶ πᾶσι κομῶν τοῖς καλοῖς φρονήσει γὰρ τῶν ἡλίκων ἁπάντων ὑπέρτερος καὶ ἀνδρικώτατος εἴπερ τις ἄλλος καὶ ταῖς στρατηγικαῖς ἐντραφεὶς μελέταις, οὐ πάνυ δὲ φιλίως ἔχων πρὸς βασιλέα. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 113.21 115.14. Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 11/14

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, Περιγραφή της μάχης και της συντριβής των Βυζαντινών στο ιστορικό έργο του Μιχαήλ Ατταλειάτη καὶ οἱ μὲν Τοῦρκοι κατὰ σφᾶς αὐτοὺς τὰ τῆς εἰρήνης ἐπραγματεύοντο, ὁ δὲ βασιλεὺς σαλπίσας τὸ ἐνυάλιον τὸν μόθον παραλόγως ἐκράτησε. καταλαβοῦσα δ ἡ φήμη τοὺς ἐναντίους ἐξέπληξε. τέως δ οὖν καθοπλισάμενοι καὶ αὐτοὶ τὸ μὲν ἄχρηστον πλῆθος εἰς τοὐπίσω προήλαυνον, αὐτοὶ δὲ κατόπιν φαντασίαν ἐδίδουν πολεμικῆς ἀντιπαρατάξεως. τὸ δὲ πλεῖστον φυγή τις κατεῖχεν αὐτούς, συντεταγμένας ἰδόντας τὰς τῶν Ρωμαίων φάλαγγας ἐν τάξει καὶ κόσμῳ καὶ πολεμικῷ παραστήματι. καὶ οἱ μὲν προῄεσαν εἰς τοὐπίσω, ὁ δὲ βασιλεὺς κατόπιν αὐτῶν πανστρατιᾷ ἐπεδίωκεν, ἕως ἄρα δείλη ὀψία κατέλαβεν. ἐπεὶ δ ὁ βασιλεὺς τοὺς ἀντιτεταγμένους καὶ ἀντιπολεμοῦντας οὐκ εἶχε, τὴν δὲ παρεμβολὴν ἐψιλωμένην στρατιωτῶν καὶ πεζοφυλάκων ἐγίνωσκε, διὰ τὸ μηδ εὐπορεῖν ἱκανοῦ πλήθους ὥστε καὶ παρατάξεις ἐνταῦθα καταλιπεῖν, ἤδη προεξαντληθέντων τῶν πλείστων, ὡς προδιείληπται, ἔγνω μὴ πλεῖον ἐπιτεῖναι τὴν δίωξιν, ἵνα μὴ λόχον πεποιηκότες οἱ Τοῦρκοι ἀφυλάκτῳ ταύτῃ ἐπίθωνται, καὶ ἅμα διασκοπῶν ὡς εἰ πλεῖον ἐκμακρυνθείη, καταλήψεται τοῦτον ἐν τῇ ἐπανόδῳ ἡ νύξ, καὶ τηνικαῦτα οἱ Τοῦρκοι παλίντροπον θήσουσι τὴν φυγήν, ἑκηβόλοι τυγχάνοντες, διὰ ταῦτα καὶ τὴν βασιλικὴν σημαίαν ἐπιστρέψας νόστου ἐπιμνησθῆναι διήγγελλεν. οἱ δὲ πόρρω τὰς φάλαγγας ἔχοντες στρατιῶται, τὴν ἐπιστροφὴν τῆς βασιλικῆς σημαίας ἰδόντες, ᾠήθησαν ἥττῃ τὸν βασιλέα περιπεσεῖν. ὡς δ οἱ πολλοὶ πληροφοροῦσιν, ὅτι τῶν ἐφεδρευόντων αὐτῷ τις, ἐξάδελφος ὢν τῷ τοῦ βασιλέως προγονῷ Μιχαήλ, προβεβουλευμένην ἔχων τὴν κατὰ τούτου ἐπιβουλήν, αὐτὸς τὸν τοιοῦτον λόγον τοῖς στρατιώταις διέσπειρε, καὶ ταχὺ τοὺς οἰκείους ἀναλαβὼν (ἐμπεπίστευτο γὰρ παρὰ τῆς τοῦ βασιλέως καλοκαγαθίας οὐ μικρόν τι μέρος λαοῦ) φυγὰς εἰς τὴν παρεμβολὴν ἐπανέδραμε. μιμησάμενοι δὲ τοῦτον οἱ πλησιέστεροι λόχοι εἷς καθ ἕνα τὴν φυγὴν ἀμαχητὶ διεδέξαντο, κἀκείνους ἕτεροι. καὶ οὕτως ὁ βασιλεὺς ἰδὼν τὸ παράλογον τῆς ἐξαγωνίου φυγῆς, ἔστη μετὰ τῶν περὶ αὐτόν, τὴν τῶν οἰκείων φυγήν, ὡς ἔθος, ἀνακαλούμενος. ἦν δὲ ὁ ἐπακούων οὐδείς. τῶν δ ἐναντίων οἱ ἐπὶ λόφων ἱστάμενοι, τὸ τῶν Ρωμαίων ἰδόντες ἐξαίφνης ἀτύχημα, τῷ σουλτάνῳ καταγγέλλουσι τὸ γενόμενον, καὶ τὴν ἐπιστροφὴν αὐτῷ κατεπείγουσιν. εὐθὺς οὖν ἐπανελθόντος αὐτοῦ μάχη τις ἀθρόον τῷ βασιλεῖ προσρήγνυται καὶ κελεύσας τοὺς ἀμφ αὐτὸν μὴ ἐνδοῦναι μηδὲ μαλακόν τι παθεῖν, ἠμύνατο μὲν ἐρρωμένως μέχρι πολλοῦ. ἐν δὲ τῷ μέσῳ τῆς τῶν ἄλλων φυγῆς περιαντλησάσης ἔξω τὸν χάρακα, συμμιγής τις ἦν ἐκ πάντων βοὴ καὶ ἄτακτος δρόμος καὶ λόγος οὐδεὶς ἀπηγγέλλετο καίριος, τῶν μὲν λεγόντων ἰσχυρῶς ἀντιπαρατάξασθαι τὸν βασιλέα μετὰ τῶν ὑπολελειμμένων αὐτῷ καὶ τοὺς βαρβάρους τρέψασθαι, τῶν δὲ σφαγὴν ἢ ἅλωσιν καταγγελλόντων αὐτοῦ, καὶ ἄλλων ἄλλα συνειρόντων καὶ παλίντροπον ἑκατέρου μέρους τὴν νίκην καταλεγόντων, ἕως ἤρξαντο καὶ τῶν σὺν αὐτῷ Καππαδοκῶν πολλοὶ κατὰ μοίρας τινὰς ἐκεῖσε ἀποφοιτᾶν. εἰ δέ τι καὶ αὐτὸς τοῖς φεύγουσιν ἀντίξους γεγονὼς πολλοὺς ἠμυνάμην, τὴν ἀνάκλησιν ἐπιτρέπων τῆς ἥττης, ἕτεροι λεγέτωσαν. τὸ δὲ μετὰ τοῦτο καὶ τῶν βασιλικῶν ἵππων πολλοὶ μετὰ τῶν ἵππων ἐπαναστρέφοντες μὴ ἰδεῖν τὸν βασιλέα, τί γέγονεν, ἐρωτώμενοι ἀπεκρίναντο. καὶ ἦν σεισμὸς οἷος καὶ ὀδυρμὸς καὶ πόνος καὶ φόβος ἀκίχητος, καὶ ἡ κόνις αἰθέριος, καὶ τέλος οἱ Τοῦρκοι πανταχόθεν ἡμῖν περιρρέοντες. ὅθεν καὶ ὡς εἶχεν ἕκαστος ὁρμῆς ἢ σπουδῆς ἢ ἰσχύος, φυγῇ τὴν ἑαυτοῦ σωτηρίαν ἐπίστευσεν. οἱ δ ἐναντίοι κατόπιν διώκοντες οὓς μὲν ἀνεῖλον οὓς δὲ ζωγρίᾳ εἷλον, ἑτέρους δὲ συνεπάτουν. καὶ ἦν τὸ πρᾶγμα λίαν ἐπώδυνον καὶ πάντα θρῆνον ὑπερβάλλον καὶ κοπετόν. τί γὰρ ἐλεεινότερον τοῦ στρατόπεδον ἅπαν βασιλικὸν φυγῇ καὶ ἥττῃ παρὰ βαρβάρων ἀπανθρώπων καὶ ἀποτόμων ἐλαύνεσθαι, καὶ τὸν βασιλέα βαρβαρικοῖς ὅπλοις ἀβοήθητον περιεστοιχίσθαι, καὶ τὰς βασιλείους σκηνὰς καὶ τὰς ἡγεμονικὰς ἅμα καὶ στρατιωτικὰς ὑπὸ τοιούτων ἀνδρῶν κυριεύεσθαι, καὶ ἅπαν ἀνάστατον τὸ Ρωμαϊκὸν καθορᾶσθαι, καὶ βασιλείαν ἐν ἀκαρεῖ κατανοεῖν συμπεσοῦσαν. Μιχαήλ Ατταλειάτης, Ιστορία, Bekker, I. (ed.), Michaelis Attaliotae Historia (Bonn 1853), σελ. 160.16 163.15. Ο Νικηφόρος Βρυέννιος δίνει μια διαφορετική εξιστόρηση της ήττας των Βυζαντινών Οἱ δὲ Τοῦρκοι τὸν βασιλέα βλέποντες παρατάττοντα τὸν στρατόν, οὐ κατὰ φάλαγγας οὐδὲ κατὰ λόχους οὐδὲ γὰρ ἐβούλοντο Ρωμαίοις εἰς χεῖρας ἐλθεῖν ἡσύχασαν ἀλλ ὁ μὲν σουλτάνος πόρρω που ἱστάμενος τὰ πρὸς πόλεμον διετάττετο, ἀνδρὶ δέ τινι ἐκτομίᾳ τὰ μέγιστα παρ αὐτῷ δυναμένῳ, Ταράγγης τούτῳ τὸ ὄνομα, τὰς πλείστας δυνάμεις παραδοὺς κύριον τοῦ πολέμου τοῦτον ἀπέδειξεν. Ὁ δὲ εἰς πολλὰ μέρη τὸ στράτευμα διελὼν προλοχισμούς τε ἐποίει καὶ ἐνέδρας συνίστα καὶ περιιέναι τὰς τάξεις Ρωμαίων ἐπέταττε καὶ τοῖς τοξεύμασι χρῆσθαι πάντοθεν. Οἱ δὲ Ρωμαῖοι, τῶν ἵππων αὐτῶν βαλλομένων, ἠναγκάζοντο ἕπεσθαι καὶ δὴ εἵποντο, φεύγειν δοκούντων ἐκείνων εἰς δὲ τοὺς λόχους καὶ τὰς ἐνέδρας περιπίπτοντες μεγάλως ἐβλάπτοντο. Τοῦ βασιλέως δὲ τὸν ὑπὲρ τῶν ὅλων βουλομένου κίνδυνον ἀναδέξασθαι, βάδην ἑπομένου καὶ προσδοκῶντος φάλαγγα Τούρκων εὑρεῖν καὶ αὐτῇ συρραγῆναι καὶ οὕτω κριθῆναι τὰ τοῦ πολέμου, οἱ Τοῦρκοι πανταχόθεν διεσκεδάννυντο ὑποστρέψαντες δὲ μετὰ ῥύμης σφοδρᾶς καὶ κραυγῆς ἐπελθόντες Ρωμαίοις Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 12/14

Για παραπομπή : Μαρκούρης Γιάννης,, 2003, τρέπουσι τὸ δεξιὸν κέρας. Εὐθὺς δ ἀνεχώρουν καὶ οἱ περὶ τὴν οὐραγίαν καὶ τὸν βασιλέα οἱ Τοῦρκοι κυκλώσαντες ἔβαλλον πάντοθεν. Ὁρμήσαντος δὲ τοῦ εὐωνύμου κέρατος ἐπαρήγειν οἱ Τοῦρκοι ἐκώλυον κατὰ νώτου γὰρ οὗτοι γενόμενοι καὶ τοῦτο κυκλώσαντες φυγεῖν κατηνάγκασαν. Ὁ δὲ βασιλεὺς παντάπασιν ἔρημος ἀπολειφθεὶς βοηθείας τὸ ξίφος ἐγύμνωσεν ἐπὶ τοὺς ἐχθροὺς καὶ πολλοὺς μὲν ἀνεῖλε, τοὺς δὲ καὶ φυγεῖν κατηνάγκασε κυκλωθεὶς δ ὑπὸ τῶν πολεμίων τοῦ πλήθους τὴν χεῖρα τιτρώσκεται καὶ γνωσθεὶς ὑπ αὐτῶν ὅστις ἐστὶ κύκλῳ περιστοιχίζεται πάντοθεν, καὶ τοξεύεται μὲν ὁ ἵππος αὐτοῦ καὶ ὀλισθήσας πίπτει, συγκαταβάλλει δὲ καὶ τὸν ἐπιβάτην, καὶ τοῦτον τὸν τρόπον δορυάλωτος ὁ βασιλεὺς Ρωμαίων γίνεται καὶ πρὸς τὸν σουλτάνον ἀποκομίζεται δέσμιος, οὐκ οἶδ οἷστισι λόγοις τοῦτο τῆς θείας προνοίας οἰκονομησάσης. Ἑάλω δὲ καὶ λοιπὸν μοῖρα τῶν ἀρχόντων οὐκ ὀλίγη τῶν δὲ λοιπῶν οἱ μὲν μαχαίρας ἔργον γεγόνασιν, οἱ δὲ διεσώθησαν ἑάλω δὲ καὶ τό τε στρατόπεδον ἅπαν καὶ ἡ σκηνή ἡ βασίλειος καὶ τὰ χρήματα καὶ τῶν βασιλικῶν παρασήμων τὰ κάλλιστα, ἐν οἷς καὶ ὁ πολυθρύλλητος μάργαρος ᾖν, ὃν Ὀρφανὸν κατωνόμαζον. Οἱ δ ἐκ τῆς μάχης διασωθέντες ἄλλος ἀλλαχοῦ διεσπάρησαν, τὴν ἰδίαν ἕκαστος καταλαβεῖν σπεύδοντες. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 115.15 119.6. Ο Συνεχιστής του Ιωάννου Σκυλίτζη περιγράφει την αιχμαλωσία του Ρωμανού Διογένη Τὸν δὲ βασιλέα περιστοιχίσαντες οἱ πολέμιοι οὐκ εὐχείρωτον ἔσχον εὐθύς, ἀλλ ἅτε στρατιωτικῶν καὶ πολεμικῶν εἰδήμων καὶ κινδύνοις προσομιλήσας πολλοῖς καρτερῶς ἠμύνατο, καὶ πολλοὺς ἀνελὼν τέλος ἐπλήγη φασγάνῳ τὴν χεῖρα, τοῦ τε ἵππου κατακοντισθέντος ἐκ ποδὸς ἱστάμενος διεμάχετο. Καμὼν δ ὅμως πρὸς ἑσπέραν ἁλώσιμος φεῦ τοῦ πάθους καὶ αἰχμάλωτος ὁ περιώνυμος βασιλεὺς Ρωμαίων γίνεται. Καὶ τῇ μὲν νυκτὶ ἐκείνῃ ἐπ ἴσης τοῖς πολλοῖς ἐπὶ γῆς ἀτίμως καὶ περιωδύνως κατέδαρθε, μυρίοις περικλυζόμενος λυπηρῶν κύμασι. Τῇ δ ἐπαύριον ἀγγελθείσης τῷ σουλτάνῳ καὶ τῆς τοῦ βασιλέως ἁλώσεως χαρά τις ἄπληστος καὶ ἀπιστία κατέσχεν αὐτὸν οἰόμενον <ὡς ἀληθῶς μέγα τι καὶ ὑπερμέγεθες εἶναι>, ὥσπερ καὶ ἦν, μετὰ νίκην τοσούτου καὶ τηλικούτου στρατοῦ καὶ αὐτὸν τὸν βασιλέα ἁλώσιμον λαβεῖν καὶ ὑποχείριον. Ἀνθρωπίνως δὲ ὅμως τὸ γεγονὸς λογισάμενος καὶ τὴν νίκην μετριοφρόνως ἐνεγκὼν καὶ τὸ γεγονὸς εὐτύχημα συστολὴν μᾶλλον καὶ ψυχῆς ἀγαθῆς ἔνδειξιν καὶ τρόπων καλοκαγαθίας μεστῶν θέμενος, Θεῷ τὸ πᾶν ἀνετίθει, ὡς μεῖζον ἢ κατὰ τὴν ἑαυτοῦ ἰσχὺν ἀποτελέσας τρόπαιον. Διὰ τοῦτο καὶ προσαχθέντος τῷ σουλτάνῳ Ἀξὰν τοῦ βασιλέως Ρωμαίων ἐν εὐτελεῖ καὶ στρατωτικῇ ἀμπεχόνῃ διαπορῶν ἦν καὶ περὶ τούτου μαρτυρίαν ζητῶν. Ὡς δ ἐπληροφορήθη παρὰ τῶν πρέσβεων καὶ τοῦ Βασιλακίου, πεσόντος μὲν πρὸ τῶν ποδῶν αὐτοῦ, οἰκτρὸν δέ τι καὶ γοερὸν ἀνοιμώξαντος, εὐθὺς ὥσπερ ἐμμανὴς ἀνέθορε τοῦ θρόνου καὶ ἔστη ὀρθός. Τεθέντα τοῦν ὅμως πρὸ τῶν ποδῶν αὐτοῦ, πατήσας, ὥσπερ ἔθος, καὶ ἀναστήσας καὶ περιπτυξάμενος «μὴ δέδιθι» ἔφη «ὦ βασιλεῦ, ἀλλ εὔελπις ἔσο πρὸ πάντων, ὡς οὐδενὶ προσομιλήσεις κινδύνῳ σωματικῷ, τιμηθήσῃ δ ἀξίως τῆς τοῦ κράτους ὑπεροχῆς. Ἄφρων γὰρ ἐμοὶ λογίζεται ἐκεῖνος, ὁ μὴ τὰς ἀπροόπτους τύχας ἐξ ἀντεπιφορᾶς λογιζόμενός τε καὶ εὐλαβούμενος». Ἐπιτάξας οὖν αὐτῷ σκηνὴν ἀποταχθῆναι καὶ θεραπείαν ἁρμόζουσαν, σύνδειπνον αὐτὸν τηνικαῦτα καὶ ὁμοδίαιτον ἀπειργάσατο, μὴ παρὰ μέρος καθίσας, ἀλλὰ σύνθρονον ἐν εὐθύτητι τῆς ἐκκρίτου τάξεως καὶ ὁμόδοξον κατὰ τὴν τιμὴν ποιησάμενος. Δὶς τῆς ἡμέρας συνερχόμενος αὐτῷ καὶ συλλαλῶν καὶ παρακλήσεσιν ἀνακτώμενος, μέχρις ἡμερῶν ὀκτὼ τῶν ὁμοίων ἐκοινώνει αὐτῷ λόγων τε καὶ ἁλῶν μηδ ἄχρι καὶ βραχυτάτου λόγου πρὸς τοῦτον πεπαρῳνηκώς, περί τινων δὲ δοκούντων σφαλμάτων ἐν τῇ ἐλάσει τῆς στρατιᾶς ὑπομνήσας. Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968), σελ. 150.6 151.13. Χρονολόγιο Ιανουάριος 1068: Ενθρόνιση του Ρωμανού Δ Διογένη Μάρτιος 1068 Ιανουάριος 1069: Πρώτη εκστρατεία του Ρωμανού Διογένη στην Ανατολή άνοιξη θέρος 1069: Δεύτερη εκστρατεία του αυτοκράτορα εναντίον των Σελτζούκων Δημιουργήθηκε στις 10/2/2017 Σελίδα 13/14