EΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΓ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ.

EΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΓ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ Θέμα εργασίας: ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Επιβλέπων: Επιτροπή : Α. Λύτρας Γ. Παπαγεωργίου Τ. Σεράσης Σπουδάστρια: Βασιλική Παπαναστασίου Αθήνα 2002 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ... 4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 6 Α ΜΕΡΟΣ 1. ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 8 1.1 ΓΕΝΙΚΕΣ ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ... 8 1.2 ΟΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ.... 10 2. ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΑΝΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ... 17 2.1 ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... 17 2.2 Η ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ... 19 2.3 ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΟΜΕΑ ΚΑΙ ΚΛΑΔΟ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ... 22 2.4 Η ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΤΑΝΑΣΤΩΝ... 26 3. ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΝΕΡΓΙΑΣ... 31 3.1 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΙΣ ΤΕΛΕΥΤΑΙΕΣ ΔΕΚΑΕΤΙΕΣ... 31 3.2 Η ΑΓΟΡΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ '90... 33 3.3 ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΕΞΕΛΙΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΚΑΤΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ... 34 Β ΜΕΡΟΣ 2

1. ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΤΩΝ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ... 41 1.1 Ο ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΣ ΩΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΑΠΟΚΛΕΙΣΜΟΥ.41 1.2 ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΝΕΡΓΙΑ.... 44 1.3 ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΝΕΡΓΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ... 49 2. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ... 53 2.1 ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΕ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ.... 54 2.2 Ο ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΟΣ ΝΟΜΟΣ 2601/98... 59 2.3 ΤΑ ΤΟΠΙΚΑ ΣΥΜΦΩΝΑ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ... 63 2.4 ΕΘΝΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ 2001 - ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ.... 66 2.5 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ.... 68 3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ... 76 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... 81 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ... 85 3

ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΑΕΠ : Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν ΑΕΙ : Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα ΒΙΠΕ: Βιομηχανική Περιοχή ΕΕ : Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΣΔΑ : Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Απασχόληση ΕΣΥΕ : Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδος ΚΠΣ : Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης ΜΟΠ : Μεσογειακά Ολοκληρωμένα Προγράμματα ΟΑΕΔ : Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού ΠΕΠ : Περιφερειακό Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΣΕΠΕ : Σώμα Επιθεωρητών Εργασίας ΤΕΙ : Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα ΤΣΑ: Τοπικά Σχέδια Απασχόλησης 4

ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα διπλωματική εργασία θα παρουσιαστεί η περιφερειακή προσέγγιση της ανεργίας στην Ελλάδα. Οι περιφερειακές ανισότητες δημιουργούν αυξανόμενα προβλήματα ανεργίας που με τη σειρά τους εντείνουν αυτές τις ανισότητες. Η διαρθρωτική εικόνα και οι διαχρονικές εξελίξεις της αγοράς εργασίας στην Ελλάδα καθώς και κάποιες γενικές διαπιστώσεις για την οικονομική εικόνα της χώρας γενικότερα αλλά και των περιφερειών ειδικότερα κρίνεται αναγκαίο να καταγραφούν ώστε να οδηγήσουν σε μια γενικότερη κατανόηση του πολύπλοκου και πολυδιάστατου προβλήματος της ανεργίας. Στη συνέχεια θα εξεταστεί η εξέλιξη της απασχόλησης ανά περιφέρεια της χώρας αλλά και κατά κλάδο και οικονομική δραστηριότητα. Η διάρθρωση της απασχόλησης των μεταναστών είναι επίσης μία ιδιαίτερη παράμετρος για τη συζήτηση του προβλήματος της ανεργίας. Ύστερα από μια σύντομη ιστορική αναδρομή στο πρόβλημα της ανεργίας τις τελευταίες δεκαετίες γίνεται η παρουσίαση μέσα από τις επίσημες στατιστικές της διάρθρωσης της ανεργίας κατά περιφέρεια. Το δεύτερο μέρος της εργασίας αποτελεί η συζήτηση των στατιστικών αποτελεσμάτων. Αν και οι στατιστικές δεν είναι αρκετές για την εξαγωγή ασφαλών συμπερασμάτων γίνεται προσπάθεια να συνεκτιμηθούν και με άλλους παράγοντες όπως είναι ο γεωγραφικός αποκλεισμός και η ανεργία κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας. Επίσης, θεωρείται χρήσιμη μια σύντομη παρουσίαση και αξιολόγηση των πολιτικών απασχόλησης που εφαρμόζονται μέχρι τώρα μια και αποτελούν την άμεση προσπάθεια αντιμετώπισης του προβλήματος της ανεργίας σε περιφερειακό επίπεδο. Τέλος, η εργασία κλείνει με την εξαγωγή χρήσιμων συμπερασμάτων για τα αίτια, την υπάρχουσα κατάσταση και την αντιμετώπιση της ανεργίας στη περιφερειακή της διάσταση. 5

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Βασικό θέμα συζήτησης για τους κοινωνικούς φορείς, τους φορείς άσκησης πολιτικής εξουσίας, τα κράτη και τις κυβερνήσεις σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, είναι αυτό της αντιμετώπισης της ανεργίας και της διασφάλισης στην πράξη του δικαιώματος κάθε πολίτη για πρόσβαση στην απασχόληση. Βασική διαπίστωση σχετικά αποτελεί η ένταση των διαπεριφερειακών ανισοτήτων που αφορούν στα ποσοστά ανεργίας. Σύμφωνα με τα στοιχεία της Ε.Σ.Υ.Ε. η εξέλιξη της ανεργίας στην Ελλάδα παρουσιάζεται από τη δεκαετία του 1980 και μετά με αυξανόμενη τάση. Πιο συγκεκριμένα για τα τελευταία χρόνια, το ποσοστό της ανεργίας αυξήθηκε από 7,7% στο σύνολο της χώρας το 1991 σε 11,7% το 1999 και παρουσίασε μικρή πτώση το 2000 (11,1%). Η αύξηση της ανεργίας στην Ελλάδα είναι αποτέλεσμα πολλών παραγόντων που επέδρασαν στην οικονομική ζωή του τόπου και συνέβαλαν στη διατήρηση ή την επιδείνωση των περιφερειακών ανισοτήτων. Η έντονη αποβιομηχάνιση, δηλαδή η απότομη συρρίκνωση της βιομηχανικής παραγωγικής βάσης της χώρας, η συνεχιζόμενη μείωση του εργατικού δυναμικού στον πρωτογενή τομέα, η συντήρηση αναχρονιστικών δομών στην οικονομία και όχι τόσο η εισαγωγή νέων τεχνολογιών, ο ρυθμός αύξησης του εργατικού δυναμικού που είναι μεγαλύτερος από την αύξηση του ρυθμού απασχόλησης, η αύξηση της εισόδου των γυναικών και των νέων στην αγορά εργασίας, η αντιστροφή του μεταναστευτικού ρεύματος και η παλλινόστηση ομοεθνών μας καθώς και άλλοι παράγοντες επέδρασαν, άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο, συνακόλουθα στη διόγκωση του ποσοστού ανεργίας. Η γενική, αυτή, τάση αύξησης της ανεργίας συνοδεύεται και από ορισμένα άλλα φαινόμενα όπως η έκρηξη της ανεργίας κατά περιοχές και τη δημιουργία θυλάκων ανεργίας ενώ αυξάνονται και τα ποσοστά των μακροχρόνια ανέργων, των νέων ανέργων και των ανέργων γυναικών. Επίσης, διαπιστώνεται η σταθερή μείωση της συμμετοχής των ημιαστικών και αγροτικών περιοχών στο συνολικό πληθυσμό και στο σύνολο του εργατικού δυναμικού της χώρας. Η συνεχής συσσώρευση ενεργού και μη πληθυσμού στις αστικές περιοχές και κυρίως στις περιφέρειες πρωτεύουσας και συμπρωτεύουσας οδηγεί σε φαινόμενα διπολισμού της απασχόλησης Οι 6

περιφερειακοί αναπτυξιακοί άξονες αποδιαρθρώνονται ενώ επανερχόμαστε στο μοντέλο αναπτυξιακού διπόλου Αθήνας - Θεσσαλονίκης, με παράλληλους περιφερειακούς αναπτυξιακούς πόλους την τουριστική νησιωτική Ελλάδα. Φαίνεται ότι η αποβιομηχάνιση και η συνεχιζόμενη μείωση της απασχόλησης στον πρωτογενή τομέα που οδήγησε στην ανάπτυξη του τριτογενούς τομέα αυξάνει τις χωρικές ανισότητες υπέρ των αστικών κέντρων και κυρίως του μητροπολιτικού διπόλου Αθήνα - Θεσσαλονίκη και δεν διαχέει την ανάπτυξη σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο. Εξαίρεση αποτελεί όπως φαίνεται ο κλάδος του τουρισμού και ιδιαίτερα του νησιωτικού. Οι διαπεριφερειακές ανισότητες οδήγησαν στον σχεδιασμό πολιτικών απασχόλησης ως προς την περιφέρεια και τις τοπικές αγορές εργασίας. Για να επιτευχθούν θετικά αποτελέσματα από τις πρακτικές που στόχο έχουν την αύξηση των θέσεων εργασίας σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο πρέπει οι πολιτικές απασχόλησης να ξεφύγουν από την απλή διαχείριση κονδυλίων αλλά να μελετήσουν διεξοδικά το πρόβλημα και να αναλύσουν την υπάρχουσα κατάσταση και τις πραγματικότητες κάθε περιοχής ξεχωριστά. Η ανεργία δεν αποτελεί απλά έναν ακόμα οικονομικό δείκτη. Αποτελεί ένα κοινωνικό φαινόμενο με μεγάλες διαστάσεις και σοβαρές κοινωνικές επιπτώσεις. Δημιουργεί, δε, σειρά διαπλεκόμενων μεταξύ τους κοινωνικών προβλημάτων, όπως η μόνιμη εξαίρεση από την αγορά εργασίας, η κοινωνική ανισότητα, η φτώχεια και η κοινωνική περιθωριοποίηση. Και ως ένα τέτοιο πολύπλοκο φαινόμενο οφείλει να εξεταστεί. Η ανεργία, επίσης, δεν αποτελεί κάποια κατάσταση σπάνια και εξαιρετική. Αντίθετα, συνιστά κοινωνικό φαινόμενο σύνηθες, οξύ και πολύπλοκο. Για το λόγο αυτό η αντιμετώπιση του θέματος της απασχόλησης δεν είναι δυνατό να επιδιώκεται περιστασιακά ενώ η εξέταση των δεικτών της ανεργίας δεν αποτελεί στείρα παρουσίαση αριθμών αλλά μπορεί και πρέπει να οδηγεί σε χρήσιμες επισημάνσεις για εφαρμογές ορθών πολιτικών. 7

Α ΜΕΡΟΣ 1. ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΗ ΕΙΚΟΝΑ ΚΑΙ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Η οικονομική ανάπτυξη των τελευταίων ετών, η γήρανση του πληθυσμού, η είσοδος μεγάλου αριθμού μεταναστών στην χώρα, η μακροχρόνια μικρή αύξηση της απασχόλησης, η αναδιάρθρωση της παραγωγής και των εργασιακών σχέσεων, η συνεχής αύξηση της ανεργίας, η άνιση κατανομή της ανεργίας σε διάφορες κοινωνικές ομάδες και περιοχές αποτελούν ορισμένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της ελληνικής αγοράς εργασίας. Οι επιδόσεις της ελληνικής οικονομίας κατά την περίοδο 1994-1999 ήταν σημαντικές επιτρέποντας την προώθηση της σύγκλισης της ελληνικής οικονομίας με τις οικονομίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η βελτίωση όλων των οικονομικών δεικτών της ελληνικής οικονομίας το 1999 για έκτη συνεχή χρονιά, και η ταχύτερη ανάπτυξη της οικονομίας σε σύγκριση με το μέσο όρο της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τέταρτη συνεχή χρονιά, είχαν ως αποτέλεσμα την ικανοποίηση των κριτηρίων σύγκλισης και την ένταξη της χώρας στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση. 1.1 Γενικές διαπιστώσεις για την οικονομική εικόνα της Ελλάδας Τα μακροοικονομικά μεγέθη και οι δείκτες που τεκμηριώνουν την εξέλιξη και τις προοπτικές της ελληνικής οικονομίας είναι τα εξής: Το σύνολο σχεδόν της αυξήσεως του ΑΕΠ κατά την περίοδο 1960-2000 προήλθε από αύξηση της παραγωγικότητας. Έναντι αυξήσεως του ΑΕΠ κατά 346%, η απασχόληση αυξήθηκε μόνο κατά 16%, η δε αύξηση αυτή είναι προϊόν της τελευταίας εικοσαετίας. Στην περίοδο αυτή σημειώθηκε, επίσης, η ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη που γνώρισε ποτέ η χώρα, η οποία ήταν μια από τις ταχύτερες στον κόσμο (7,1% ετησίως). 8

Οι μεταβολές του εργατικού δυναμικού ανεδείχθησαν σε δεσπόζουσα προσδιοριστική δύναμη του μεγέθους της ανεργίας. Η διατήρηση της ανεργίας σε πολύ χαμηλό επίπεδο μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του '70 (γύρω στο 2,5%) εξηγείται από τη μείωση του εργατικού δυναμικού λόγω μεταναστεύσεως. Η μεγάλη έξοδος από τον αγροτικό τομέα δεν είχε τις δραματικές επιπτώσεις στο επίπεδο της ανεργίας που θα ανέμενε κανείς, εξαιτίας της μεταναστεύσεως αφ'ενός και της μεγάλης επεκτάσεως του κλάδου της μεταποιήσεως και του Ευρύτερου Δημόσιου Τομέα αφ'ετέρου. Η απασχόληση στη μεταποίηση αυξήθηκε κατά πλέον του 70% μεταξύ 1960 και 1980. Εκτιμήθηκε ότι σε συνθήκες καθαρής μετανάστευσης ίσης με το μηδέν και με δεδομένη την συντελεσθείσα φυσική αύξηση του πληθυσμού, το ποσοστό της ανεργίας θα ήταν 15% το 1974. Κατά τη δεκαετία 1981-1990, όταν το εργατικό δυναμικό αυξήθηκε κατά 16% λόγω παλιννοστήσεως και ο ρυθμός ανάπτυξης ήταν σχεδόν μηδενικός, απεφεύχθη έκρηξη της ανεργίας λόγω ταχείας επεκτάσεως του δημοσίου τομέα που απορρόφησε το 70% περίπου των 190.000 ατόμων που απαρτίζουν την αύξηση της απασχόλησης. Στην αύξηση του ΑΕΠ στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια συνέβαλαν κυρίως η αύξηση της παραγωγής του δευτερογενούς τομέα και ειδικότερα των κατασκευών και η μεγέθυνση του τριτογενούς τομέα. Η συμβολή του πρωτογενούς τομέα στη διάρθρωση του εγχώριου προϊόντος εξακολουθεί να μειώνεται διαχρονικά, όπως επίσης και η συμμετοχή του δευτερογενούς τομέα, ενώ η συμμετοχή του τριτογενούς τομέα αυξάνεται σταθερά. Η Ελλάδα εμφανίζεται, επίσης, με το υψηλότερο ποσοστό αυτοαπασχολουμένων στην Ε.Ε. Με μέσο όρο 14,7% (1998), η Ελλάδ α έχει 32,3% (1999). Σε περιορισμένες περιπτώσεις του ευρωπαϊκού νότου και στην Ιρλανδία, το φαινόμενο της αυτοαπασχόλησης επέμεινε, γιατί επέμεινε το παραδοσιακό μικροαστικό φαινόμενο. Υβρίδιο αυτών των περιπτώσεων αποτέλεσε η Ελλάδα. Αν συνεκτιμηθούν σ'αυτήν οι εργοδότες που απασχολούν εξαιρετικά περιορισμένο αριθμό μισθωτών και τα συμβοηθούντα και μη αμειβόμενα μέλη της οικογένειας, που συνηθέστερα συνοδεύουν και συμπληρώνουν την αυτοαπασχόληση, τότε το φαινόμενο αφορά τους μισούς των απασχολουμένων. Οι μισθωτοί στην 9

Ελλάδα μόλις που ξεπέρασαν ως ποσοστό το 50% των απασχολουμένων στη δεκαετία του 1990-2000. 1 Οι αυξανόμενοι ρυθμοί της ένταξης των γυναικών στην αγορά εργασίας, η αναδιάρθρωση της παραγωγής σε πολλούς κλάδους της οικονομίας αλλά και η δραστική μείωση της απασχόλησης στον αγροτικό τομέα ( μείωση κατά 30,6% την περίοδο 1988-1998) συνέβαλαν στην αύξηση του ποσοστού ανεργίας. Στην ελληνική αγορά εργασίας παράλληλα με την κυριαρχία του μοντέλου της "κανονικής", πλήρους και αορίστου χρόνου απασχόλησης, λειτουργεί και ένα εκτεταμένο δίκτυο άτυπων και ευέλικτων μορφών απασχόλησης, το οποίο συνδέεται με την ύπαρξη παραοικονομίας στην χώρα. Στις άτυπες μορφές απασχόλησης απασχολούνται κυρίως οι γυναίκες και οι μετανάστες. Αυτής της μορφής η απασχόληση είναι ασταθής, στερείται βασικών εργασιακών και ασφαλιστικών δικαιωμάτων, και είναι ιδιαίτερα ευάλωτη στις οικονομικές διακυμάνσεις. 2 1.2 Οι περιφέρειες της Ελλάδας. Πριν εξεταστεί η περιφερειακή διάσταση της ανεργίας στην Ελλάδα, είναι χρήσιμη μια σύντομη ματιά στο προφίλ κάθε μίας από τις 13 περιφέρειες έτσι ώστε να επισημανθούν οι διαφορές, οι ομοιότητες και οι ιδιαιτερότητές τους. 3 1. Περιφέρεια Ανατ. Μακεδονίας και Θράκης. Η Περιφέρεια Ανατ. Μακεδονίας και Θράκης περιλαμβάνει τους νομούς Έβρου, Ροδόπης, Ξάνθης, Δράμας 1 Περισσότερα για το φαινόμενο της αυτοαπασχόλησης στην Ελλάδα βλ. Α.Λύτρα, Κοινωνία και Εργασία - Ο ρόλος των κοινωνικών τάξεων, Παπαζήσης, Αθήνα 2000, σελ.106-110. 2 βλ. Εθνικό Παρατηρητήριο Απασχόλησης, Διαρθρωτική Εικόνα και Εξελίξεις στην Αγορά Εργασίας, ΟΑΕΔ, Αθήνα 2000, σελ.12-17 και Π.Παυλόπουλου, Ανάπτυξη και Ανεργία: Προοπτικές, Ινστιτούτο Τουριστικών Ερευνών και Προβλέψεων, Αθήνα 2000, σελ.1-7 και 42-47. 3 βλ. Επιλογή 1995, Οι νομοί της Ελλάδας. 10

και Καβάλας. Με έδρα την Κομοτηνή, η περιφέρεια συγκεντρώνει ποσοστό 5,3% του πληθυσμού και παράγει 4,5% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Στην περιφέρεια παράγεται το 9% της αγροτικής παραγωγής της χώρας και της αναλογεί 4% της συνολικής παραγωγής της βιομηχανίας και των υπηρεσιών. Καταλαμβάνει την 11η θέση στην κατάταξη των περιφερειών με βάση το κατά κεφαλή ΑΕΠ, με 2,8 εκατ.δρχ. για το 1998 ή 84% του μέσου όρου για τη χώρα. Στην 3ετία 1995-1997 δόθηκαν 144 άδειες λειτουργίας νέων βιομηχανιών, με τον αριθμό τους να αυξάνεται κάθε χρόνο (2.602 σε ολόκληρη την Ελλάδα). Στις επιχειρήσεις που έχουν την έδρα τους στην περιοχή αναλογεί ποσοστό 2,7% του κύκλου εργασιών των μεταποιητικών και κατασκευαστικών μονάδων της χώρας και 2,9% των εμπορικών. Της αναλογεί, επίσης, 11% των καλλιεργούμενων εκτάσεων, 12% της συνολικής παραγωγής βάμβακος και 17% της παραγωγής σιτηρών. 2. Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας. Η Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας περιλαμβάνει τους νομούς Θεσσαλονίκης, Σερρών, Χαλκιδικής, Κιλκίς, Πέλλης, Ημαθίας, Πιερίας. Με έδρα τη Θεσσαλονίκη, η περιφέρεια συγκεντρώνει ποσοστό 17% του πληθυσμού και παράγει 16,4% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Στην περιφέρεια παράγεται το 17% της αγροτικής παραγωγής της χώρας (η μεγαλύτερη συμμετοχή) και της αναλογεί 17% της συνολικής παραγωγής της βιομηχανίας και το 16% των υπηρεσιών. 3. Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας. Η Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας περιλαμβάνει τους νομούς Κοζάνης, Φλώρινας, Καστοριάς, Γρεβενών. Με έδρα την Κοζάνη, η περιφέρεια συγκεντρώνει ποσοστό 2,9% του πληθυσμού και παράγει 2,6% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Στην περιοχή παράγεται το 3% της αγροτικής παραγωγής της χώρας, 5% της συνολικής βιομηχανικής παραγωγής και 1,8% των υπηρεσιών. Στις επιχειρήσεις που έχουν έδρα στην περιοχή αναλογεί ποσοστό 0,8% του κύκλου εργασιών των μεταποιητικών και κατασκευαστικών μονάδων της χώρας και 1,2% των εμπορικών. Της αναλογεί 6% των 11

καλλιεργούμενων εκτάσεων της χώρας, 15% της συνολικής παραγωγής σίτου και 16% της παραγωγής μήλων. Η περιφέρεια έχει την 2η υψηλότερη, μετά την Αττική, αναλογία μαθητών Β βάθμιας εκπαίδευσης ανά 1.000 κατοίκους (83 έναντι 78 του μέσου όρου). 4. Περιφέρεια Ηπείρου. Η Περιφέρεια Ηπείρου περιλαμβάνει τους νομούς Ιωαννίνων, Άρτας, Θεσπρωτίας και Πρεβέζης. Με έδρα τα Ιωάννινα, η περιφέρεια συγκεντρώνει ποσοστό 3,5% του πληθυσμού και παράγει 2,8% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Στην περιφέρεια παράγεται το 4% της αγροτικής παραγωγής της χώρας, 2,4% της παραγωγής της βιομηχανίας και 2,8% των υπηρεσιών. Στις επιχειρήσεις που έχουν την έδρα τους στην περιοχή αναλογεί μόνο 0,9% του κύκλου εργασιών των μεταποιητικών και κατασκευαστικών μονάδων της χώρας και 3% των εμπορικών. Της αναλογεί 3% των καλλιεργούμενων εκτάσεων, 17% της συνολικής παραγωγής εσπεριδοειδών και 14% της παραγωγής τυριού (2η παραγωγός περιφέρεια της χώρας). 5. Περιφέρεια Θεσσαλίας. Η Περιφέρεια Θεσσαλίας περιλαμβάνει τους νομούς Καρδίτσας, Λαρίσης, Μαγνησίας και Τρικάλων. Με έδρα τη Λάρισα, η περιφέρεια συγκεντρώνει ποσοστό 7% του πληθυσμού και παράγει 6,1% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Στην περιφέρεια παράγεται ποσοστό 13% της αγροτικής παραγωγής της χώρας, 5,3% της συνολικής βιομηχανικής παραγωγής και 5,4% των υπηρεσιών. Το 1/5 του προϊόντος της προέρχεται από τη γεωργία. Στις επιχειρήσεις που έχουν την έδρα τους στην περιοχή αναλογεί μόνο 2,9% του κύκλου εργασιών των μεταποιητικών και κατασκευαστικών μονάδων της χώρας και 3,7% των εμπορικών. Της αναλογεί 13% των καλλιεργούμενων εκτάσεων στη χώρα. Είναι πρώτη παραγωγός περιφέρεια βάμβακος και τυριού με 45% και 16% της συνολικής παραγωγής αντίστοιχα. 12

6. Περιφέρεια Ιονίων Νήσων. Η Περιφέρεια Ιονίων Νήσων περιλαμβάνει τους νομούς Ζακύνθου, Κέρκυρας, Κεφαλληνίας και Λευκάδος. Με έδρα την Κέρκυρα, η περιφέρεια συγκεντρώνει ποσοστό 1,9% του πληθυσμού και παράγει 9% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Στην περιφέρεια παράγεται το 2,9% της αγροτικής παραγωγής, 1,3% της βιομηχανικής παραγωγής και 1,1% των υπηρεσιών. Με κατά κεφαλή ΑΕΠ 3,4 εκατ.δρχ. το 1998, σχεδόν στο μέσο όρο της χώρας, καταλαμβάνει την 4η θέση στην κατάταξη των περιφερειών ανάλογα με τη σχετική τους θέση ως προς το μέσο όρο της χώρας, παραμένοντας έτσι σταθερά 4η για διάστημα μίας δεκαετίας. Στις επιχειρήσεις που έχουν την έδρα τους στην περιοχή αναλογεί μόνο 0,3% του κύκλου εργασιών των μεταποιητικών και κατασκευαστικών μονάδων της χώρας και 1,1% των εμπορικών. Της αναλογεί 2% των καλλιεργούμενων εκτάσεων και 12% της συνολικής παραγωγής ελαιολάδου. 7. Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος. Η Περιφέρεια Δυτικής Ελλάδος περιλαμβάνει τους νομούς Αιτωλοακαρνανίας, Αχαϊας και Ηλείας. Με έδρα την Πάτρα, η περιφέρεια συγκεντρώνει ποσοστό 7% του πληθυσμού και παράγει 5,7% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Στην περιφέρεια παράγεται το 11% της αγροτικής παραγωγής της χώρας, 4,8% της συνολικής παραγωγής της βιομηχανίας και 5,3% των υπηρεσιών. Στις επιχειρήσεις που έχουν την έδρα τους στην περιοχή αναλογεί το 1,8% του κύκλου εργασιών των μεταποιητικών και κατασκευαστικών μονάδων της χώρας και 3,2% των εμπορικών. Της αναλογεί 9,5% των καλλιεργούμενων εκτάσεων της χώρας. Είναι 2η παραγωγός περιφέρεια καπνού με 23% της συνολικής παραγωγής και η 3η παραγωγός εσπεριδοειδών (17% της συνολικής), τομάτας (16%), ελαιολάδου (14%) και η 4η τυριού (11%). 8. Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας. Η Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας περιλαμβάνει τους νομούς Φθιώτιδας, Ευρυτανίας, Βοιωτίας, Εύβοιας και Φωκίδας. Με έδρα τη Λαμία, συγκεντρώνει ποσοστό 6,3% του πληθυσμού και 5,9% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας (4η μεγαλύτερη συμμετοχή). Στην περιφέρεια 13

παράγεται ποσοστό 13% της αγροτικής παραγωγής της χώρας, 8,8% της συνολικής βιομηχανικής παραγωγής και 4% των υπηρεσιών. Στις επιχειρήσεις που έχουν την έδρα τους στην περιοχή αναλογεί 1,4% του κύκλου εργασιών των μεταποιητικών και κατασκευαστικών μονάδων της χώρας και 2,6% των εμπορικών. Της αναλογεί 11% των καλλιεργούμενων εκτάσεων της χώρας, 23% της συνολικής παραγωγής τομάτας (1η παραγωγός περιφέρεια της χώρας), 15% βάμβακος και 14% της παραγωγής κρέατος (3η παραγωγός μετά την Κεντρική Μακεδονία). 9. Περιφέρεια Αττικής. Η περιφέρεια Αττικής με έδρα την Αθήνα, συγκεντρώνει το 1/3 (32,8%) του πληθυσμού και παράγει 39% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Στην περιφέρεια παράγεται το 3% της αγροτικής παραγωγής της χώρας, 39% της συνολικής βιομηχανικής παραγωγής και 43% των υπηρεσιών. Τα τρία τέταρτα του προϊόντος της προέρχονται από τις υπηρεσίες. 10. Περιφέρεια Πελοποννήσου. Η Περιφέρεια Πελοποννήσου περιλαμβάνει τους νομούς Αργολίδος, Αρκαδίας, Κορινθίας, Λακωνίας και Μεσσηνίας. Με έδρα την Τρίπολη, η περιφέρεια συγκεντρώνει ποσοστό 6,4% του πληθυσμού και παράγει 5,4% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Στην περιφέρεια παράγεται το 12% της αγροτικής παραγωγής της χώρας (4η μεγαλύτερη συμμετοχή), 5,3% της βιομηχανικής παραγωγής και 4,6% των υπηρεσιών. Το 1/5 του προϊόντος της προέρχεται από τη γεωργία. Στις επιχειρήσεις που έχουν έδρα τους την περιοχή αναλογεί το 1,2% του κύκλου εργασιών των μεταποιητικών και κατασκευαστικών μονάδων της χώρας και 2,8% των εμπορικών. Είναι 1η παραγωγός εσπεριδοειδών και 2η ελαιολάδου (μετά την Κρήτη) με 44% και 2 1% της παραγωγής αντίστοιχα και της αναλογεί το 10% της παραγωγής τυριού της χώρας. 11. Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου. Η Περιφέρεια Βορείου Αιγαίου περιλαμβάνει τους νομούς Λέσβου, Σάμου, και Χίου. Με έδρα τη Μυτιλήνη, η περιφέρεια συγκεντρώνει ποσοστό 1,7% του πληθυσμού με τάση μείωσης, αφού έχει το υψηλότερο ποσοστό φυσικής μείωσης του πληθυσμού το 1997 και 14

παράγει 1,7% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Στην περιφέρεια παράγεται το 2% της αγροτικής παραγωγής της χώρας, 1,2% της βιομηχανικής παραγωγής και 1,5% των υπηρεσιών. Τα 2/3 σχεδόν του προϊόντος της προέρχονται από τις υπηρεσίες, κατά κύριο λόγο τον τουρισμό μια και προσελκύει 3% των διανυκτερεύσεων των αλλοδαπών, έχει δε την 4η υψηλότερη αναλογία διανυκτερεύσεων αλλοδαπών ανά κάτοικο (7, μετά το Νότιο Αιγαίο, τα νησιά του Ιονίου και την Κρήτη). Στις επιχειρήσεις που έχουν έδρα τους την περιοχή αναλογεί το 0,4% του κύκλου εργασιών των μεταποιητικών και κατασκευαστικών μονάδων της χώρας και 1% των εμπορικών. Έχει πολύ χαμηλή συμμετοχή στην αγροτική παραγωγή με αξιοσημείωτα ποσοστά μόνο ως προς την παραγωγή ελαιόλαδου (2,3%) και τυριού (4%). 12. Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου. Η Περιφέρεια Νοτίου Αιγαίου περιλαμβάνει τους νομούς Κυκλάδων και Δωδεκανήσου. Με έδρα την Ερμούπολη Σύρου, η περιφέρεια συγκεντρώνει ποσοστό 2,6% του πληθυσμού με έντονη τάση αύξησης, αφού είχε το υψηλότερο ρυθμό φυσικής αύξησης του πληθυσμού το 1997 και παράγει 3,1% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Στην περιφέρεια παράγεται το 1,8% της αγροτικής παραγωγής της χώρας, 2,4% της βιομηχανικής παραγωγής και 3,6% των υπηρεσιών. Τα 3/4 σχεδόν του προϊόντος της προέρχονται από τις υπηρεσίες, κατά κύριο λόγο τον τουρισμό, αφού της αναλογεί το 33% των διανυκτερεύσεων των αλλοδαπών, έχει δε την υψηλότερη αναλογία διανυκτερεύσεων ανά κάτοικο (50). Στις επιχειρήσεις που έχουν την έδρα τους στην περιοχή αναλογεί το 0,6% του κύκλου εργασιών των μεταποιητικών και κατασκευαστικών μονάδων της χώρας, 9% των εμπορικών και 2,3% των υπηρεσιών. 13. Περιφέρεια Κρήτης. Η Περιφέρεια Κρήτης περιλαμβάνει τους νομούς Ηρακλείου, Λασιθίου, Ρεθύμνης και Χανίων. Με έδρα το Ηράκλειο, η περιφέρεια συγκεντρώνει ποσοστό 5,3% του πληθυσμού και παράγει 5,4% του συνολικού ΑΕΠ της χώρας. Στην περιφέρεια παράγεται το 8,3% της αγροτικής παραγωγής της χώρας, 3,6% της βιομηχανικής παραγωγής και 15

5,7% των υπηρεσιών. Τα 3/4 σχεδόν του προϊόντος της προέρχονται από τις υπηρεσίες, κατά κύριο λόγο τον τουρισμό, αφού της αναλογεί το 26% των διανυκτερεύσεων των αλλοδαπών, έχει δε την 2η υψηλότερη αναλογία διανυκτερεύσεων ανά κάτοικο (19). Στις επιχειρήσεις που έχουν την έδρα τους στην περιοχή αναλογεί το 1,7% του κύκλου εργασιών των μεταποιητικών και κατασκευαστικών μονάδων της χώρας, 3,4% των εμπορικών και 2,9% των υπηρεσιών. Είναι η 1η ελαιοπαραγωγός περιφέρεια με 33% της συνολικής παραγωγής και της αναλογεί 13% της παραγωγής εσπεριδοειδών (3η παραγωγός) και 8% τυριού. 16

2. ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΑΝΑ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ 2.1 Μεθοδολογικές Παρατηρήσεις Η παρούσα εργασία βασίστηκε στα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού η οποία διεξάγεται από την Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος (ΕΣΥΕ). Κάθε στατιστική πηγή πληροφόρησης έχει μειονεκτήματα και πλεονεκτήματα τα οποία συνεκτιμώνται στη διαδικασία επιλογής των πηγών δεδομένων. Η Έρευνα Εργατικού Δυναμικού αποτελεί την πιο αξιόπιστη στατιστική πηγή πληροφόρησης η οποία παρέχει μάλιστα τη δυνατότητα συγκρίσεων των στατιστικών στοιχείων μεταξύ των χωρών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Έρευνα Εργατικού Δυναμικού άρχισε να διεξάγεται ετήσια στην Ελλάδα από το 1974 αν και μέχρι το 1980 κάλυπτε μόνο τις αστικές και ημιαστικές περιοχές της χώρας. Από το 1981, η Έρευνα Εργατικού Δυναμικού διεξάγεται σε ολόκληρη τη χώρα και έχει ενταθεί στα πλαίσια της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού της Ευρωπαϊκής Ένωσης υιοθετώντας σε σημαντικό βαθμό την κοινή μεθοδολογία, έννοιες και τρόπο διεξαγωγής. Από το 1998 προσαρμόζεται πλήρως στην κοινή μεθοδολογία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και διεξάγεται σε τριμηνιαία βάση όπως και στις άλλες χώρες. Τα στοιχεία συλλέγονται σε ατομικό επίπεδο (συνέντευξη) αν και το νοικοκυριό αποτελεί τη βασική μονάδα, με βάση την οποία σχεδιάζεται το δείγμα και διενεργείται η έρευνα. Ένα ιδιαίτερο πρόβλημα στη διαχρονική συγκρισιμότητα των στοιχείων της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού προέκυψε όταν το 1998, η έρευνα μετετράπη από ετήσια σε τριμηνιαία έρευνα. Μέχρι και το 1997, η έρευνα διεξαγόταν το δεύτερο τρίμηνο κάθε έτους και επομένως τα στοιχεία των ετών 1988-1997 είναι περισσότερο συγκρίσιμα με τα μετέπειτα στοιχεία του δεύτερου τριμήνου. Από το 1988 και μετά τα αναφερόμενα ως ετήσια στοιχεία είναι στην πραγματικότητα ο μέσος όρος των τριμηνιαίων στοιχείων. Ο τρόπος αυτός υπολογισμού δεν είναι ακριβής γίνεται όμως για λόγους απλοποίησης και λόγω της ανάγκης παρουσίασης των στοιχείων σε ετήσια βάση. 17

Οι αλλαγές στις περιοχές κάλυψης της έρευνας, στο μέγεθος του δείγματος, στους ορισμούς βασικών μεγεθών και στον τρόπο υπολογισμού των μεγεθών επηρεάζουν τη διαχρονική συγκρισιμότητα των μεγεθών. Ούτε η Εθνική Στατιστική Υπηρεσία ούτε η Στατιστική Υπηρεσία των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων (Eurostat) έχει προτείνει κάπ οιο καλύτερο τρόπο υπολογισμού των ετήσιων στοιχείων. Στη συνέχεια δίνονται μερικοί βασικοί ορισμοί εννοιών της αγοράς εργασίας έτσι ώστε να γίνεται κατανοητή η ανάγνωση των στατιστικών δεδομένων. Πληθυσμός εργάσιμης ηλικίας: Ο καθορισμός της εργάσιμης ηλικίας βασίζεται στον καθορισμό ενός κατώτατου ορίου ένταξης στην αγορά εργασίας με βάση τα εκπαιδευτικά, νομοθετικά και αναπτυξιακά πρότυπα μίας κοινωνίας. Η ΕΣΥΕ ορίζει την ηλικία των 14 ετών ως το κατώτατο όριο συμμετοχής στην αγορά εργασίας στην Ελλάδα και δεν καθορίζει ανώτατο όριο. Εργατικό δυναμικό: Το σύνολο των απασχολουμένων και των ανέργων αποτελούν το εργατικό δυναμικό ή τον οικονομικά ενεργό πληθυσμό. Απασχολούμενοι: Στην κατηγορία των απασχολουμένων περιλαμβάνονται τα άτομα ηλικίας 14 ετών και άνω τα οποία εργάζονται με σχέση εξαρτημένης εργασίας -δηλαδή οι μισθωτοί- και όσοι εργάζονται με σχέση μη εξαρτημένης εργασίας -δηλαδή οι αυτοαπασχολούμενοι. Άνεργοι: Στην κατηγορία των ανέργων ανήκουν τα άτομα ηλικίας 14 ετών και άνω τα οποία δεν έχουν εργασία, αναζητούν εργασία και είναι διαθέσιμα να αναλάβουν εργασία όταν αυτή βρεθεί. Οικονομικά μη ενεργός πληθυσμός: Στην κατηγορία αυτή ανήκουν τα άτομα ηλικίας 14 ετών και άνω τα οποία δεν εργάζονται και δεν αναζητούν εργασία. Ποσοστό απασχόλησης: Ορίζεται ως ο αριθμός των απασχολουμένων ατόμων στον πληθυσμό εργάσιμης ηλικίας. Ποσοστό ανεργίας: Ορίζεται ως ο αριθμός των ανέργων στο σύνολο του εργατικού δυναμικού. Μακροχρόνια ανεργία: Η ανεργία θεωρείται μακροχρόνια όταν η διάρκειά της ξεπερνά το διάστημα των 12 μηνών. Νεοεισερχόμενος άνεργος: Ονομάζεται ο άνεργος ο οποίος εισέρχεται για πρώτη φορά στην αγορά εργασίας, ανεξαρτήτως της ηλικίας του. 18

Παλαιός άνεργος: Ονομάζεται ο άνεργος ο οποίος έχει εργαστεί στο παρελθόν. Οι νεοεισερχόμενοι και οι παλαιοί άνεργοι αποτελούν το σύνολο των ανέργων. Παραγωγικότητα: Οναμάζεται το προϊόν που αναλογεί σε κάθε εργαζόμενο. Υπολογίζεται ως το πηλίκο του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος με τον αριθμό των απασχολουμένων. 4 2.2 Η περιφερειακή διάσταση της απασχόλησης Η συνολική απασχόληση τη δεκαετία του 1980, παρουσίασε μικρή αυξητική τάση ( 0,3% μέση ετήσια μεταβολή μεταξύ 1982-1991). Παράλληλα το μέγεθός της σε απόλυτους αριθμούς αυξήθηκε κατά 141,2 χιλιάδες άτομα. Στη συνέχεια κατά το πρώτο ήμισυ της δεκαετίας του 1990, ο ρυθμός αύξησης της απασχόλησης επιταχύνθηκε (1,1% μέση ετήσια μεταβολή 1992-1996) με αποτέλεσμα να σημειωθεί αύξηση των απασχολουμένων κατά 239,5 χιλιάδες άτομα. 5 Στο δεύτερο μισό της ίδιας δεκαετίας ο ρυθμός αύξησης της απασχόλησης παρουσιάζεται μειωμένος (μόλις 0,47% μέση ετήσια μεταβολή μεταξύ 1997 και 2000), ενώ το 1997 και το 1999 η ετήσια μεταβολή στην απασχόληση είναι αρνητική με ποσοστά -0,5% και -0.7% αντίστοιχα. Από το 1993-2000 παρουσιάζεται αύξηση στην απασχόληση κατά 226,10 χιλιάδες άτομα γεγονός που οφείλεται στην είσοδο κυρίως των γυναικών στην εργασία. Σε επίπεδο περιφερειών η απασχόληση παρουσιάζει την εξής εξέλιξη: Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗΣ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΕΣ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ 4 βλ. Εθνικό Παρατηρητήριο Απασχόλησης, όπως παραπάνω, σελ.52-53 και σελ.133-135. 19

(% επί του ενεργού πληθυσμού) 1993 1996 2000 Μέση ετήσια μεταβολή Αν.Μακεδονία, Θράκη 65,2 63,1 64,9-0,5% Κεντρική Μακεδονία 53,6 55,4 55,9 0,9% Δυτική Μακεδονία 54,4 52,7 55,1-1,7% Θεσσαλία 57,9 59,6 58,2 0,6% Ήπειρος 56,1 55,2 58,1 0,2% Ιόνια Νησιά 64,5 69,8 68,1 0,3% Δυτική Ελλάδα 57,0 60,3 58,5 1,1% Στερεά Ελλάδα 61,4 56,7 55,4-2,6% Πελοπόννησος 66,3 69,7 65,8-0,8% Αττική 50,7 52,4 54,8 2,1% Βόρειο Αιγαίο 52,6 56,0 53,2 0,1% Νότιο Αιγαίο 56,5 59,5 59,3-0,3% Κρήτη 70,1 72,1 68,1 0,2% ΕΛΛΑΔΑ 55,3 57,0 57,4 0,8% Αξιοσημείωτη είναι η μέση ετήσια πτώση της απασχόλησης στη Δυτική Μακεδονία, ενώ στη Στερεά Ελλάδα παρουσιάζεται διαχρονικά η μεγαλύτερη πτώση της απασχόλησης. Σημαντική αύξηση της απασχόλησης παρουσιάζεται στην Αττική ενώ 2η σε μέση ετήσια αύξηση της απασχόλησης είναι η Δυτική Ελλάδα. Πάντως οι περισσότερες μεταβολές είναι οριακές. Η απασχόληση στην Ελλάδα φαίνεται να αυξάνεται διαχρονικά αλλά με ρυθμούς αργότερους της αύξησης του εργατικού δυναμικού. Πάντως, η κατανομή των απασχολούμενων στις περιφέρειες της χώρας είναι σχεδόν πανομοιότυπη με την κατανομή του εργατικού δυναμικού στις αντίστοιχες περιφέρειες. Για παράδειγμα, στην περιφέρεια Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης κατοικεί το 5,5% των απασχολουμένων της χώρας και το 5,5% του εργατικού δυναμικού της χώρας και ούτω καθεξής. Η κατανομή των ανέργων στις περιφέρειες 5 βλ. Α. Δήμου, Η Απασχόληση, σε Ξ.Πετρινιώτη - Γ.Κουκουλέ (επ.), Επετηρίδα Εργασίας 1998, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Παντείου, Αθήνα 1998, σελ.35-52. 20

αντιθέτως διαφοροποιείται από τις κατανομές των απασχολουμένων και του εργατικού δυναμικού λόγω των διαφορετικών ποσοστών ανεργίας στις διάφορες περιφέρειες. Στους Πίνακες 1-15 του Παραρτήματος δίνεται το εργατικό δυναμικό και οι απασχολούμενοι στο Σύνολο της χώρα και ανά περιφέρεια από το 1993-2000. Η περιφέρεια Αττικής διαφοροποιείται σημαντικά από τις άλλες περιφέρειες ως προς την επαγγελματική κατανομή της απασχόλησης. Τα επιστημονικά και τεχνολογικά επαγγέλματα, οι υπάλληλοι γραφείου και οι ανειδίκευτοι εργάτες υπερεκπροσωπούνται στην Αττική ενώ οι γεωργοί υποεκπροσωπούνται σημαντικά. Περιφερειακές διαφορές εντοπίζονται και στη συχνότητα μόνιμης ή προσωρινής απασχόλησης. Στην Αττική, στην Πελοπόννησο και στη Δυτική Ελλάδα η συχνότητα της μόνιμης απασχόλησης είναι μεγαλύτερη από τις λοιπές περιφέρειες. Στις νησιωτικές περιφέρειες και στη Θεσσαλία η συχνότητα της μόνιμης απασχόλησης είναι αρκετά μικρότερη από το μέσο όρο της χώρας. Επίσης όπως φαίνεται στον Πίνακα 16, οι περιφέρειες της Κρήτης, της Πελοποννήσου και των Ιονίων Νήσων εμφανίζουν αρκετά υψηλότερα ποσοστά μερικής απασχόλησης από το μέσο όρο της χώρας. Αντιθέτως, οι περιφέρειες της Αττικής, του Νοτίου Αιγαίου και της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης εμφανίζουν τα χαμηλότερα ποσοστά μερικής απασχόλησης. Αν εξετάσουμε στον ίδιο Πίνακα το ποσοστό μερικής απασχόλησης ανά φύλο θα δούμε ότι στην Αττική οι άνδρες έχουν το χαμηλότερο ποσοστό μερικής απασχόλησης από όλες τις περιφέρειες ενώ οι γυναίκες το δεύτερο χαμηλότερο ποσοστό μερικής απασχόλησης. Λαμβάνοντας υπόψη αυτά τα αποτελέσματα είναι δυνατό να υποστηριχθεί ότι τα υψηλότερτα ποσοστά μερικής απασχόλησης εμφανίζονται στις περιφέρειες που συνδυάζουν υψηλά ποσοστά αγροτικού και τουριστικού τομέα. Η εξέλιξη του εργατικού δυναμικού, της απασχόλησης και της ανεργίας στην Ελλάδα δίνεται σχηματικά στο παρακάτω διάγραμμα: Εργατικό δυναμικό στο σύνολο της χώρας: 1991-2000 21

2.3 Εξέλιξη της απασχόλησης κατά τομέα και κλάδο οικονομικής δραστηριότητας Ιδιαίτερα χρήσιμη για να γίνει κατανοητή η εξέλιξη της απασχόλησης σε περιφερειακό επίπεδο είναι η συσχέτισή της με την απασχόληση κατά τομέα και κλάδο οικονομικής δραστηριότητας. Κάθε περιφέρεια της χώρας παρουσιάζει διαφορετική εικόνα οικονομικών δραστηριοτήτων όπως έχει ήδη περιγραφεί συνοπτικά σε προηγούμενο κεφάλαιο. Άρα η παρουσίαση της κλαδικής απασχόλησης αποτελεί απαραίτητο στοιχείο για την σφαιρική αντιμετώπιση του προβλήματος της ανεργίας σε περιφερειακό επίπεδο. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας του έτους 2000 το εργατικό δυναμικό της Χώρας ανέρχεται σε 4.437.353 άτομα, από τα οποία 3.946.274 (88,9%) απασχολούμενοι και 491.080 (11,1%) άνεργοι. Κατά το προηγούμενο έτος 1999, το εργατικό δυναμικό ήταν 4.463.166 άτομα, από τα οποία 3.939.791 (88,3%) απασχολούμενοι και 523.374 (11,7%) άνεργοι. Η απασχόληση κατά τομείς οικονομικής δραστηριότητας έχει ως εξής: α) Στον πρωτογενή τομέα απασχολείται το 17,0%, ποσοστό που βρίσκεται στα ίδια επίπεδα σε σχέση με το 1999 (17,0%). β) Στον δευτερογενή τομέα απασχολείται το 22,5% ποσοστό μειώμενο σε σχέση με το 1999, που ήταν 22,9%. γ) Στον τριτογενή τομέα απασχολείται το 60,5%. Εμφανίζεται δηλαδή αύξηση 0,4% σε σχέση με το 1999. Μεταξύ του 1988 και του 2000, η απασχόληση στον πρωτογενή τομέα μειώθηκε κατά 8% ενώ στον τριτογενή τομέα αυξήθηκε κατά 39%. Στην ίδια περίοδο η συνολική απασχόληση αυξήθηκε κατά 8% περίπου. Στον Πίνακα 17 δίνονται οι απασχολούμενοι κατά τομείς δραστηριότητας, στο Σύνολο της Χώρας από το 1991-2000. Η συρρίκνωση του πρωτογενούς τομέα ήταν ταχύτερη κατά τα τέλη της δεκαετίας του '80. Τα τελευταία χρόνια, παρότι το ποσοστό συμμετοχής του στην συνολική απασχόληση συνεχώς μειώνεται, ο ρυθμός της μείωσης έχει μειωθεί. Ο δευτερογενής τομέας παρουσιάζει μικρές βραχυχρόνιες διακυμάνσεις και μακροχρόνια τάση μείωσης του ποσοστού συμμετοχής του 22

στη συνολική απασχόληση. Ο τριτογενής τομέας ξεπέρασε το 1991 το 50% της συνολικής απασχόλησης και συνεχίζει να αυξάνεται. Όσον αφορά στην κατανομή μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, οι περισσότεροι απασχολούμενοι ανήκουν στον ιδιωτικό τομέα. Το 1999 το 79% της απασχόλησης είναι στον ιδιωτικό τομέα και μόνο το 21% στο δημόσιο τομέα. Οι περισσότεροι απασχολούμενοι εργάζονται σε μικρές επιχειρήσεις, ιδιαιτέρως στον ιδιωτικό τομέα. Στο σύνολο της οικονομίας το 66,5% εργάζεται σε επιχειρήσεις που απασχολούν έως 10 άτομα. Στον ιδιωτικό τομέα το 78% της απασχόλησης στον τομέα αυτό συγκεντρώνεται σε επιχειρήσεις που απασχολούν μέχρι 10 άτομα. Οι κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας που συγκεντρώνουν κατά το 1999 το μεγαλύτερο αριθμό απασχολουμένων είναι: Κλάδοι οικονομικής δραστηριότητας Απασχολούμενοι Γεωργία, κτηνοτροφία 666.782 Λιανικό εμπόριο 438.397 Δημόσια διοίκηση, άμυνα, υποχρεωτική ασφάλιση 284.577 Κατασκευές 271.033 Ξενοδοχεία, εστιατόρια 239.981 Εκπαίδευση 238.224 Υγεία και κοινωνική μέριμνα 187.092 Άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες 6 176.827 Χονδρικό εμπόριο 133.531 Χερσαίες μεταφορές 113.707 Βιομηχανία τροφίμων και ποτών 110.609 Το 1999, η πολυπληθέστερη επαγγελματική κατηγορία ήταν οι ειδικευμένοι απασχολούμενοι του πρωτογενούς τομέα (17,2%) ακολουθούμενη από τους ειδικευμένους τεχνίτες (16%). Οι απασχολούμενοι 6 Στις Άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες περιλαμβάνονται νομικές δραστηριότητες, δραστηριότητες λογιστικής, έρευνα αγοράς, δραστηριότητες επιχειρηματικών συμβούλων, τεχνικές αναλύσεις, διαφήμιση, κλπ. 23

στην παροχή υπηρεσιών ανέρχονται στο 12,6% της συνολικής απασχόλησης, οι ασκούντες επιστημονικά επαγγέλματα στο 12,1%, οι υπάλληλοι γραφείου στο 10,6%, τα μέλη βουλευομένων σωμάτων και ανώτερα διευθυντικά στελέχη στο 10,1%, οι χειριστές βιομηχανικών εγκαταστάσεων στο 7,7%, οι τεχνολόγοι στο 6,8% και οι ανειδίκευτοι εργάτες στο 5,8%. Η περιφερειακή κατανομή των ανωτέρω επαγγελματικών κατηγοριών παρουσιάζεται στους Πίνακες 18α και 18β. Αν και σε βραχυχρόνιο επίπεδο η επαγγελματική διάρθρωση της απασχόλησης δε μεταβάλλεται σημαντικά, σε περιόδους αναδιαρθρώσεων όπως η παρούσα, ορισμένες αλλαγές είναι εμφανείς ακόμα και σε μικρά χρονικά διαστήματα. Μεταξύ του 1996 και του 1999 σημειώθηκαν οι ακόλουθες αλλαγές στην επαγγελματική διάρθρωση της απασχόλησης (στους μονοψήφιους κωδικούς επαγγελμάτων): Οι απασχολούμενοι στην παροχή υπηρεσιών και οι πωλητές σε καταστήματα αύξησαν τη συμβολή τους στη συνολική απασχόληση από 11,4% σε 12,6%, δηλαδή κατά 1,2%. Οι τεχνολόγοι και οι τεχνικοί βοηθοί αύξησαν τη συμβολή τους στη συνολική απασχόληση κατά 0,9%. Οι ασκούντες επιστημονικά και καλλιτεχνικά επαγγέλματα αύξησαν τη συμβολή τους στη συνολική απασχόληση κατά 0,7%. Οι υπάλληλοι γραφείου αύξησαν τη συμβολή τους στη συνολική απασχόληση από 10,2 σε 10,6% δηλαδή κατά 0,4%. Η συμμετοχή της απασχόλησης των ειδικευμένων τεχνιτών καθώς και των ανειδίκευτων εργατών και των χειρωνακτών διατηρήθηκε σταθερή, όπως και αυτή των χειριστών βιομηχανικών εγκαταστάσεων. Οι ειδικευμένοι γεωργοί, κτηνοτρόφοι και αλιείς μείωσαν τη συμβολή τους στη συνολική απασχόληση κατά 2,6%. Τα μέλη βουλευομένων σωμάτων και τα ανώτερα διευθυντικά στελέχη μείωσαν τη συμβολή τους στη συνολική απασχόληση κατά 0,4%. Με τον υπολογισμό του Δείκτη Συγκριτικής Συμβολής στην Απασχόληση όπως αυτός δίνεται στους πίνακες ανά κωδικό επαγγέλματος ιεραρχείται ο δυναμισμός των επαγγελμάτων. Τα επαγγέλματα, λοιπόν, που παρουσιάζουν δυναμισμό κατά τις στατιστικές είναι τα εξής: 24

Διευθυντής μικρών επιχειρήσεων (λιγότερα από 10 άτομα) Εκπαιδευτικός (ΤΕΙ και ιδιωτικά φροντιστήρια και σχολές) Ειδικευμένος γεωκτηνοτρόφος 7 Οδηγός μέσων μεταφοράς (ταξί, λεωφορείων, φορτηγών και διανομείς αντικειμένων με δίκυκλο) Βιολόγος, γιατρός, φαρμακοποιός, οδοντίατρος (όχι κτηνίατρος) Αρχιτέκτονας, πολιτικός μηχανικός, ηλεκτρολόγος και ηλεκτρονικός μηχανικός Διευθυντής μεγάλης επιχείρησης Δικηγόρος και νομικός σύμβουλος Τεχνίτης ανέγερσης κτηρίων και άλλων δομικών έργων Λογιστές και στελέχη επιχειρήσεων (απόφοιτοι ΑΕΙ) Οικονομολόγοι και οι κοινωνιολόγοι Τεχνολόγοι και τεχνικοί βοηθοί βιολογίας και υγείας (απόφοιτοι ΤΕΙ) Ενώ φθίνουν σημαντικά οι τεχνίτες υφαντουργίας, τα μοντέλα, οι πωλητές και οι ανειδίκευτοι εργάτες. Στον Πίνακα 19 δίνονται οι απασχολούμενοι κατά θέση στο επάγγελμα, στον Πίνακα 20 οι απασχολούμενοι κατά επαγγελματική κατηγορία και κλάδο οικονομικής δραστηριότητας το 1999 και στον Πίνακα 21 φαίνεται ο δείκτης συγκριτικής συμβολής στην απασχόληση ανά διψήφιο κωδικό επαγγελμάτων και στον Πίνακα 22 ανά τριψήφιο κωδικό το 1999. Η εποχιακή διακύμανση της απασχόλησης δίνεται στον Πίνακα 23. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να τονισθούν και τα προβλήματα του εκπαιδευτικού μας συστήματος και η κρίση υπερεπαγγελματισμού που μαστίζει πολλούς αποφοίτους ΑΕΙ-ΤΕΙ. Αν και αυτή η εργασία δεν εξετάζει τη συσχέτιση ανεργίας και εκπαίδευσης όμως δεν μπορεί να μη γίνει αναφορά σε μερικά χαρακτηριστικά παραδείγματα όπως ότι: 7 ÏñéóìÝíåò êáôçãïñßåò ãåùñãéêþí êáé êôçíïôñïöéêþí åðáããåëìüôùí ðáñïõóéüæïõí äõíáìéóìü ðáñüôé ôï óýíïëï ôùí åðáããåëìüôùí ôïõ ðñùôïãåíïýò ôïìýá áêïëïõèïýí öèßíïõóá ðïñåßá. Ãéá ðáñüäåéìá ïé êáðíïêáëëéåñãçôýò êáé ïé âáìâáêïêáëëéåñãçôýò áêïëïõèïýí ôïí êëüäï åíþ ïñéóìýíïé êáëëéåñãçôýò ïðùñïöüñùí äýíäñùí Ý ïõí áýîïõóá ðïñåßá. ÐñÝðåé ðüíôùò íá óçìåéùèåß üôé ï äåßêôçò áõôüò õðåñåêôéìü ôï äõíáìéóìü ôùí åðáããåëìüôùí óôá ïðïßá ìåãáëýôåñï ìýñïò ôùí áðáó ïëïõìýíùí åßíáé áõôïáðáó ïëïýìåíïé. 25

Η Αθήνα έχει τόσους δικηγόρους όσους ολόκληρο το Γαλλικό κράτος. Το υγειονομικό σύστημα της χώρας έχει 25.000 γιατρούς περισσότερους από όσους χρειάζεται και μάλιστα κατανεμημένους σε ποσοστό 85% περίπου στα μεγάλα αστικά κέντρα. Ταυτόχρονα όμως υπάρχει ανάγκη 20.000 νοσηλευτών και νοσηλευτριών χωρίς να υπάρχει η κατάλληλη υποδομή για την κάλυψη των κενών θέσεων. Η χώρα ενδιαφέρεται να προωθήσει την τουριστική βιομηχανία και δεν υπάρχει ούτε μία πανεπιστημιακή σχολή τουρισμού, ενώ οι υπάρχουσες στα ΤΕΙ υπολειτουργούν Η σύνδεση εκπαίδευσης και παραγωγικής διαδικασίας είναι σχεδόν ανύπαρκτη. 8 2.4 Η διάρθρωση της απασχόλησης των μεταναστών Η Ελλάδα από παραδοσιακή χώρα εξαγωγής μεταναστών, τα τελευταία χρόνια μετετράπη σε χώρα στην οποία παρουσιάζεται σημαντική εισροή οικονομικών κυρίως μεταναστών από τις Βαλκανικές χώρες κυρίως αλλά και από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης καθώς και από χώρες της Ασίας και της Αφρικής. Είναι φανερό ότι η εισροή των μεταναστών στη χώρα επηρεάζει κατά ένα μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό την απασχόληση και συνακόλουθα την ανεργία. Το πρώτο σημείο που πρέπει να μνημονευτεί είναι η έλλειψη επαρκών στατιστικών στοιχείων για το σύνολο των μεταναστών. Η Έρευνα Εργατικού Δυναμικού του1999 κατέγραψε 276.198 μετανάστες εργάσιμης ηλικίας, εκ των οποίων 187.912 ενεργοί και 88.286 μη ενεργοί. Σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας το 4,1% των απασχολούμενων δεν έχουν την ελληνική υπηκοότητα. Τα νούμερα αυτά σαφώς υποτιμούν το πραγματικό μέγεθος των νομίμως και παρανόμως απασχολουμένων μεταναστών στην χώρα. Με μετριοπαθείς εκτιμήσεις 9 περί του αριθμού των μεταναστών φαίνεται ότι φθάνουν τα 8 βλ. Δ. Δασκαλάκη, Η πολιτική αντιμετώπισης της ανεργίας και ενίσχυσης της απασχόλησης (1993-96), σε Επιθεώρηση Εργασιακών Σχέσεων, Ιούλιος 1997, σελ. 81-85. 9 βλ. Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών Ασφαλίσεων, Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Απασχόληση στην Ελλάδα 2001. 26

700.000 άτομα (με διακυμάνσεις κατά τη διάρκεια του έτους), ενώ πράσινη κάρτα έχει χορηγηθεί σε 201.662 άτομα. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να σημειωθεί ότι η σύνθεση της απασχόλησης των μεταναστών κατά επάγγελμα και κλάδο δείχνει ότι η απασχόληση των μεταναστών δεν είναι - τουλάχιστον σε σημαντικό βαθμό - ανταγωνιστική σε σχέση με την απασχόληση του γηγενούς εργατικού δυναμικού, εφόσον η πλειοψηφία των μεταναστών απασχολείται σε επαγγέλματα χαμηλού κοινωνικού κύρους, εισοδήματος, εξειδίκευσης και προοπτικών. Επιπροσθέτως η απασχόληση των μεταναστών συχνά αφορά επαγγέλματα ή θέσεις που δεν καλύπτονται από το ελληνικό εργατικό δυναμικό. Αυτό δεν αποκλείει περιπτώσεις υποκατάστασης ημεδαπών από αλλοδαπούς, κάτι που φαίνεται να ισχύει κυρίως στους τομείς παροχής ανειδίκευτης εργασίας. Βέβαια ο ακριβής βαθμός υποκατάστασης θέσεων απασχόλησης του ντόπιου πληθυσμού από μετανάστες δεν είναι εύκολο να προσδιοριστεί με τα υπάρχοντα δεδομένα. Αναλυτικότερα, σύμφωνα με τις επεξεργασίες των στοιχείων από το Εθνικό Ινστιτούτο Εργασίας οι οποίες βασίζονται στα στοιχεία του ΟΑΕΔ, το 91% των αλλοδαπών προέρχεται από δέκα συγκεκριμένες χώρες: την Αλβανία, τη Βουλγαρία, τη Ρουμανία, το Πακιστάν, την Ουκρανία, την Πολωνία, τη Γεωργία, την Ινδία, την Αίγυπτο και τις Φιλιππίνες. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η παρουσία των Αλβανών οι οποίοι αποτελούν το 65% όλων των μεταναστών που προσήλθαν για να καταγραφούν. Οι χώρες προέλευσης που ακολουθούν είναι η Βουλγαρία (6,7% των μεταναστών που υπέβαλαν αίτηση για λευκή και πράσινη κάρτα), η Ρουμανία (4,5%), το Πακιστάν (2,9%), η Ουκρανία (2,7%), η Πολωνία (2,3%), η Γεωργία (2%), η Ινδία (1,7%), η Αίγυπτος (1,7%), οι Φιλιππίνες (1,5%) και η Μολδαβία (1,2%). Σύμφωνα με τα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού Δυναμικού του 1999, το 0,2% των απασχολουμένων προέρχεται από χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης εκτός της Ελλάδος, το 3% προέρχεται από άλλες ευρωπαϊκές χώρες, το 0,2% από την Ασία ενώ μικρότερα ποσοστά προέρχονται από άλλες περιοχές. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η κλαδική και επαγγελματική κατανομή των απασχολουμένων κατά υπηκοότητα. Από τα στοιχεία του ΟΑΕΔ φαίνεται ότι οι αλλοδαποί εργαζόμενοι είναι κυρίως ανειδίκευτοι εργάτες χειρωνάκτες ή 27

μικροεπαγγελματίες και σπάνια εξειδικευμένοι τεχνίτες. Αναλυτικά οι μετανάστες προερχόμενοι από άλλες χώρες της Ευρώπης εκτός Ε.Ε. που αποτελούν και τον κύριο όγκο των μεταναστών στην Ελλάδα απασχολούνται στις κατασκευές κατά 29%, στα ιδιωτικά νοικοκυριά ως οικιακό προσωπικό κατά 22% και στο κλάδο των ξενοδοχείων και των εστιατορίων κατά 9%. Οι τρεις επαγγελματικές κατηγορίες οι οποίες συγκεντρώνουν πολύ υψηλότερα ποσοστά απασχόλησης από το γηγενή πληθυσμό είναι οι πλανόδιοι πωλητές και οικιακοί βοηθοί (κατατάσσονται μαζί), οι τεχνίτες ανέγερσης κτηρίων και οι ανειδίκευτοι εργάτες. Ενδιαφέρον, επίσης, παρουσιάζει το γεγονός της υψηλής συγκέντρωσης απασχολουμένων από την Αφρική και την Ασία ως τεχνίτες υφαντουργίας καθώς και η μεγάλη συγκέντρωση ατόμων από την Αφρική που απασχολούνται στους κλάδους της κατασκευής επίπλων και της βιομηχανίας τροφίμων και ποτών. Αυτά τα ευρήματα φανερώνουν την ύπαρξη τόσο μεταναστευτικών δικτύων όσο και επαγγελματικών δικτύων μέσω των οποίων οι μετανάστες από ορισμένες χώρες κατευθύνονται σε συγκεκριμένες περιοχές, κλάδους και επαγγέλματα. Έτσι, η επαγγελματική διάρθρωση της απασχόλησης των μεταναστών παρουσιάζει την παρακάτω εικόνα: Έλληνες υπήκοοι γεωργοί 15% δ/ντές μικρών επιχειρήσεων 9% υπάλληλοι γραφείου 9% πωλητές 6% τεχνίτες ανέγερσης κτιρίων 6% υπάλληλοι παροχής προσωπικών υπηρεσιών 5% οδηγοί 5% Υπήκοοι χωρών της δ/ντές μικρών επιχειρήσεων 12% Ευρωπαϊκής εκπαιδευτικοί 11% Ένωσης πωλητές 10% υπάλληλοι γραφείου 9% 28

Υπήκοοι άλλων ευρωπαϊκών χωρών Υπήκοοι χωρών της Αφρικής Υπήκοοι χωρών της Ασίας τεχνίτες ανέγερσης κτιρίων 25% πλανόδιοι πωλητές και οικιακοί βοηθοί 25% υπάλληλοι παροχής προσωπικών υπηρεσιών 9% ανειδίκευτοι εργάτες 9% πλανόδιοι πωλητές και οικιακοί βοηθοί 14% τεχνίτες ανέγερσης κτιρίων 13% τεχνίτες υφαντουργίας 9% ανειδίκευτοι εργάτες 9% πλανόδιοι πωλητές και οικιακοί βοηθοί 18% τεχνίτες υφαντουργίας 16% τεχνίτες ανέγερσης κτιρίων 9% δ/ντές μικρών επιχειρήσεων 8% Σίγουρο, πάντως είναι ότι η ένταξη των μεταναστών στην εγχώρια αγορά εργασίας και στην παραγωγική διαδικασία επηρεάζει ευρύτερα βασικές παραμέτρους των εργασιακών σχέσεων. Συγκεκριμένα οι μετανάστες: ανάλογα με τον τομέα απασχόλησης (γεωργία, κτηνοτροφία, οικοδομές, παροχή υπηρεσιών) και τις συγκυριακές ανάγκες των επιχειρήσεων (βάρδιες, Σαββατοκύριακα) απασχολούνται πρόσκαιρα - εποχιακά και εξυπηρετούν, έτσι, την επιδίωξη των επιχειρήσεων για προσαρμογή του όγκου της απασχόλησης στις μεταβολές της παραγωγής, προσφέρουν την εργατική τους δύναμη με αμοιβή εμφανώς χαμηλότερη απ αυτή των ημεδαπών, εργάζονται με ιδιαίτερα ευνοϊκούς για τους εργοδότες χρόνους εργασίας (μειωμένο ωράριο, υπερεργασία), οι παράνομοι μετανάστες κινούμενοι εκτός πλαισίου συλλογικών συμβάσεων εργασίας αποτελούν δυναμικό χωρίς απαιτήσεις (άδειες, 29

κοινωνικές παροχές), ευάλωτο στις πιέσεις των εργοδοτών και πρόσφορο για απολύσεις, ενώ τέλος επιδεικνύουν υψηλή επαγγελματική και γεωγραφική κινητικότητα. Όλα τα παραπάνω καταδεικνύουν ότι οι μεταναστευτικές κινήσεις αποτελούν εργαλείο των εθνικών κρατών για την προώθηση της ευελιξίας στις εθνικές αγορές εργασίας και τη μείωση των εντάσεων - αντιπαραθέσεων που οι πολιτικές αυτές προκαλούν. 10 10 βλ.α. Καρασαββόγλου, Ο ρόλος της μετανάστευσης στην ευρωπαϊκή αγορά εργασίας. Η περίπτωση της Ελλάδας, σε Χ. Ναξάκη, Μ. Χλέτσου επ., Μετανάστες και Μετανάστευση - Οικονομικές, Πολιτικές και Κοινωνικές Πτυχές,, Πατάκης, Αθήνα 2002, σελ.213-214. 30

3. ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΕΣ ΑΝΙΣΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΑΝΕΡΓΙΑΣ Στη θεωρία, η ανεργία είναι το "δίδυμο" συστατικό των περιφερειακών ανισοτήτων. Λόγω των κοινωνικο-οικονομικών, γεωγραφικών, ακόμα και ιστορικών ή πολιτισμικών διαφορών τα περιφερειακά δεδομένα που αναφέρονται στην ανάπτυξη και την ευημερία, ποικίλλουν σημαντικά. Η κατάσταση του εργατικού δυναμικού στην περιφέρεια είναι παραδοσιακά ένας από τους δείκτες με ιδιαίτερο βάρος στον οικονομικό σχεδιασμό. Στη θεωρία, η περιφερειακή ανεργία μπορεί να οφείλεται είτε στην έλλειψη μιας συνολικής ζήτησης για αγαθά και υπηρεσίες, είτε σε μια δυσαρμονία ανάμεσα στη ζήτηση και την προσφορά, όταν ένα ποσοστό εργατικού δυναμικού κινείται ανάμεσα σε θέσεις εργασίας παραμένοντας έτσι για μία περίοδο έξω από την αγορά. Η πρώτη μορφή ανεργίας θεωρείται ως η πιο κρίσιμη για τις περιφερειακές οικονομίες. Η Ελλάδα δεν αποτελεί εξαίρεση σ'αυτή την περίπτωση. 3.1 Ιστορική αναδρομή στις τελευταίες δεκαετίες Οι οικονομικές εξελίξεις των τελευταίων 15-20 ετών, και κυρίως των τελευταίων 10 ετών καθιστούν μη ρεαλιστική την προσέγγισή τους με δεδομένα παλαιοτέρων ετών. Παρ όλα αυτά μια συνοπτική ιστορική αναδρομή βοηθά στη απόκτηση πληρέστερης εικόνας των παραγόντων που οδήγησαν στην σημερινή κατάσταση. Στην περίοδο 1975-1980 επικρατεί κλίμα σοσιαλμανίας όπως χαρακτηρίσθηκε. Αποτελέσματα αυτού του κλίματος είναι η επέκταση του δημοσίου τομέα, η αύξηση του μεριδίου των μισθών ενώ παράλληλα καθίσταται αρνητικό το μερίδιο των κερδών και αποθαρρύνεται η ιδιωτική επενδυτική δραστηριότητα λόγω μιας γενικότερης απειθαρχίας που παρατηρείται στους χώρους εργασίας. Συνέπεια των παραπάνω υπήρξε συρρίκνωση της παραγωγικότητας και οικονομική 31

στασιμότητα σε μια περίοδο ιδιαίτερα ευνοϊκή λόγω της πτώσης της τιμής του πετρελαίου και της εισροής πόρων από την Κοινότητα (περίπου 15δισ.$). 11 Από τη δεκαετία του '70 η βαθμιαία μετανάστευση και η δημογραφική διαρροή χειροτέρευσαν τη θέση πολλών περιφερειών από πολλές πλευρές. Αντίστοιχα μερικές μητροπόλεις και αστικές περιοχές εμφανίστηκαν την ίδια περίοδο με υπερπληθυσμό. Ταυτόχρονα, η φθίνουσα συνεισφορά του πρωτογενούς τομέα στο ΑΕΠ, αντανακλάται στη μετατόπιση της απασχόλησης στο δευτερογενή και τριτογενή τομέα. Στις αρχές της δεκαετίας του '80 τα δύο μητροπολιτικά κέντρα της χώρας έδειξαν τα μεγαλύτερα ποσοστά ανεργίας σε εθνικό επίπεδο (Αθήνα 6,5% και Θεσσαλονίκη 8,0% όταν ο εθνικός μέσος όρος ήταν γύρω στο 4%). Κατά την διάρκεια της ίδιας περιόδου η περιφέρεια της Κεντρικής και Δυτικής Μακεδονίας ξεπέρασε τον εθνικό μέσο όρο με 8% ενώ στις περιφέρειες του Αιγαίου ήταν γύρω στο 3%. Ένα άλλο χαρακτηριστικό εκείνης της περιόδου ήταν η διαφορετική εικόνα των περιφερειών που σχετίζεται με το εισόδημα και την παραγωγή σε σύγκριση με εκείνη που σχετίζεται με τα στατιστικά στοιχεία για την ανεργία. Μερικές από τις περιφέρειες με πολύ χαμηλά ποσοστά εισοδήματος και παραγωγής όπως η Ήπειρος και η Θράκη, έδειξαν σχετικά χαμηλά ποσοστά ανεργίας. Κατά την περίοδο 1981-1991 τα ποσοστά ανεργίας κινήθηκαν προς τα πάνω για όλη τη χώρα και ειδικότερα για τα αστικά κέντρα. Για να καταπολεμηθεί η περιφερειακή ανεργία το κράτος είχε αρχίσει από τις αρχές της δεκαετίας του '80 ένα σύστημα μέτρων πολιτικής αποτελούμενο από τρία μέρη: i) τα κίνητρα επενδύσεων ii) τις φοροαπαλλαγές iii) την ενθάρρυνση των τοπικών οικονομιών μέσω θεσμικών αλλαγών. 12 11 Π. Παυλόπουλος, όπως παραπάνω, σελ.94-95. 12 âë. Á.ÙñïëïãÜ, Ç äéáäéêáóßá áíüðôõîçò ôçò áðáó üëçóçò óå ôïðéêü åðßåäï óôçí ÅëëÜäá, óå Åðéèåþñçóç Åñãáóéáêþí Ó Ýóåùí, Áðñßëéïò 2000, óåë.67-68. 32