ΣΤΑΥΡΟΣ ΑΣΤΕΡΙΟΥ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ ΕΘΝΙΚΟΣ ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΣΥΝΔΕΣΜΟΣ ΑΝΤΙΚΟΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗΣ ΔΡ ΑΣΗΣ ΤΑ ΤΑΓΜΑΤΑ ΑΣΦΑΛΕΙΑΣ ΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ (Ιανουάριος-Οκτώβριος 1944) ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΣΟΚΟΛΗ
«Στα πρώτα χρόνια δεν μιλούσα [ ενν. για τη φρίκη των χιτλερικών στρατοπέδων συγκέντρωσης] ούτε στα παιδιά μου. Δεν ήθελα να τους μεταφέρω εικόνες δυστυχίας και δεν το θέλω ακόμα. Αποδείχθηκε πως η σιωπή μου ήταν λανθασμένη. Ο κόσμος πρέπει να μάθει, να παραμείνουν στην επιφάνεια οι φρικαλεότητες, για να μην ξαναγίνουν». ΛΕΟΝ ΜΠΕΝΜΑΓΙΟΡ Θεσσαλονικιός που επέζησε των χιτλερικών στρατοπέδων συγκέντρωσης. (εφημ. «Η Καθημερινή», 26.2.2006)
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντομογραφίες και σύμβολα............................................ 14 ΠΡΟΛΟΓΟΣ............................................................ ΕΙΣΑΓΩΓΉ 1. Η εμφάνιση, οι δημιουργοί και η ταυτότητα του Ε. Α.Σ. Α.Δ................ 17 2. Ο σκοπός και οι ένοπλοι του Ε. Α.Σ. Α.Δ................................. 21 3. Από συνεργάτες στην αγχόνη των Γερμανών............................ 28 4. Εύλογα ερωτήματα................................................... 36 5. Το άγος και η κάθαρση των δωσιλόγων................................. 46 6. Προβλήματα της εργασίας μου......................................... 49 ΚΕΦΑΛΑΙΟΑ', ΛΑΡΙΣΑ...................... 53 I. Πεπραγμένα του Ε. Α.Σ. Α.Δ. από δικαστικά ντοκουμέντα 1. Η πρώτη δίκη των ΕΑΣ ΑΔιτών στο Ε.Δ.Δ. Λάρισας.................... 55 2. Μία δίκη για το μακελειό της 13ης-14ης Μαtου 1944.................... 71 3. Τρεις εκτελέσεις, ένας aπαγχονισμός και ένας γενναίος που εγκαλεί...... 84 4. Η μήνυση της χήρας Τάσου Γ αλάνη και το αποτέλεσμα της δίκης........ 96 5. Η δίκη για την εκτέλεση του Γεωργίου Σακελλάρη...................... 106 6. Η εκτέλεση των Δημητρίου Χατζημαυροειδή και Μάνθqυ Παπαπούλιου. 114 7. Ο Ε. Α.Σ. Α.Δ. ληστεύει την Ε.Γ.Π.Σ. Λάρισας.......................... 124 8. Ο Ε. Α.Σ. Α.Δ. η Ε. Ε.Ε. και ο δικηγόρος Βασίλης Σχινάς................ 129 9. Χρ1iστος Κροντήρης, ο λοχαγός διοικητής της Ασφάλειας του Ε. Α.Σ. Α.Δ. 136 10. Ένας ΕΑΣ ΑΔίτης ένοπλος και με γερμανική στολ1i κατά των ανταρτών.. 139 11. Επώνυμος και σιχαμερός καταδότης................................. 140 12. Ένας γερμανοντυμένος σπιούνος ΕΑΣ ΑΔίτης......................... 141 13. Ο «υπασπιστής>> του Ε. Α.Σ. Α.Δ. και το πουκάμισο του πλιάτσικου....... 143 14. Ληστείες, συλλήψεις και εκβιασμοί ΕΑΣ ΑΔιτών....................... 144 Π. Πεπραγμένα του Ε. Α.Σ. Α.Δ. όπως τα βίωσαν επιζώντες 1. Μπαρμπής Αθανασίου Βοζαλής..................................... 146 2. Βασίλης Χρήστου Βουτσιλάς........................................ 149 3. Ήρα Αλαμανή-Φλώρου............................................. 153 4. Α.Α.Σ.............................................................. 153 5. Ιπποκράτης Κωνσταντίνου Τσομάκος................................ 155 ΠΙ. Πεπραγμένα του Ε. Α.Σ. Α.Δ. ιστορούμενα από συγγραφείς 1. Δαμιανός Αχιλλέα Βουλγαράκης..................................... 156 2. Ρίζος Μπόκοτας... 161 3. Λάζαρος Αρσενίου................................................. 163 IV. Πεπραγμένα του Ε. Α.Σ. Α.Δ. στον Τύπο της Κατοχής................... 164 15
12 Στ Α ΥΡΟΣ ΑΣΊ'ΕΡΙΟΥ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β' ΤΥΡΝΑΒΟΣ-ΑΜΠΕΛΩΝΑΣ-ΒΡΥΟΤΟΠΟΣ-ΦΑΛΑΝΗ............... 167 Ι. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. από δικαστικά ντοκουμέντα 1. Τα γεγονότα στη Φαλάνη: 15 Μαtου 1944............................. 171 2. Τα γεγονότα στον Αμπελώνα: 17, 27, 31 Μαtου και 4 Ιουνίου 1944....... 177 Π. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. όπως τα βίωσαν επιζώντες 1. Ειρήνη Χρ1Ίστου Κοντσιώτη-Κωτούλα................................ 204 2. Σταύρος Αστερίου Παπαγιάννης..................................... 206 3. Φώτης Δημητρίου Αλατάς-Ανθή, σύζυγος Φώτη Αλατά................ 213 4. Αλέκος Ιωάννου Σκούφας........................................... 218 5. Γιάννης Σπύρου Κωτσόπουλος....................................... 226 6. Βασίλειος Δημητρίου Ψαθάς......................................... 230 7. Ηλίας Γεωργίου Ριζόπουλος......................................... 234 ΠΙ. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. ιστορούμενα από συγγραφείς.............. 241 IV. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. στον Τύπο της Κατοχής................... 241 I Ι ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ' ΣΤΑ ΚΑΜΠΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΛΑΡΙΣΑΣ..................................... 243 Ι. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. από δικαστικά ντοκουμέντα 1. ΑΜΑΡΛΑΡ (Κοιλάδα)............................................... 244 2. ΝΙΚΑΙΑ (Νεμπεγλέρ)............................................... 254 3. ΣΊ'ΑΥΡΟΣ (Δεμερλί)................................................ 272 4. ΠΟΛ ΥΝΕΡΙ (Σιμικλί)................................................ 283 5. ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ (Μπουχλάρ)....................................... 300 6. ΝΕΕΣ ΚΑΡΥΕΣ (Χατζημουσταφά, Ισαρλίκ)............................ 311 7. ΑΡΜΕΝΙΟ (Γκερλί)................................................. 315 8. ΔΙΛΟΦΟ (Μεγάλο Χαλίτσι).......................................... 320 9. ΖΑΠΠΕΙΟ (Μπακράτσι)... 323 10. ΣΥΚΟΥΡΙΟ (Κεσερλί)............................................... 325 Π. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. όπως τα βίωσαν επιζώντες 1. Γιάννης Σωτηρίου.................................................. 328 2. Δημήτριος Αχιλλέα Κατσάνας....................................... 331 3. Αθανάσιος Δημ. Μητσόπουλος-Κωσταντία, σύζ. Αθ. Μητσόπουλου..... 332 4. Δημήτριος Γεωργίου Μπατάλης...................................... 335 ΠΙ. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. ιστορούμενα από συγγραφείς 1. Αλέξης Σεβαστάκης................................................ 337 IV. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. στον Τύπο της Κατοχής 339 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Δ' ΜΑΓΝΗΣΙΑ Α'ΒΟΛΟΣ............................................................. 341 Ι. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. από δικαστικά ντοκουμέντα................. 341
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 13 Π. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. ιστορούμενα από συγγραφείς............... 343 1. Νίτσα Κολλιού..................................................... 343 2. Γιάννης Μουράτογλου.............................................. 345 3. Λάζαρος Αρσενίου................................................. 347 ΠΙ. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. στον Τύπο της Κατοχής... :........... 358 Β' ΑΛΟΝΝΗΣΟΣ... 363 Ι. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. όπως τα βίωσαν επιζώντες.................. 364 Αθανάσιος Κυριαζής, Απόστολος Βλάικος και Κωνσταντίνος Τσουκανάς 364 Γ' ΚΑΡΔΠΣΑ-ΠΑΛΑΜΑΣ-ΣΟΦΑΔΕΣ-ΚΟΣΚΙΝΑ-ΦΑΝΑΡ-ΜΑΓΟΥ ΛΑ Ι. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. όπως τα βίωσαν επιζώντες α. Παλαμάς 1. Νικόλαος Κατσιαμπούρας........................................... 366 2. Ματθαίος Μπλούφας............................................... 370 3. Βασίλειος Φιρφιρής................................................. 373 4. Δημήτριος Αρμύρος................................................ 374 β. Κοσκινάς Από τις αφηγήσεις: Γιάννη Απ. Ράια, Αθανάσιου Δ. Πιτσαριώτη, Αχιλλέα Α. Ράια, Βάιου Χρ. Πάσχου και Χρήστου Γ. Ράια.......................... 375 Π. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. στον Τύπο της Κατοχ1Ίς.................... 380 Δ'ΤΡΙΚΑΛΑ I. Πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. στον Τύπο της Κατοχής..................... 387 ΕΠΙΛΟΓΟΣ Η υποχρέωση όλων μας................................................. 389 Ο Ε.Α.Σ.Α.Δ. και τα Τάγματα Ασφαλείας................................. 390 Η δράση και η αντίδραση: το αποτέλεσμα................................. 391 Η οφειλή μας.......................................................... 392 ΠΑΡΆΡτΗΜΑ I. Πίνακας των aφηγητών που κατέθεσαν τα βιώματά τους από την εμφάνιση και τη δράση του Ε.Α.Σ.Α.Δ........................................... 393 11. Οι διατάξεις του αναγκαστικού νόμου 533/1945 για τους δωσίλογους: προβλεπόμενα αδικήματα και ποινές................................... 394 ΠΙ. Η δίκη ΕΑΣΑΔιτών του Φανάρ-Μαγούλα στο Στρατοδικείο της 1 ης Μεραρχίας του Ε.Λ.Α.Σ..................................................... 397 IV. Η καταγγελία του Στ. Σαράφη και του Γ. Κωστόπουλου από την Πανθεσσαλική Επιτροπή του Ε.Α.Μ............................................. V. Πίνακας Δικαστών, Εισαγγελικών λειτουργών και Γραμματέων που έλαβαν μέρος στις δίκες των δωσίλογων ΕΑΣΑΔιτών........................... 402 Vl. Πίνακας πρακτικών και αποφάσεων του Ε.Δ.Δ. Λάρισας για ΕΑΣΑΔίτες. 403 VII. Δύο ανακοινώσεις του Ε.Α.Σ.Α.Δ..................................... 406 VΠΙ. Ο Παπαναξαγόρας μεριμνά για τους συνεργάτες του ΕΑΣΑΔίτες....... 408 ΙΧ. Το ένταλμα σύλληψης του Δημ. Μαλλιάρα και η τύχη του............... 411 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... ΕΥΡΕΤΗΡΙΑ............................................................ 419 398 417
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΣΥΜΒΟΛΑ Αν.Ν Απ. Αριθμ. Αφ. Ε. Ε.Α. Ε.Α. Μ. Ε. Α. Ο. Ε.Α.Σ.Α.Δ. Ε.Γ.Π.Σ. Ε.Δ.Ε.Σ. Ε.Δ.Δ. Ε.Ε.Ε. Ε.Ε.Ε. Ε.Λ.Α.Σ. Ε.Ο.Ε.Α. Ε.Π. Ε.Σ.Α. Ε.τ.Α. εφ. : Αναγκαστικός νόμος : Απόφαση :Αριθμός :Αφήγηση : Ε.Α.Σ.Α.Δ. Κ. :Κασέτα Κατ. Κεφ. Κ.Κ.Ε. : Εθνικ1Ί Αλληλεγγύη : Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο : Εθνικές Αντικομμουνιστικές Ομάδες :Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Α ντικομμουνιστικής Δράσης (Κατοχή, 1944) : Ένωση Γεωργικών Πιστωτικών Συνεταιρισμών : Ελληνικός Δημοκρατικός Εθνικός Σύνδεσμος : Ειδικό Δικαστήριο Δωσιλόγων : Εθνική Ένωση Ελλάδος : Ένωση Ελευθέρων Ελλήνων : Εθνικός Λα.ίκός Απελευθερωτικός Στρατός : Εθνικές Ομάδες Ελλήνων Ανταρτών : Εθνική Πολιτοφυλακή : Ελληνικός Στρατός Απελευθέρωσης (Α ντάρτικη ομάδα Δ. Κωστόπουλου) : Επιμελητεία του Αντάρτη : Εφημερίδα : Αφ1Ίγηση που δεν μαγνητοφωνήθηκε αλλά καταγράφηκε : Κεφάλαιο : Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος Κ.Υ.Δ.Ε.Π. : Κεντρική Υπηρεσία Διαχείρισης Ελληνικών Προ"ίόντων Λ. :Λεγεώνα Ν. :Αριθμός Ο.Π.Λ.Α. : Οργάνωση Προστασίας Λα"ίκού Αγώνα : Πανελλήνια Ένωση Αγωνιζομένων Νέων Π.Ε.Ε.Α. : Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης : Πολιτικό γραφείο Σ.Ε.Κ. : Σιδηρόδρομοι Ελληνικού Κράτους Πρ. : Πρακτικά Π.Ε.Α.Ν. Π.Γ. σ. :Σελίδα ση μ. Σ.Μ.Α. τ. τ.τ.τ. τετρ. (... ) [... ] :Σημείωση : Στρατηγείο Μέσης Ανατολής :Τόμος : Ταχυδρομείο. Τηλεγραφείο. Τηλεφωνείο :Τετράδιο : Παράλειψη κειμένου : Παράθεμα λέξης ή φράσης από τον συγγραφέα
ΠΡΟΛΟΓΟΣ Για την περίοδο της Κατοχής και, ιδιαιτέρως, για την Εθνική Αντίσταση κατά των τριών κατακτητών της χώρας μας, υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία ιστορίας και πολλά έχουν γραφεί από τους πρωταγωνιστές ή από τους απλούς αγωνιστές που συμμετείχαν στις ένοπλες ή τις πολιτικές αντιστασιακές οργανώσεις. Αναλόγως της οπτικής γωνίας από την οποία ο κάθε συγγραφέας παρατηρεί τα γεγονότα και τους εμπλεκομένους, δηλαδή την ιδεολογική, πολιτική ή και την κομματική τοποθέτησή του, άλλα υπερτονίζει και άλλα υποβαθμίζει. Όλοι, όμως, φροντίζουν, πάντοτε, να τονίζουν τα θετικά στοιχεία και να αποσιωπούν ή να ελαχιστοποιούν τα μελανά σημεία τους, για να μην αμαυρώσουν το μεγαλείο της Εθνικής Αντίστασης. Έγινε, βέβαια, λόγος για την ύπαρξη οργανωμένων ένοπλων ομάδων υποκινούμενων από τους κατακτητές και την κυβέρνηση των συνεργατών τους. Είναι τα Τάγματα Ασφαλείας και άλλες οργανώσεις με διάφορες επωνυμίες, που σκόπευαν στον ίδιο στόχο: στην εξουδετέρωση της ΕΑΜικής αντίστασης σε συνεργασία με τους κατακτητές. Ειδικώς, για τα πεπραγμένα του Εθνικού Αγροτικού Συνδέσμου Αντικομμουνιστικής Δράσης (Ε.Α.Σ.Α.Δ.), που είναι αντικείμενο αυτής της εργασίας, έχουν γραφεί ελάχιστα και πολύ γενικά. Τα μέλη αυτών των οργανώσεων, πράγματι, συνεργάστηκαν με τους κατακτητές και διέπραξαν φοβερά εγκλήματα κατά της ζωής, της τιμής και της περιουσίας των ΕΑΜιτών και όσων μετείχαν στον εθνικό απελευθερωτικό αγώνα. Οι συγγραφείς που αναφέρονται στη δράση αυτών των ομάδων τις εμφανίζουν μονοδιάστατα: απολύτως επαινετικά ή aπαξιωτικά. Έτσι, επαινέθηκαν και επαινούνται από τους συγγραφείς οι οποίοι είτε μετείχαν οι ίδιοι στα Τάγματα Ασφαλείας -τα οποία δημιουργήθηκαν μετά την άνοιξη του 1943- είτε απλώς συμμερίζονταν τις ανησυχίες πολλών Ελλήνων για τον κίνδυνο επικράτησης των κομμουνιστών μετά την Απελευθέρωση. Αντιθέτως, οι συγγραφείς που μετείχαν οι ίδιοι στην ΕΑΜ ι κ ή Εθνική Αντίσταση, ή εκτιμούν την αντιστασιακή της δράση κατά των κατακτητών -παρά τα τερατώδη και εγκληματικά σφάλματα των κομμουνιστών που την καθοδηγούσαν-, καταδικάζουν τα Τάγματα απολύτως, γιατί συνεργάστηκαν με τους κατακτητές, και θεωρούν προδότες εκείνους που εντάχθηκαν σ' αυτά. Ωστόσο δεν έχει τεθεί το ερώτημα πώς ήταν δυνατόν όλοι όσοι εντάχθηκαν στα Τάγματα Ασφαλείας και στον Ε.Α.Σ.Α.Δ. -περίπου τριάντα χιλιάδες οπλίτες και χίλιοι μόνιμοι και έφεδροι αξιωματικοί (που είχαν πολεμήσει εναντίον των επιδρομέων Ιταλών φασιστών στο μέτωπο της Αλβα-
16 Στ Α ΥΡΟΣ ΑΣ"ΓΕΡΙΟΥ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ νίας)-, 1 να καταστούν προδότες της πατρίδας τους συνεργαζόμενοι με τους κατακτητές και ειδικώς οι ΕΑΣΑΔίτες με τους Γερμανούς. Δεν έχει ερευνηθεί επαρκώς το πώς και το γιατί κατέληξαν στην προδοσία και στην ένοπλη συνεργασία με τους κατακτητές. Εκείνοι, όμως, οι οποίοι είχαν την εμπειρία της Κατοχής στη Θεσσαλία -ανάμεσά τους και ο υποφαινόμενος- γνώριζαν την έκταση και την αγριότητα των εγκλημάτων των ΕΑΣΑΔιτών αλλά και το πώς και γιατί πολλοί από αυτούς κατέληξαν στη συνεργασία με τους κατακτητές και στη διάπραξη εγκλημάτων του κοινού ποινικού δικαίου. Προσωπικά, είχα την ευκαιρία να γνωρίσω και νέα στοιχεία για τους ίδιους και τη δράση τους από τα πρακτικά του Ειδικού Δικαστηρίου Δωσιλόγων Λάρισας, τον καιρό που συγκέντρωνα στοιχεία για τη συγγραφή των βιβλίων μου: Τα παιδιά της λύκαινας και Βλάχοι και βλαχόφωνοι Έλληνες. Ταυτόχρονα, όμως, πρόσεξα και κάποιες άλλες «λεπτομέρειες» γεγονότων, οι οποίες ενίσχυαν τις απορίες και τους προβληματισμούς μου για το πώς συνέβη τόσο πολλοί να ενταχθούν στα Τάγματα Ασφαλείας -και στον Ε.Α.Σ.Α.Δ.-, και να βρεθούν έτσι στην υπηρεσία των Γερμανών, καθώς και για τον πολυσυζητημένο προσδιορισμό του χρόνου έναρξης του εμφυλίου πολέμου και των υπευθύνων για το έναυσμα. Αυτές τις σκέψεις τις ακολούθησε ένα δίλημμα: αν αυτά τα εγκλήματα και οι περιστάσεις υπό τις οποίες διαπράχθηκαν έπρεπε να αποκαλυφθούν ή, αντιθέτως, θα 1Ίταν σκόπιμο να αφεθούν στο σκότος και στη λησμονιά, ώστε να μείνουν άγνωστα, για να μη «στενοχωρήσουν» κάποιους από τους νεότερους όπως και αν το όφελος από την παρουσίασή τους θα ήταν μεγαλύτερο από τη ζημία που τυχόν θα προξενούσαν με την «αναμόχλευση» του παρελθόντος. Ο ίδιος προβληματισμός υπήρξε και όσον αφορά την αποκάλυψη της εγκληματικής δράσης των λεγεωνάριων Βλάχων, επίσης, κατά την περίοδο της Κατοχής. Όμως, η ευμενής υποδοχή των δύο βιβλίων μου από τη μέγιστη μερίδα των βλαχοφώνων έδωσε την απάντηση στο δίλημμα και με ενθάρρυνε να προχωρήσω στη νέα μου έρευνα. Η ιστορία είναι προ'ίόν της δράσης μας, η οποία, δυστυχώς, δεν έχει να επιδείξει μόνον επαινετά έργα, αλλά και aποκρουστικά, μερικές φορές ταυτόχρονα διφυή, ακόμα και παράγωγα του ίδιου υποκειμένου. Θέτω στη διάθεση του αναγνωστικού κοινού όσα στοιχεία μπόρεσα να συγκεντρώσω για τα πεπραγμένα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. ως απάντηση στα παραπάνω ερωτήματα. 1. Βλ. Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του ελληνικού εμφυλίου πολέμου 1946-1949, εκδ. <<Βιβλιόραμα>>, Αθήνα 2000, τ. Α', σ. 59.
ΕΙΣΑΓΩΓΉ 1. Η εμφάνιση, οι δημιουργοί και η ταυτότητα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. Οι νlκες των συμμaχων κατa των δυνaμεων του Άξονα σε όλα τα μέτωπα του πολέμου κατa το έτος 1943 και η ενδυνaμωση των αντιστασιακών οργανώσεων, μαζl με τη φημολογούμενη απόβαση συμμαχικών δυνaμεων σε έδαφος της χώρας μας, οδήγησαν την κατοχική κυβέρνηση του Ιωaννη Ρaλλη, προφανώς και με την ενθaρρυνση aλλων παραγόντων, να προγραμματlσει τη συγκρότηση ειδικών ένοπλων τμημaτων. Εξοπλισμένα από τους Γερμανούς τα τμ1ίματα αυτa, θα εlχαν ως σκοπό τους την τήρηση της δημόσιας τaξης και την προστασlα των αντιφρονούντων από τις διώξεις των ΕΑΜικών αντιστασιακών οργανώσεων. Έτσι, από την aνοιξη του 1943, αρχlζει η έκδοση σειρaς σχετικών νόμων της κατοχικής κυβέρνησης και η συγκρότηση των νέων ένοπλων τμημaτων: των Ευζώνων. Η αρχή έγινε με τον σχηματισμό ενός λόχου για την τιμητική φρουρa του Άγνωστου Στρατιώτη: τον Μaιο του Lδιου έτους συγκροτήθηκαν aλλοι δύο λόχοι, οι οποlοι αποτέλεσαν το Ευζωνικό Τaγμα ΑσφαλεLας των Αθηνών. ΛLγο αργότερα, στις 15 ΙουνLου 1943, εκδόθηκε η υπ' aριθμ. 147/43 εγκύκλιος διαταγ1ί του υπουργού Εθνικής Άμυνας, η οποlα προέβλεπε τη συγκρότηση τεσσaρων Ευζωνικών Ταγμ<lτων από υποψήφιους επιλεγμένους «αυστηρότατα μεταξύ των πλέον εθνικοφρόνων»2 Ελλήνων, προοριζομένων για την πρωτεύουσα και για τις πόλεις: Πaτρα, Καλαμaτα, Α γρlνιο. Το πιο αποφασιστικό βήμα για τη συγκρότηση των Ταγμaτων ΑσφαλεLας έγινε με την έκδοση της υπ' aριθμ. 15111 διαταγ1ίς, στις 16 ΙανουαρLου 1944, του Γενικού Διοικητ1Ί του Στρατού Ξηρaς του Υ πουργεlου Εθνικής Ασφaλειας, η οποlα φέρει την υπογραφή του Ιωaννη Ρaλλη ως προέδρου του συμβουλlου και υπουργού Εθνικής Άμυνας. «Η κυβέρνηση», έλεγε η διαταγή, «αποφaσισε να χρησιμοποιήσει τις δυνaμεις ΑσφαλεLας του κρaτους, για να αντιμετωπlσει με σθένος όλα τα αναρχικa στοιχεlα που εlναι η μ<χστιγα τόσο των πόλεων όσο και της υπαlθρου. Έχοντας αυτόν τον στόχο σκοπεύει να αυξήσει τις δυνaμεις της με τη δημιουργlα aλλων ταγμaτων ευζώνων, έτσι ώστε να ανταπεξέλθει στο έργο της διaλυσης του κομμουνισμού. Οι Έλληνες αξιωματικοl θα πρέπει να εlναι οι πρώτοι που θα συνεισφέρουν σε αυτό το εθνικό έργο της κυβέρνησης». Στη συνέχεια καλούσε «όλους τους μόνιμους αξιωματικούς να δεχθούν να συμμετaσχουν στην εθνικ1ί δέσμευση της κυβέρνησης» και τους διέταζε: 2. Γενικό Επιτελείο Στρατού, Αρχεία Εθνικής Αντίστασης (1941-1944), εκδ. Διεύθυνσης Ιστορίας Στρατού, Αθήνα 1998, τ. 8, σ. 225.
18 Σ'Γ Α ΥΡΟΣ ΑΣ'ΓΕΡΙΟΥ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ «Αμέσως, με τη λήψη αυτής της εντολής, να καλέσετε όλους τους μόνιμους αξιωματικούς υπό τις διαταγές σας και εκείνοι που είναι διατεθειμένοι να καταταγούν στα Τάγματα Ασφαλείας να υποβάλουν σχετικές δηλώσεις. Οι δηλώσεις αυτές πρέπει να υποβληθούν αμέσως σε εμάς (Γενικ1Ί Διεύθυνση Δυνάμεων Ξηράς) πριν από την 23η του τρέχοντος μηνός».3 Την εποχή αυτή εμφανίστηκε και ο Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Α ντικομμουνιστικής Δράσης (Ε.Α.Σ.Α.Δ.). Ο γεωγραφικός χώρος στον οποίο έδρασε ήταν οι τέσσερις νομοί της Θεσσαλίας: Μαγνησία, Λάρισα, Καρδίτσα και Τρίκαλα. Οι Γερμανοί, την περίοδο που εμφανίστηκαν οι πρώτες αυτές ομάδες, είχαν ανακοινώσει ότι «η στρατιωτική διοίκηση του Ε.Α.Σ.Α.Δ. βρισκόταν στα χέρια γερμανικών στρατευμάτων κρούσεως», προφανώς των S.S., και ότι ο πολιτικός αρχηγός του ήταν «ένας από τους πιο γνωστούς πολιτικούς στην Ελλάδα»4, υπονοώντας, προφανώς, τον Στυλιανό Γονατά, ο οποίος φερόταν ως συναρχηγός του κόμματος των Φιλελευθέρων μαζί με τον Θεμ. Σοφούλη. Εκτός από τον πολιτικό αρχηγό του Ε.Α.Σ.Α.Δ., τον οποίο οι Γερμανοί φωτογράφισαν με την ανακοίνωσή τους, όταν η οργάνωση έκανε την εμφάνισή της, ήταν πρόδηλο ότι η κατοχικ1ί κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη, που με ολόκληρη σειρά διαταγμάτων της ίδρυσε και οργάνωσε τα Τάγματα Ευζώνων, τα Ειδικά Τάγματα Ασφαλείας και τα Ειδικά Εθελοντικά Σώματα των Πολιτών, γνώριζε και συνέβαλε στην ίδρυσή του. Απόδειξη αυτού είναι η παρουσία στις γραμμές του μόνιμων αξιωματικών του στρατού ξηράς, οι οποίοι, με διαταγή του ίδιου του Ιωάννη Ράλλη, που έχω αναφέρει, προσκλήθηκαν να συμμετάσχουν στην εθνική δέσμευση της κυβέρνησής του για τη «διάλυση του κομμουνισμού». Ενεργός παράγοντας στην ίδρυση του Ε.Α.Σ.Α.Δ. ήταν βέβαια και οι γερμανικές δυνάμεις κατοχής, οι οποίες και εξόπλισαν την οργάνωση, όπως άλλωστε έπραξαν και για τα λοιπά κατά τόπους Τάγματα Ασφαλείας.5 Την ίδρυση των Ταγμάτων Ασφαλείας και του Ε.Α.Σ.Α.Δ. γνώριζαν και οι αρχηγοί των κομμάτων, αλλά και προσωπικότητες του παλαιού πολιτικού κόσμου, από τους οποίους πολλοί την ενέκριναν, ρητώς ή σιωπηρώς, 1l την ανέχθηκαν. Το ίδιο ισχύει και για τους πολιτικούς που, κατά τα δύο τελευταία χρόνια της Κατοχής, μετείχαν στην εξόριστη ελληνική κυβέρνηση.6 Όσο για τις αγγλικές μυστικές υπηρεσίες, είναι ευνόητο ότι αυτές ρύθμιζαν τη δράση τους σύμφωνα με τις διπλωματικές επιδιώξεις της χώρας τους για τη δημιουργία μοχλών 3. Ό.π., υποσημ. 2, σ. 144. 4. Στο ίδιο, σ. 122. 5. α. Ό.π., υποσημ. 1, σ. 216 β. Ό.π., υποσημ. 2, σσ. 106, 122 γ. Γιάννης Κ. Δουατζής, Οι Ταγματασφαλίτες, εκδ. Αφών Τολίδη, Αθ1jνα χ.χ., σ. 276 επ. 6. α. Ό.π., υποσημ. 2, σσ. 197, 225 β. Γεώργιος I. Ράλλης, Κοιτάζο1ιτας πίσω, β' έκδ., εκδ. <<Ερμείας», Αθ1jνα 1993, σσ. 310, 311.
ΕΙΣΑΓΩΓΉ 19 κατάλληλων για μακροχρόνια και ποικίλη χρήση, ώστε να χρησιμοποιηθούν 6-το μέλλον για την υλοποίηση των σχεδιασμών της εξωτερικής πολιτικής της κυβέρνησής τους. Έτσι είναι αδύνατο να αγνοούσαν τους σχεδιασμούς και τα παρασκήνια που οδήγησαν στην ίδρυση και ανέλιξη των Ταγμάτων Ασφαλείας και συνεπώς και του Ε.Α.Σ.Α.Δ. Η ευαισθησία τους για την τύχη των ταγματασφαλιτών, ιδίως των αξιωματικών, ευθύς μετά την Απελευθέρωση, το επιβεβαιώνει.7 Άλλωστε, κοινή είναι η διαπίστωση όλων των ερευνητών της κατοχικ1ίς περιόδου ότι οι παράγοντες που μνημονεύτηκαν πιο πάνω γνώριζαν, ενέκριναν ή ανέχθηκαν τις πρωτοβουλίες για την ίδρυση των Ταγμάτων Ασφαλείας -και του Ε.Α.Σ.Α.Δ.-, για τον εξοπλισμό τους από τους Γερμανούς και για τη δράση τους. Η στάση τους αυτή δεν ήταν τυχαία: ο «εθνικός» και «αντικομμουνιστικός» σκοπός αυτών των οργανώσεων (ταγμάτων Ασφαλείας Ε.Α.Σ.Α.Δ.) υπηρετούσε απολύτως και τις επιμέρους επιδιώξεις των παραγόντων που ανέφερα: Η κυβέρνηση του Ράλλη ήθελε να έχει τις αναγκαίες δυνάμεις κατά τη στιγμή που οι Γερμανοί θα εγκατέλειπαν την Ελλάδα, ώστε να εμποδίσουν την ΕΑΜικ1Ί αντίσταση να καταλάβει την εξουσία, και να τις θέσει στη διάθεση της εξόριστης κυβέρνησης. Βεβαίως, αυτό θα συνέβαλε και στην εξιλέωσή της για τη συνεργασία της με τους κατακτητές. Οι πολιτικοί αρχηγοί 1Ίθελαν να έχουν τον λόγο στις μεταπολεμικές πολιτικές εξελίξεις, αφού θα αποφευγόταν η πολιτικ1ί μονοκρατορία του Κ.Κ.Ε. Οι Άγγλοι ήθελαν να διαφυλάξουν τα παντοειδή ερείσματά τους στη χώρα μας μετά την απελευθέρωσή της. Και οι Γερμανοί 1Ίθελαν να καλύψουν τα νώτα τους, όταν θα έφθανε η ημέρα να εγκαταλείψουν τη χώρα, καθώς, όπως πίστευαν, οι εγχώριοι συνεργάτες τους θα συγκρούονταν οπωσδήποτε με τις δυνάμεις της Αντίστασης. Ο Εθνικός Αγροτικός Σύνδεσμος Αντικομμουνιστικ1Ίς Δράσης (Ε.Α.Σ.Α.Δ.) αν1ίκει στην κατηγορία των οργανώσεων που εμφανίστηκαν και έδρασαν την περίοδο της Κατοχής με έμβλημα τον αντικομμουνισμό, οι οποίες έμειναν γνωστές στη νεότερη ιστορία μας ως Τάγματα Ασφαλείας. Όλες αυτές οι οργανώσεις συνεργάστηκαν με τις γερμανικές δυνάμεις κατοχής, από τις οποίες χρηματοδοτήθηκαν και εξοπλίστηκαν. Ο Ε.Α.Σ.Α.Δ. εμφανίστηκε και έδρασε σε ολόκληρη τη Θεσσαλία, από τις αρχές και έως το Σεπτέμβριο του 1944, σε μια περιοχή πλούσια, κατεξοχήν γεωργική, με μικρούς όμως γεωργικούς κλήρους. Οι κάτοικοί της, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, ήταν μικρο"ίδιοκτήτες και με πενιχρό εισόδημα. Ένα μικρό ποσοστό μόνο των Θεσσαλών αγροτών κατείχε βιώσιμο γεωργικό κλ11- ρο και επαρκές εισόδημα. Εντούτοις, τόσο οι μικρο"ίδιοκτ1ίτες όσο και οι 7. α. Dominique Eudes, Οι καπεταναίοι, εκδ. <<Εξάντας>>, Αθήνα 1970, σ. 272 β. Mark Mazower, Στην Ελλάδα του Χίτλερ, εκδ. <<Αλεξάνδρεια>>, Αθήνα 1994, σ. 359 γ. Βλ. Γιάννης Κ. Δουατζ1Ίς, ό.π., υποσημ. 5γ, σσ. 232, 251, 259, 260.
20 ΣΊΆ ΥΡΟΣ ΑΣΊΈΡΙΟΥ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ μεγαλοκτηματίες διακρίνονταν για τις συντηρητικές αρχές τους, και κατά συνέπεια ήταν ευάλωτοι σε μια αντικομμουνιστική και πατριωτική συνθηματολογία. Και οι δυο πληθυσμιακές ομάδες τρόμαξαν από την πρακτική που ακολούθησαν οι κομμουνιστές όταν κατέλαβαν την εξουσία στη Ρωσία και από τα κηρύγματα των κομμουνιστών για την κατάργηση της ατομικ1ίς ιδιοκτησίας, για την ισότητα και για τον διεθνισμό των κομμουνιστικών κομμάτων. Το Ε.Α.Μ., βέβαια, είχε αποστασιοποιηθεί από αυτές τις πρακτικές και τις ιδέες των κομμουνιστών, αλλά οι επιφυλάξεις αυτών των πληθυσμιακών ομάδων στηρίζονταν στο γεγονός ότι το Κ.Κ.Ε., ως το μεγαλύτερο και καλύτερα συγκροτημένο κόμμα στον αντιστασιακό συνασπισμό του Ε.Α.Μ., καθόριζε τις επιλογές του. Τα στοιχεία που έχω στη διάθεσή μου δεν αποκαλύπτουν κάποιας μορφ1ίς έγγραφη ιδρυτική πράξη που να σηματοδοτεί τον χρόνο και τον τόπο της εμφάνισης του Ε.Α.Σ.Α.Δ., όπως είναι εκείνη που πιστοποιεί και νομιμοποιεί την εμφάνιση και τη δραστηριότητα κάθε συνδέσμου Ίl συλλόγου με κοινωφελή ή μη σκοπό. Μόνο ο τίτλος του, η εποχ1ί που έχουν κάνει την εμφάνισή τους οι ένοπλες ομάδες του με την εγκληματικ1ί δραστηριότητά τους, καθώς και η στεν1ί συνεργασία τους με τους Γερμανούς, αποκαλύπτουν την «ίδρυσή» του, τα «ιδρυτικά μέλη» του και τους σκοπούς του.8 Από τα στοιχεία αυτά προσδιορίζεται και η ταυτότητά του.9 Στη Θεσσαλία, ως επιτόπιος, γνωστός και αναγνωρισμένος αρχηγός του Ε.Α.Σ.Α.Δ. δεν εμφανιζόταν κάποιος παροπλισμένος ανώτερος αξιωματικός του ελληνικού στρατού, από αυτούς που είχαν προσχωρήσει στα Τάγματα Ασφαλείας, όπως συνέβαινε σε άλλες περιοχές της χώρας, αλλά ο Δημήτριος (τάκης) Μακεδών -γνωστός ως «Μαύρος», ίσως εξαιτίας του μελαμψού προσώπου του, πρώην υπαξιωματικός της χωροφυλακής, γεννημένος στη Σκόπελο το 1914. Και μόνο η θέα του προκαλούσε φόβο. Ήταν σκληρός και αδίστακτος διώκτης των αντιστασιακών, «σαδιστής», όπως τον χαρακτηρίζουν.10 Από τη σχετική βιβλιογραφία που έχω στη διάθεσή μου εμφανίζονται και άλλα πρόσωπα, μερικά με ελλιπή τα στοιχεία της ταυτότητάς τους, ως τοπικές ηγετικές μορφές στο Ε.Α.Σ.Α.Δ. Ίl ως επικεφαλής των ένοπλων ομάδων του στη Θεσσαλία, όπως ο Γουβέρης, ο καθηγητής Προκόπιος Νίκολης, οι στρα- 8. Στην εφημερίδα <<Ο Ρήγας», 9.4.1944, μνημονεύονται ως σκοποί του Ε.Α.Σ.Α.Δ.: <<η προστασία της τόσο σκληρώς και αδίκως κατασυκοφαντούμενης θρησκείας, η προστασία της οικογένειας, κ.λπ.», καθώς και η <<διαφώτιση του λαού προς προφύλαξιν από τα aντεθνικά κηρύγματα, διά των οποίων, υπό το πρόσχημα της προστασίας των λα"ίκών ελευθεριών, επιδιώκεται η επιβολ1j τυραννικού συστήματος διοικήσεως». 9. Κατά τον Αθανάσιο Γεωργουσόπουλο 1j Παπαναξαγόρα, από τους κυριότερους ηγέτες του Ε.Α.Σ.Α.Δ., η οργάνωση ιδρύθηκε στις 26 Δεκεμβρίου 1943. Βλ. Παράρτημα VIII 2. 10. Ό.π., υποσημ. 2, σ. 122. Ο Τάκης Μακεδών συνελήφθη από τον Ε.Λ.Α.Σ., το πιθανότερο στο Κιλκίς, στην επίθεσή του εναντίον των δυνάμεων του Τ σους Αντών, στον οποίο, μετά την αποχώρηση των Γερμανών, βρήκαν καταφύγιο πολλοί συνεργάτες των κατακτητών.
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 21 τιωτικοί Ψύλλας, Βλάχος και Τσιριπάκης στη Λάρισα, ο συνταγματάρχης Καλαπούζος, ο αντισυνταγματάρχης Γεώργιος Κυριαζής και ο ταγματάρχης Πυρόπουλος στην Καρδίτσα, οι Παγκούτσος -πρώην πολιτευτής του Αγροτικού Κόμματος- και Ματζούκας στα Τρίκαλα, ο Ιωάννης Πάπας από την Τσαγκαράδα του Πηλίου, γιος πλούσιου κτηματία, και ο Γεώργιος Θάνος, λοχαγός. Επίσης, από τα πρακτικά και τις αποφάσεις του Ειδικού Δικαστηρίου Δωσιλόγων του Εφετείου Λάρισας, εμφανίζονται ως ηγέτες των διαφόρων ένοπλων ομάδων του Ε.Α.Σ.Α.Δ. στον νομό Λάρισας και τα εξής μέλη του «Διοικητικού Συμβουλίου» που αποφάσιζε για την τύχη των συλλαμβανομένων: οι δάσκαλοι Κωνσταντίνος Καραγεώργος από το Ζάππειο και Δημήτριος Μαλλιάρας από τον Αμπελώνα, ο λυκειάρχης Ιάκωβος Μπόκαρης από τη Λάρισα, οι ιερείς Αθανάσιος (Αναξαγόρας) Γεωργουσόπουλος ή Παπαναξαγόρας από τον Παλαμά Καρδίτσας και Χρήστος παπα-μακρής από τον Άγιο Γεώργιο (Μπουχλάρ) Λάρισας, ο κτηματίας Κωνσταντίνος (Ντούλας) Δημητρίου από τη Λάρισα, ο Γεώργιος Νάνος, χαλκουργός από το Αρμένιο, και μερικοί άλλοι. 2. Ο σκοπός και οι ένοπλοι του Ε.Α.Σ.Α.Δ. Η οργάνωση του Ε.Α.Σ.Α.Δ., ομογάλακτη των Ταγμάτων Ασφαλείας, ήταν επόμενο, παρά τη διαφορετική επωνυμία της, να ασπάζεται τους ίδιους σκοπούς. Και τον σκοπό αυτόν τον διατύπωσε με σαφήνεια πρώτος ο κατοχικός πρωθυπουργός Ιωάννης Ράλλης, που εμφανίστηκε ως εμπνευστής της δημιουργίας τους. Ήταν η αποτροπή των δυνάμεων της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης να κυριαρχήσουν μεταπολεμικώς στη χώρα μας και ταυτόχρονα η «διάλυση του κομμουνισμού»11. Ο απώτερος στόχος, όμως, ήταν να αποτελέσουν και τον πυρήνα των μεταπολεμικών ενόπλων δυνάμεων, κάτι που δεν τόλμησε να το διακηρύξει ανοικτά ο κατοχικός πρωθυπουργός. Διατυπώθηκε βέβαια αργότερα. Ο Β. Σταυρογιαννόπουλος, ένας από τους aπολογητές των Ταγμάτων Ασφαλείας, δεν δίστασε να γράψει ότι στόχος της ίδρυσης των Ταγμάτων Ασφαλείας ήταν «η διεξαγωγή αντικομμουνιστικού αγώνος, αλλά και διά να χρησιμεύσουν ως πυρήνες διά την συγκρότησιν του νέου ελληνικού στρατού μετά την απελευθέρωσιν της πατρίδος μας»12. Γι' αυτό κατά τον ίδιο: «Μίσος τρομερόν επεκράτει μεταξύ Ε.Α.Μ.-Ε.Λ.Α.Σ. και Ταγμάτων Ασφαλείας και χάος αγεφύρωτον τους εχώριζε. Ήταν οι δύο μεταξύ των άσπονδοι εχθροί»13. 11. Στο ίδιο, σ. 144. 12. α. Βασίλειος Σταυρογιαννόπουλος, Η ζωή της Κατοχής και τα Τάγματα Ασφαλείας, Αθ1iνα χ.χ., πρόλογος. β. Κομνηνός Πυρομάγλου, Η εθνική αντίσταση, εκδ. <<Δωδώνη», β' έκδ., Αθ1iνα 1975, σ. 254. 13. Ό.π., υποσημ. 12α.
22 ΣΊ'Α ΥΡΟΣ ΑΣΓΕΡΙΟΥ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ Μένει κανείς με την εντύπωση ότι εκείνοι που συνέλαβαν την ιδέα της δημιουργίας του Ε.Α.Σ.Α.Δ. σκοπίμως επέλεξαν τον τίτλο της οργάνωσης, ώστε αυτός και μόνο να σηματοδοτεί περιληπτικά και σαφώς τις ουσιώδεις στοχεύσεις του, ενώ το εννοιολογικό περιεχόμενό του να είναι εύληπτο, αλλά και αποδεκτό από τους αγρότες προς τους οποίους, κυρίως, απέβλεπε. Οι λέξεις «εθνικός», «αγροτικός», «αντικομμουνιστικός» συγκέντρωναν αυτές τις έννοιες. Η υπεράσπιση των ιδιαίτερων συμφερόντων τους κι ο σεβασμός των αξιών όπως είναι η αγροτική ιδιοκτησία που ταυτίζεται με την πατρίδα (η οποία την αναγνωρίζει ως μέγιστο αγαθό και την προστατεύει), η οικογένεια, η θρησκεία και οι τοπικές παραδόσεις τους, δηλαδή «τα ιερά και όσιά τους». Αυτά θα τα προστάτευαν από κάθε προσβολή και ιδίως από την κομμουνιστι ΚΊl ιδεολογία, η οποία -έλεγε η αντικομμουνιστικίί προπαγάνδα των ΕΑΣΑΔιτών και των ταγματασφαλιτών- δεν σεβόταν τούτες τις αξίες. Αυτοί οι στόχοι του Ε.Α.Σ.Α.Δ. συγκινούσαν τα μέλη του και ιδιαιτέρως τους επικεφαλής του στη Θεσσαλία. Κάποιοι βέβαια από αυτούς κάλυπταν και τους ιδιοτελείς υπολογισμούς τους: το ξεκαθάρισμα παλαιών λογαριασμών με τον γείτονα ή και την ευκαιρία εύκολου πλουτισμού. Τον πρώτο ένοπλο οργανωμένο πυρήνα του Ε.Α.Σ.Α.Δ. αποτέλεσαν 17 ταγματασφαλίτες που έφθασαν στον Βόλο από την Αθήνα στα τέλη Μαρτίου 1944. Σκοπός τους ήταν, λέει, να βοηθήσουν στη διασφάλιση της εσωτερικής ασφάλειας. Την άφιξή τους τη μετέδωσε και το ραδιόφωνο της Αθήνας, αλλά με καθυστέρηση, στις 27 Απριλίου 1944. Σκοπός, εξήγησε, είναι «η καταστροφή του κομμουνισμού και η εξουδετέρωση όλων των κινήσεων που Ί1ταν πιθανό να βλάψουν τα εθνικά συμφέροντα»14. Ως αρχηγός τους φερόταν ο Τάκης Μακεδών, Σκοπελίτης, όπως ήδη σημειώθηκε. Εγκαταστάθηκαν στην οικία Καρτάλη, και άνοιξαν γραφεία στην πλατεία Ελευθερίας. Ως φυλακές χρησιμοποιούσαν την «Κίτρινη αποθήκη», άλλοτε καπναποθήκη. Μετά τον Βόλο, σχεδόν αμέσως, ομάδες ενόπλων του Ε.Α.Σ.Α.Δ. εμφανίστηκαν σε όλες τις πρωτεύουσες των νομών της Θεσσαλίας, ιδιαιτέρως στη Λάρισα.15 Επικεφαλής τους είναι και μόνιμοι αξιωματικοu6 Ο λαός αποκαλούσε τους ενόπλους αυτούς, γενικώς, ΕΑΣΑΔίτες, επειδή κατά τις εμφανίσεις τους, κυρίως όταν έκαναν επιδρομές στα χωριά, έφεραν άσπρο περιβραχιόνιο ή φορούσαν 14. Ό.π., υποσημ. 2, σ. 121. 15. Η εφημερίδα <<Λαtκ1Ί Φωνψ>, όργανο της περιφερειακής επιτροπ1ίς Λάρισας του Κ.Κ.Ε., στις 30 Απριλίου 1944 έγραψε για την εμφάνιση των ΕΑΣΑΔιτών στη Λάρισα: <<Η πολυβασανισμένη πόλη μας θα το 'χει φαίνεται κατάρα. Μόλις κατόρθωσε ν' aπαλλαχτεί από την κοπριά της λεγεώνας, να την πάλι, ξαναγέμισε με καινούργια φρούτα. Πάνω από 200 καθάρματα της φασιστικής πανούκλας των Ε.Α.Σ.Α.Δ. και Ε.Ε.Ε. ήρθαν και καταστάλαξαν στην πόλη μας, σκορπώντας την πιο άγρια τρομοκρατία. Με όπλα γερμανικά στα χέρια και με πλάτες των Γερμανών δολοφονούν, εκβιάζουν, προδίνουν και τρομοκρατούν τον κόσμο». 16. Όπως ο υπολοχαγός Χρήστος Κροντήρης (Πρακτικά Ε.Δ.Δ. Λάρισας υπ' aριθμ. 40/1946).
ΕΙΣΑΓΩΓΗ 23 δίκοχο με τα γράμματα Ε.Α.Σ.Α.Δ. Έκτοτε γραφεία, κρατητ1ίρια και καταλύμματα των ένοπλων ομάδων του εμφανίστηκαν στις πρωτεύουσες και των τεσσάρων νομών της Θεσσαλίας, αλλά και σε διάφορες κωμοπόλεις, όπως στους Σοφάδες, στο Φανάρ-Μαγούλα της Καρδίτσας και στο Δεμερλί Φαρσάλων. Ο αριθμός των ανδρών του έφθασε τους πεντακόσιους. Στους πρώτους ΕΑΣΑΔίτες προστέθηκαν «ιδεολόγοι» εθνικοσοσιαλιστές, τους οποίους η χιτλερική προπαγάνδα είχε πείσει ότι τα προβλήματα των κοινωνιών της εποχής του Μεσοπολέμου, που επέτεινε η οικονομική κρίση του 1929, όπως και τον κίνδυνο το νεοφανές κοινωνικό σύστημα των μπολσεβίκων της Ρωσίας να επεκταθεί και στις υπόλοιπες χώρες της Ευρώπης, μόνον ο εθνικοσοσιαλισμός και το κοινωνικό σύστημα της χιτλερικής Γερμανίας μπορούσε να τα αντιμετωπίσει. Επίσης, στους ΕΑΣΑΔίτες προσχώρησαν και οι άνευ ιδεολογίας, οι οποίοι δήλωναν αντικομμουνιστές, γιατί είχαν «ακούσει» ότι ο κομμουνισμός είναι κάτι το «κακό». Στον Ε.Α.Σ.Α.Δ. κατέφυγαν, επίσης, και άλλοι, που προηγουμένως ήταν ενταγμένοι στο Ε.Δ.Ε.Σ., ή ακόμα και στο Ε.Α.Μ., οι οποίοι, κατά καιρούς, είχαν εκδιωχθεί από τις γραμμές του. Αύτοί εντάχθηκαν στο Ε.Α.Σ.Α.Δ. για να αποφύγουν τις διώξεις και την εξόντωσ1ί τους και για να εκδικηθούν τους διώκτες τους. Στο μόρφωμα του Ε.Α.Σ.Α.Δ., όμως, προσήλθαν και οικονομικώς δεινοπαθούντες, με την ελπίδα ότι οι αποδοχές και άλλα οφέλη που ανέμεναν από την ένταξή τους θα ανακούφιζαν τη δυστυχία τους, αλλά και πολλά περιθωριακά στοιχεία που διείδαν «λούφα» και πλιάτσικο. Όπως η κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη είχε επιστρατεύσει αξιωματικούς για την επάνδρωση των Ταγμάτων Ασφαλείας, έτσι και ο Ε.Α.Σ.Α.Δ., ακολουθώντας το παράδειγμά της, προέβαινε και αυτός σε επιστρατεύσεις. Κατά τις επιδρομές των ομάδων του στα διάφορα χωριά της Θεσσαλίας στρατολογούσε με τη βία νέους αγρότες. Τους «νεοσύλλεκτους», με γερμανικά αυτοκίνητα, τους οδηγούσαν στα γραφεία του Ε.Α.Σ.Α.Δ. Εκεί τους «διαφώτιζαν» για την πατριωτικ1ί αποστολή του, την εξόντωση δηλαδή των «ξενοκίνητων κομμουνιστών», τους έδιναν όπλα και τους εφοδίαζαν με μία λευκή υφασμάτινη ταινία που έφερε τα αρχικά της επωνυμίας της οργάνωσης. Ανάμεσα στους νεοσύλλεκτους ΕΑΣΑΔίτες υπήρχαν και νέοι «αντιδραστικών» οικογενειών, που είχαν εκδηλωθεί ως ΕΔΕΣίτες. Από αυτούς αναδείχθηκαν οι πιο σκληροί και ανάλγητοι διώκτες των ΕΑΜιτών. Ενώ στο χωριό τους ζούσαν απομονωμένοι και έντρομοι, τώρα, στο νέο περιβάλλον, ένιωθαν άνετα και στις επιδρομές εκτελούσαν ευσυνείδητα τα «Καθήκοντά» τους: συλλήψεις, πλιάτσικο, ξυλοδαρμούς και φόνους κομμουνιστών. Στην πλειονότητά τους, όμως, οι «επιστρατευμένοι» ήταν μέλη ή συμπαθούντες των αντιστασιακών οργανώσεων. Αυτοί αισθάνονταν άβολα στο Ε.Α.Σ.Α.Δ., έφεραν βαρέως το γεγονός ότι το όπλο που κρατούσαν στα χέρια τους, αντί να το
24 ΣΊ'Α ΥΡΟΣ ΑΣΊΈΡΙΟΥ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ στρέψουν κατά των εχθρών της πατρίδας τους, ήταν υποχρεωμένοι να το χρησιμοποιήσουν κατά των αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης και, κάποτε, εναντίον των συγχωριανών και συναγωνιστών τους. Αυτοί οι νέοι, καθώς βασανίζονταν από τύψεις, μηχανεύονταν μύριους τρόπους για να ξεφύγουν από το δίχτυ που τους κρατούσε. Έβλεπαν να τους υποψιάζονται οι άλλοι «γνήσιοι» ΕΑΣΑΔίτες. Συχνά εμπιστεύονταν τις τύψεις και τους φόβους αυτούς στον διπλανό τους και μαζί κατάστρωναν σχέδιο aπόδρασης από τη «μονάδα» τους. Κάποτε εξαφανίζονταν στα στενά της πόλης ένας ή δύο μαζί. Το ίδιο έκαναν και σε επιδρομές στα χωριά, ιδίως όταν πήγαιναν να δράσουν στο δικό τους χωριό, το 'σκαγαν για τους αντάρτες,17 κάποτε παίρνοντας και το όπλο μαζί τους. Το Ε.Α.Μ. ήταν η γνωστότερη και η μαζικότερη αντιστασιακή οργάνωση την περίοδο της Κατοχής. Τα συνθήματά του συγκίνησαν την πλειονότητα των Ελλήνων. Από τις άλλες αντιστασιακές οργανώσεις γνωστότερες 1Ίταν ο Ε.Δ.Ε.Σ., με επικεφαλ1ίς τους Ν. Ζέρβα και Κ. Πυρομάγλου, και η Ε.Κ.Κ.Α., με επικεφαλής τον Δ. Ψαρρό. Υπήρξαν, όμως, και πολλές άλλες μικρότερες αντιστασιακές ομάδες,18 όπως και μεμονωμένα άτομα που προέβαιναν σε πράξεις σαμποτάζ σε όλες σχεδόν τις περιφέρειες της χώρας μας. Μια τέτοια αντιστασιακή ομάδα στη Λάρισα ήταν η «Φιλική Εταιρεία» με επικεφαλής τον γιατρό Νικόλαο Ράπτη. Η υπεροχή του Ε.Α.Μ. ίσως να οφείλεται και στην οργανωτική ικανότητα και μεθοδικότητα των κομμουνιστών και στον «ιεραποστολικό» ζήλο τους. Όλων των αντιστασιακών οργανώσεων τα προγράμματα περιελάμβαναν δύο θεμελιώδεις διακηρύξεις: αδιάκοπος αγώνας κατά των κατακτητών για την απελευθέρωση της χώρας και εξασφάλιση συνθηκών για ελεύθερη άσκηση του δικαιώματος του λαού να επιλέξει με την ψήφο του το πολίτευμα που θα προέκρινε. Στη Θεσσαλία ήταν εμφανής η υπεροχή του Ε.Α.Μ. έναντι των άλλων αντιστασιακών οργανώσεων -κυρίως του υπολογίσιμου αντιπάλου του, του Ε.Δ.Ε.Σ.-, ο οποίος άλλωστε δεν διέθετε ένοπλες ομάδες σ' αυτή την περιοχή. Η αντιπαλότητα μεταξύ των δύο οργανώσεων δεν δηλωνόταν από τις διακηρύξεις τους, αλλά από τις αδιαφανείς ενέργειές τους και από τις απώτερες επιδιώξεις τους, καθώς οι ηγεσίες των μεν γνώριζαν το ιστορικό παρελθόν και τις καταβολές των δε. Έτσι, στη Θεσσαλία, όπου επικρατούσαν οι δυνάμεις 17. Βλ. α. Πρακτικά Ε.Δ.Δ. Λάρισας υπ' αριθμ. 72/1946 β. εφ. <<Κόκκινη Σημαία>>, 6.7.1944. 18. Όπως του ίλαρχου Τηλέμαχου Βρεττάκου στον ΤαίΊγετο, του Κ. Παπαδόπουλου στο Κιλκίς, που είχαν την ενθάρρυνση των αρχηγών των παλαιών κομμάτων και την υποστήριξη των αγγλικών μυστικών υπηρεσιών. Στην αγγλικ1ί διπλωματία 1Ίταν χρ1ίσιμη η δημιουργία πολλών μικρών αντιστασιακών οργανώσεων, επειδή μπορούσαν εύκολα να τις χειραγωγούν.
ΕΙΣΑΓΩΓΉ 25 των ΕΑΜικών οργανώσεων, των οποίων τα μέλη και τα στελέχη τους ελέγχονταν και κατευθύνονταν από τις φράξιες των μελών του κομμουνιστικού κόμματος, ήταν δύσκολη αλλά και παρακινδυνευμένη η εμφανής δράση του Ε.Δ.Ε.Σ., συνεπώς και η στρατολογία μελών. Το ίδιο ίσχυε και για οποιαδήποτε άλλη μη ΕΑΜική αντιστασιακ1ί οργάνωση.19 Γι' αυτό, εκείνοι που με ευμένεια αντιμετώπιζαν το Ε.Δ.Ε.Σ. παρέμεναν σιωπηλοί ή, για ευνόητους λόγους, «γράφονταν» στις οργανώσεις του Ε.Α.Μ. συνήθως, στην Ε.Α. 1l την Ε.Τ.Α. Οι υπόγειες αντιθέσεις μεταξύ των δύο οργανώσεων, κάποτε, κατέληγαν σε μικροσυγκρούσεις των ένοπλων ομάδων τους, οι οποίες τερματίζονταν με την έγκαιρη επέμβαση των Άγγλων συνδέσμων του Σ.Μ.Α. Αυτό συνέβη επανειλημμένα. Για να αποφεύγονται οι προστριβές που μπορούσαν να οδηγήσουν σε γενικευμένη σύγκρουση, οι Άγγλοι σύνδεσμοι επιδίωξαν και επέτυχαν συμφωνία με τις οργανώσεις του Ε.Α.Μ. και του Ε.Λ.Α.Σ. -την οποία αποδεχόνταν και οι οργανώσεις Ε.Δ.Ε.Σ. και Ε.Κ.Κ.Α.- για τη συμπεριφορά της μιας παράταξης προς τους οπαδούς της άλλης στην περιοχή που είχε υπό τον έλεγχό της. Επίσης, την υπαγωγή όλων των ανταρτικών ομάδων στο Σ.Μ.Α. με την ενιαία επωνυμία «Εθνικαί Ανταρτικαί Ομάδες». Η συμφωνία είχε υπογραφεί στην Καστανιά, στις 5 Ιουλίου 1943, από τον Άγγλο αξιωματικό Έντυ, εκπρόσωπο του Σ.Μ.Α., και τους εκπροσώπους του Ε.Α.Μ. και του Ε.Λ.Α.Σ.: Σαμαρινιώτη και Σαράφη-Βελουχιώτη.20 Με την υπογραφή της τερματίστηκαν και οι μικροσυγκρούσεις μεταξύ των ανταρτών του Ε.Λ.Α.Σ. και των μη ΕΑΜικών αντιστασιακών οργανώσεων. Τα γεγονότα αυτά έδωσαν τη δυνατότητα σε 19. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η περίπτωση της ομάδας του ταγματάρχη Κ. Κωστόπουλου, που αναπτύχθηκε στα ανατολικά Άγραφα. Με δόλο οι άνδρες του, ανάμεσά τους και ο αρχηγός τους, aφοπλίστηκαν και αιχμαλωτίστηκαν από αντάρτες του Ε.Λ.Α.Σ. στο Βούνεση, στις 2 Μαρτίου 1943. Μαζί τους αιχμαλώτισαν και τον αντισυνταγματάρχη Στέφανο Σαράφη, που π1ίγε να συναντ1ίσει τον Κωστόπουλο. Είναι αξιοσημείωτη η συμπεριφορά των ανταρτών του Ε.Λ.Α.Σ. έναντι των αντιφρονούντων αιχμάλωτων αξιωματικών: κατά τη μεταγωγή τους από το Βούνεση στο χωριό Μεσενικόλα και κατόπιν στο χωριό Κολοκυθιά της Ρούμελης, όπου ήταν το Γενικό Αρχηγείο της περιοχής, τους είχαν <<δεμένους με αλυσίδα χέρι με χέρι>>. Βλ. Νικόλαος Μούστος, Αναμνήσεις, εκδ. <<Μαίανδρος>>, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 85, όπου καταγράφεται ως προσωπικ1ί του μαρτυρία. Ο Στέφανος Σαράφης παραδέχεται το γεγονός, αλλά το υποβαθμίζει: <<Μας έδεσαν πρόχειρα (μετά την αιχμαλωσία του στο Βούνεση με τον Δημήτριο Κωστόπουλο και τους άνδρες του) και μας οδ1ίγησαν στο διπλανό χωριό Μεσενικόλα>>. Στέφανος Σαράφης, Ο Ε.Λ.Α.Σ., εκδ. <<Τα Νέα Βιβλία>>, Αθ1Ίνα 1946, σ. 71. Έναν περίπου μ1ίνα αργότερα, η εφημερίδα <<Η φων1ί του Ε.Α.Μ.>>, όργανο της επαρχιακής επιτροπ1ίς Καρδίτσας του Ε.Α.Μ., στις 29 Μαρτίου 1943, δημοσίευσε ανακοίνωση της πανθεσσαλικ1ίς επιτροπής του Ε.Α.Μ. με τίτλο: <<Φως στην καταχθόνια δράση των προδοτών του αγωνιζομένου λαού, Σαράφη, Κωστοπούλου, Σαράντη και Σία>>. Βλ. Παράρτημα IV. Λίγους μήνες πριν <<όλα τα ΕΑΜικά φύλλα προβάλλουν με εξαιρετική ικανοποίηση μια καταπληκτική, για την εποχή της (Δεκέμβριος 1942), είδηση: "Οι αντάρτες μας, με τον ταγματάρχη Κωστόπουλο αρχηγό, κατέλαβαν την Καλαμπάκα">>. Φοίβος Γρηγοριάδης, Το αντάρτικα, εκδ. Καμαρινόπουλου, Αθήνα χ. χ., τ. 1, σ. 187. 20. Βλ. Στ. Σαράφης, ό.π., υποσημ. 19, σ. 130.
26 ΣΓΑΥΡΟΣ ΑΣΓΕΡΙΟΥ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ στελέχη του Ε.Δ.Ε.Σ. να περιοδεύσουν σε πολλές, ελεγχόμενες από τις ΕΑΜικές οργανώσεις, κωμοπόλεις της Θεσσαλίας, όπου σε συγκεντρώσεις, δημόσιες ή ιδιωτικές, ανέλυαν τους σκοπούς της οργάνωσής τους και επιδίδονταν στη στρατολογία νέων μελών. Στην επαρχία Τυρνάβου, για παράδειγμα, ενθυμούμαι εκείνη την περιοδεία του γυμνασιάρχη Σωτήρη Σπανούδη από τη Λάρισα, ο οποίος μίλησε σε συγκέντρωση στην κωμόπολη Αμπελώνα. Ήταν το καλοκαίρι του 1943, πριν από τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας. Ενθαρρυμένοι από τις περιοδείες και τις ομιλίες των στελεχών του Ε.Δ.Ε.Σ., πολλοί, που έως τότε δεν είχαν ενταχθεί στις αντιστασιακές οργανώσεις, παρακολούθησαν αυτές τις ομιλίες. Από την πλευρά των ΕΑΜικών οργανώσεων, όλοι όσοι παραβρέθηκαν στις συγκεντρώσεις αυτές καταγράφηκαν ως οπαδοί του Ζέρβα, ΕΔΕΣίτες δηλαδή, και μερικοί του Ψαρρού. Αυτή την εποχίl εμφανίστηκε στο προσκήνιο και έγινε γνωστή στον νομό Λάρισας και η αντιστασιακή οργάνωση «Φιλική Εταιρεία» με επικεφαλί1ς τον Ν. Ράπτη, την οποία έχω 1Ίδη αναφέρει, άγνωστη έως τότε. Εκτός από τη «Φιλική Εταιρεία» φαίνεται ότι αξιωματικοί του στρατού είχαν συγκροτ1ίσει και άλλη αντιστασιακή ομάδα. Την ίδια περίοδο, στις ανταρτοκρατούμενες περιοχές της Θεσσαλίας επικρατούσαν συνθήκες σχετικίίς ελευθερίας και δημοκρατικής νομιμότητας. Οι συζητ1ίσεις μεταξύ των μελών των διαφόρων αντιστασιακών οργανώσεων, αν και μουδιασμένες από την πλευρά των οπαδών του Ε.Δ.Ε.Σ., ήταν ελεύθερες και οι οπαδοί τους πρόβαλλαν τα προγράμματά τους «ανεμπόδιστα». Στις συνθήκες αυτές, πολλοί από εκείνους που, παρά την απέχθειά τους προς τους κομμουνιστές, από σκοπιμότητα είχαν «γραφεί» στις ΕΑΜικές οργανώσεις, τόλμησαν να τις εγκαταλείψουν και εμφανίζονταν, πλέον, ανοιχτά ως ΕΔΕΣίτες. Έτσι άρχισε να εκδηλώνεται εναντίον τους είτε η καχυποψία είτε η εχθρότητα της οργάνωσης του Ε.Α.Μ. -του Κ.Κ.Ε. ιδιαιτέρως. Σε τούτο συντέλεσαν και οι πληροφορίες ότι εκτός από το Ε.Δ.Ε.Σ. του Ζέρβα Πυρομάγλου και των ενόπλων του που δρούσαν στην Ήπειρο, στην Αθήνα εμφανίστηκε και άλλο Ε.Δ.Ε.Σ., με επικεφαλί1ς τον συνταγματάρχη Απόστολο-Φιλώτα. Παπαγεωργίου21 και μέλη δυσαρεστημένους αξιωματικούς και οπλίτες, οι οποίοι είχαν αποχωρήσει από το Ε.Δ.Ε.Σ. Ζέρβα-Πυρομάγλου ή είχαν προσχωρήσει σ' αυτό μετά τη διάλυση του 5/42 Συντάγματος του Δ. Ψαρρού. Ο συνταγματάρχης Απ. Παπαγεωργίου είχε δηλώσει ότι αυτός ήταν ο αρχηγός του Ε.Δ.Ε.Σ. και όχι ο Ζέρβας. Παράλληλα, πολλοί από τους αξιωματικούς αυτού του Ε.Δ.Ε.Σ. τέθηκαν επικεφαλής των Ταγμάτων Ασφαλείας, τα οποία είχαν εμφανώς συνεργασία με τους Γερμανούς. Έτσι το ερώτημα «ΕΔΕΣίτης, αλλά ποιου Ε.Δ.Ε.Σ.;» ήταν εύλογο και εξελισσόταν σε εχθρότητα που θα οδηγούσε σύντομα τους μεν να γίνουν θύτες, τους δε θύματα, με εναλλασσόμενους πολύ συχνά ρόλους. 21. Για τον Απ. Παπαγεωργίου βλ. Σταύρος Παπαγιάννης, Τα παιδιά της λύκαινας, εκδ. Σοκόλη, Αθήνα 1998, σ. 452 επ.
ΕΙΣΑΓΩΓΉ 27 Η ομαλότητα στις σχέσεις των δvο ανταγωνιζόμενων αντιστασιακων οργανci>σεων, Ε.Α.Μ. και Ε.Δ.Ε.Σ., μετά τη συμφωνία της Καστανιάς δεν είχε μεγάλη διάρκεια. Οι ιδεολογικci>ς καθαρόαιμοι σκληροί πυρ1ίνες, τόσο στο Κ.Κ.Ε. όσο και στον Ε.Δ.Ε.Σ., εξωθοvσαν σε συγκροvσεις τους οπαδοvς τους και τα ένοπλα τμήματά τους. Οι συγκροvσεις των ένοπλων τμημάτων του Ε.Α.Μ. και του Ε.Δ.Ε.Σ., κάποτε και με τα τμ1ίματα του 5/42 Συντάγματος του Δ. Ψαρροv, επηρέαζαν άμεσα και τις σχέσεις των αντίστοιχων πολιτικων οργανci>σεων στα «μετόπισθεν». Τα μέλη και οι οπαδοί της μιας παράταξης περιέρχονταν σε Μσκολη κατάσταση στην περιοχ1ί όπου επικρατοvσαν οι ένοπλες δυνάμεις της άλλης. Στους οπαδοvς τους επιβάλλονταν περιορισμοί στις κινήσεις τους. Ιδιαιτέρως στη Θεσσαλία όπου επικρατοvσε ο Ε.Λ.Α.Σ., και στην Ήπειρο όπου επικρατοvσε το Ε.Δ.Ε.Σ., οι οπαδοί και ιδίως τα στελέχη αμφότερων των οργανci>σεων δέχονταν παντοειδείς πιέσεις.22 Μερικές φορές έπεφταν θvματα κακοποίησης και κάποτε εξαφανίζονταν, επειδ1ί δεν δέχονταν να αλλάξουν στρατόπεδο. Στην περιοχ1ί της Θεσσαλίας, αλλά -πιστεvω- και σε όλη τη χci>ρα, όλοι όσοι εντάχθηκαν στις μη ΕΑΜικές οργανci>σεις, όπως και εκείνοι που απομονci>θηκαν ή διαγράφηκαν από τις ΕΑΜικές οργανωσεις για διάφορους λόγους, χαρακτηρίστηκαν ως «aντιδραστικοί» και αντιμετωπίζονταν ως επικίνδυνοι και «δυνάμει» προδότες. Υποθέτω ότι παρόμοια, περίπου, μεταχείριση θα επιφvλασσαν και οι ΕΔΕΣίτες για τους ΕΑΜίτες, και ιδιαιτέρως για τους κομμουνιστές, στη δική τους «επικράτεια». Η τvχη όλων αυτci>ν 1Ίταν κοινή και προδιαγεγραμμένη. Με την παραμικρότερη «αστοχία», η ζωή τους κινδυνευε. Οι απηνci>ς διωκόμενοι από τις ΕΑΜικές αντιστασιακές οργανci>σεις ΕΔΕΣίτες, και γενικως οι διωκόμενοι αντιφρονοvντες 1l απλci>ς διαφωνοvντες με τη «γραμμή» της οργάνωσ1ίς τους, βασίμως ή αβασίμως, χαρακτηρίζονταν ως «aντιδραστικοί». Στη Θεσσαλία αυτοί οι «aντιδραστικοί», για να αποφvγουν τις επικίνδυνες ακόμη και για τη ζωή τους συνέπειες, είχαν στη διάθεσή τους, κυρίως, δυο οδοvς διαφυγής: η μία οδηγοvσε στην Ήπειρο και στις ένοπλες ομάδες του Ε.Δ.Ε.Σ., η άλλη στον Ε.Α.Σ.Α.Δ. Κάποτε, όπως σημειci>θηκε, είχαν και έναν.πρόσθετο ισχυρό λόγο να προκρίνουν την καταφυγ1ί τους στο Ε.Α.Σ.Α.Δ.: τους παρείχε τη δυνατότητα της άμεσης aντεκδίκησης κατά των διωκτων τους, παρά το γεγονός ότι θα την πραγμάτωναν με τη βοήθεια των Γερμανci>ν. Αψηφοvσαν δηλαδή και το στίγμα του προδότη. 22. Αλέξης Σεβαστάκης, Καπετ άν Μπουκουβάλας, εκδ. «Διογένης», Αθ1Ίνα 1978, όπου στη σ. 149 παρατίθενται τα εξής από τον διάλογο μεταξύ του καπετάνιου του Συντάγματος Ιππικού του Ε.Λ.Α.Σ. Μίμη Μπουκουβάλα (Δημήτρη Τάσο) και του διδασκάλου Κωνσταντίνου Καραγεώργου, τον οποίο κρατούμενο είχαν οδηγήσει ενώπιόν του, επειδ1ί προπαγάνδιζε υπέρ του Ε.Δ.Ε.Σ. στα γύρω χωριά της Λάρισας: <<Μου τον έφεραν». <<Πώς, μωρέ; Εσύ δεν ήσαν στο Ε.Α.Μ.;>> <<Καλά δεν είναι νόμιμο το Ε.Δ.Ε.Σ.;>> <<Είναι. Αλλά συ τι δουλειά έχεις;>> <<Τον άφησα. Από λίγο τρύπωσε στη Λάρισα και έγινε από τους πιο αιμοβόρους βασανιστές (του Ε.Α.Σ.Α.Δ.)>>. Συνέβη στο τελευταίο τρίμηνο του 1943.
28 Στ Α ΥΡΟΣ ΑΣΊ'ΕΡΙΟΥ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΗΣ Έτσι, στη Θεσσαλία, δεν ήταν λίγοι εκείνοι που κατέληγαν στο Ε.Α.Σ.Α.Δ. Στην υπόλοιπη Ελλάδα κατέφευγαν στους «συγγενικούς σχηματισμούς», που ήταν: τα Τάγματα Ασφαλείας, τα Πρότυπα Τάγματα Χωροφυλακής, Ε.Ε.Ε., η Οργάνωση Παύλου, Π.Α.Ο.23, ή σε άλλες οργανώσεις που συνεργάζονταν με τους κατακτητές. Από αυτή την κατηγορία των ΕΑΣΑΔιτών αναδείχθηκαν οι πλέον σκληροί διώκτες των κομμουνιστών και κάθε μέλους της Εθνικής Αντίστασης. 3. Από συνεργάτες στην αγχόνη των Γερμανών. Ο Ε.Α.Σ.Α.Δ., όπως και τα Τάγματα Ασφαλείας και όλα τα σχετικά δημιουργήματα της κατοχικής κυβέρνησης Ράλλη, ήταν εξοπλισμένος από τους Γερμανούς κατακτητές και υπαγόταν στη δικαιοδοσία του Γερμανού υποστράτηγου, διοικητή ταξιαρχίας S.S. Schimana, «Ανώτερου Αρχηγού Ταγμάτων Ασφαλείας και Αστυνομίας Ελλάδος» και «αντιστράτηγου των οπλισμένων Ταγμάτων Ασφαλείας»24. Ήταν επόμενο να αναπτύξει αγαστή συνεργασία με όλες τις γερμανικές υπηρεσίες και ιδιαιτέρως με την Γκεστάπο, τα S.S. και τα S.D. Όπως έχει ήδη σημειωθεί, η οργάνωση του Ε.Α.Σ.Α.Δ. είχε εξαπλωθεί και στους τέσσερις νομούς της Θεσσαλίας, ιδιαίτερα στις πρωτεύουσες. Κατ' εξαίρεση, ομάδες του εγκαταστάθηκαν και σε μερικές επιλεγμένες κωμοπόλεις λόγω της «στρατηγικής σημασίας» τους για τις γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις κατοχής, όπως στον Άνω Βόλο στον νομό Μαγνησίας, στα Φάρσαλα-Δεμερλί στον νομό Λάρισας, στο Φανάρ-Μαγούλα και στους Σοφάδες στον νομό Καρδίτσας. Τις επιδρομές του κατά των κωμοπόλεων και των χωριών της περιφέρειάς τους, κατά κανόνα, ενεργούσε με τη συνοδεία ένοπλων γερμανικών τμημάτων, τα αυτοκίνητα των οποίων μετέφεραν τους ενόπλους του, όπως και τα προ"ίόντα των aρπαγών τους, τα οποία μοιράζονταν κατά συμφωνημένα ποσοστά.25 Η συνεργασία του Ε.Α.Σ.Α.Δ. με τις γερμανικές στρατιωτικές δυνάμεις δεν περιοριζόταν μόνο στην παροχή πληροφοριών για τις δραστηριότητες των αντιστασιακών οργανώσεων, στη σύλληψη ή και την εκτέλεση των μελών τους, εκτεινόταν και στο πεδίο της μάχης, όταν οι ομάδες του ή οι γερμανικές δυνάμεις αντιμετώπιζαν επίθεση των δυνάμεων του Ε.Λ.Α.Σ.26 Η έμπρακτη ένοπλη συνεργασία τους αποδείχθηκε σε πολλές περιπτώσεις, όπως στις μάχες που έδωσαν οι ΕΑΣΑΔίτες κατά του Ε.Λ.Α.Σ.: στο Φανάρ- 23. Ό.π., υποσημ. 2, σ. 103. 24. Βλ. α. Στο ίδιο, σ. 105 β. Εφ. <<Λαρισα ίκός Τύπος>>, 11.1.1944. 25. Εφ. <<Λευτεριά», 18.6.1944. 26. α. Αφ. Ι. Σωτηρίου, Κ.Ε.Ν. 7, τετρ. Β', σ. 171 β. Πρακτικά Ε.Δ.Δ. Λάρισας υπ' aριθμ. 30/1945, 34/1945.
ΕΙΣΑΓΩΓΉ 29 Μαγούλα στις 25 Μαtου 1944, στα Κάτω Λεχώνια στις 7 Ιουλίου του ίδιου έτους, στα Φάρσαλα και στο Δεμερλί την 1 η Σεπτεμβρίου 1944.27 Σ' αυτές τις μάχες, όπως και σε πολλές άλλες, οι ΕΑΣΑΔίτες συμπολέμησαν με τους Γερμανούς κατακτητές. Αλλά και κατά τις ανακρίσεις των συλλαμβανομένων αντιστασιακών στα γραφεία ή τα κρατητήρια του Ε.Α.Σ.Α.Δ., όπου πολλές φορές παρίσταντο Γερμανοί, η συνεργασία τους επιβεβαιώνεται από καταθέσεις μαρτύρων ενώπιον του Ειδικού Δικαστηρίου Δωσιλόγων του Εφετείου Λάρισας. Μάλιστα, οι παριστάμενοι στις «ανακρίσεις» Γερμανοί επιδείκνυαν περισσότερη ανθρωπιά προς τους κρατουμένους από τους «ανακριτές» του Ε.Α.Σ.Α.Δ.,28 δεν επενέβαιναν όμως να τους λυτρώσουν από τα δεινά τους, όπως δεν επενέβαιναν και όταν μπροστά στα μάτια τους οι ΕΑΣΑΔίτες διέπρατταν τα πιο άγρια εγκλήματα κατά τις επιδρομές τους στα χωριά, όπως συνέβη στις δυο επιδρομές τους στον Αμπελώνα.29 Έχει γραφεί ότι αυτή η στάση των Γερμανών έναντι των ΕΑΣΑΔιτών οφειλόταν στην υπαγωγή τους απευθείας στη δικαιοδοσία της ηγεσίας των S.S., που είχε την έδρα της στη Θεσσαλονίκη, και ειδικότερα του υποστράτηγου Schimana, και στις ιδιαίτερες κατευθυντήριες εντολές τους.30 Ο Ε.Α.Σ.Α.Δ. είχε επίσης στενή συνεργασία με την οργάνωση Εθνική Ένωσις Ελλάδος (Ε.Ε.Ε.), που ήταν το πρώτο φασιστικό κόμμα στην Ελλάδα. Είχε ιδρυθεί στη Θεσσαλονίκη το 1930 από τον συνταγματάρχη Πέτρο Γρηγοράκη με τη μορφή πολιτικού συλλόγου και είχε παραρτήματα σε πολλές πόλεις. Είχε συνεργασθεί φανερά με τους Γερμανούς, μόλις κατέλαβαν τη χώρα μας, αλλά αργότερα οι Γερμανοί τη διέλυσαν.31 Επανεμφανίστηκε το 1944, με αρχηγό τον Κ. Γούλα, ως στρατιωτική οργάνωση και έδρασε επίσης στη Θεσσαλία. Στον Βόλο, ως αρχηγός της Ε.Ε.Ε. φερόταν ο γιατρός Νικόλαος Γεκενίδης32, ενώ στη Λάρισα ως προσωρινός πρόεδρος εμφανιζόταν ο δικηγόρος Βασίλειος Σχινάς, έμπιστος διερμηνέας των Γερμανών, και μέλος της ο υπάλληλος του υγειονομικού κέντρου Τσιριγκάκης. Σε άρθρο του που 27. α. Εφ. <<Ο Ρ1Ίγας>>, 7.8.1944 β. Νίτσα Κολιού, Ά.γνωατες πτυχές Κατοχι]ς και Α ντίατασης 1941-1944, εκδ. ιδ., Βόλος 1985, τ. Α', σ. 460 γ. Ό.π., υποσημ. 22, σ. 415. 28. Πρακτικά Ε.Δ.Δ. Λάρισας υπ' αριθμ. 5, 6, 7/1945. 29. Βλ. ό.π., υποσημ. 28. Είναι γνωστ1ί τακτική των S.S. που συνήθως συνόδευαν τους ΕΑΣΑΔίτες και γενικώς τους ταγματασφαλίτες στις επιδρομές τους στους διάφορους οικισμούς: επέβλεπαν τους φόνους και τα άλλα εγκλήματα που μπροστά στα μάτια τους διέπρατταν οι συνεργάτες τους χωρίς να επεμβαίνουν: <<έστεκαν παράμερα και κοιτούσαν 1l έπαιρναν φωτογραφίες>>, όπως συνέβη στα Γιαννιτσά, στις 13 Σεπτεμβρίου 1944, με τους άνδρες του ταγματασφαλίτη Γ. Παύλου, που σκότωσαν δεκάδες από τους κατοίκους. Βλ. Mark Mazower, ό.π., υποσημ. 7β, σ. 365. 30. Βλ. α. Γιάννης Μουράτογλου, Ά.ντικρυ στο Χρέος, εκδ. ιδ., Αθ1Ίνα 1987, σ. 72 β. Εφ. <<Λαρισα"ίκός Τύπος>>, ό.π., υποσημ. 24β. 31. Ό.π., υποσημ. 2, σ. 124. Υπήρχε και άλλη οργάνωση Ε.Ε.Ε. (Ένωση Ελευθέρων Ελλήνων), η οποία ιδρύθηκε μετά την Κατοχ1Ί. 32. Βλ. εφ. <<0 Ρήγας», 19.9.1944.