Το Ιδεολογικό Υπόβαθρο της προς Εβραίους 1. Εξωχριστιανικό 2. Χριστιανικό
1. Εξωχριστιανικό Το φιλωνικό υπόβαθρο To γνωστικό υπόβαθρο Το κουμρανικό υπόβαθρο To σαμαρειτικό υπόβαθρο Tο ιουδαϊκό μυστικιστικό υπόβαθρο (Μerkabah)
2. Χριστιανικό To παύλειο υπόβαθρο Το ελληνιστικό υπόβαθρο (Στέφανος) Το πέτρειο υπόβαθρο
Το Εξωχριστιανικό Ιδεολογικό Υπόβαθρο της προς Εβραίους Α. Το φιλωνικό υπόβαθρο - Στα μέσα του 18 ου αιώνα υποστηρίχθηκε για πρώτη φορά ότι για την κατανόηση της προς Εβραίους απαιτείται η γνώση του έργου του Φίλωνα του Ιουδαίου. - Στις αρχές του 20 ου αι. δημιουργήθηκε μια τάση που υποστήριζε θερμά φιλωνικό παρασκήνιο για την προς Εβραίους με αποκορύφωμα το υπόμνημα του Spicq, στο οποίο παρουσιάζονταν μια σειρά από παράλληλα μεταξύ του Φίλωνα και του Εβρ. 11. - Η πιο πρόσφατη έρευνα και παρουσίαση των ομοιοτήτων και διαφορών μεταξύ του Φίλωνα και του συγγραφέα της προς Εβραίους έρχεται το 1970 από τον Williamson.
- Ο δυϊσμός που διατρέχει την επιστολή ανάμεσα στα υλικά και τα πνευματικά προσέλκυσε επίσης το ενδιαφέρον των ερευνητών γι αυτό και αποδόθηκαν πλατωνικές επιδράσεις στην προς Εβραίους ή έστω δανεισμός της φιλοσοφικής γλώσσας του πλατωνισμού. - Οι ερευνητές που υποστηρίζουν πως ο συγγραφέας της προς Εβραίους έχει κάνει χρήση της πλατωνικής φιλοσοφίας ή ορολογίας προσπαθούν να αποδείξουν την υπόθεση τους στηριζόμενοι κυρίως σε επιχειρήματα λεξιλογίου. Έτσι εντοπίζουν αρκετές φράσεις και σχήματα (κεφ. 2, 9, 11) που αναπτύσσονται στα έργα του Πλάτωνα π.χ. διπολισμός ανάμεσα στα γήινα-ουράνια, υπόδειγμα-σκιά-αλήθεια, υλικό-πνευματικό, η κοσμολογία του πλατωνισμού, οι δύο πλατωνικές σφαίρες. Ούτε ο Φίλωνας, ούτε η πλατωνική σκέψη θα επέτρεπαν στον συγγραφέα της προς Εβραίους να κάνει τέτοια θεολογικά άλματα και να μιλάει για μια πραγματικότητα στην οποία οι χριστιανοί ήδη έχουν είσοδο χάρη στη μοναδική θυσία του Χριστού.
Β. Το γνωστικό υπόβαθρο - Η εκδήλωση ενδιαφέροντος για το Γνωστικισμό στις αρχές του 20ου αιώνα, ειδικά σε ό,τι αφορά τη διαμόρφωση των κειμένων της Κ.Δ. από την θρησκειοιστορική σχολή άγγιξε και την προς Εβραίους. - Η αρχή της συζήτησης έγινε το 1922 από τον Scott που υποστήριξε γνωστικό υπόβαθρο για τη θεολογία της προς Εβραίους. - Η πρώτη ολοκληρωμένη εργασία εμφανίζεται το 1939 από τον Käsemann. Υποστήριζε πως πίσω από την επιστολή υπάρχει ένας προχριστιανικός Γνωστικισμός με κέντρο έναν μύθο περί ενός «Πρώτου Ανθρώπου», θεωρώντας τη σωτηρία ως μια πορεία από το υποδουλωμένο υλικό βασίλειο προς το ουράνιο βασίλειο του φωτός. - Ο «περιπλανώμενος λαός του Θεού» θεωρήθηκε ως το πρώτο μοτίβο της προς Εβραίους. - Πουθενά στην προς Εβραίους ο κόσμος δεν παρουσιάζεται να είναι κάτω από τη δύναμη του κακού, οι δε άγγελοι είναι πνεύματα που μεσιτεύουν και όχι γνωστικές απορροές. - Η υπόθεση του Käsemann κατέρρευσε επειδή δεν μπόρεσε να αποδειχθεί η ύπαρξη ενός πρωτο-γνωστικισμού ή ενός Γνωστικισμού νωρίτερα του 2 ου αι. μ.χ.
Γ. Το κουμρανικό υπόβαθρο - Η ανακάλυψη των χειρογράφων του Qumran προκάλεσε νέες συζητήσεις για τη δημιουργία των κειμένων της Κ.Δ. - Η πρώτη εργασία που παρουσιάστηκε ήταν του Yadin. - Τα κύρια σημεία επαφής ήταν: α) Η υψηλή θέση των αγγέλων στο Qumran, β) η αναμονή δυο Μεσσίων, έναν από τη φυλή του Δαυίδ και έναν από τη φυλή του Λευί, γ) ο μεγάλος αριθμός αποσπασμάτων από την Π.Δ. και δ) η αντιπαράθεση της αποκάλυψης του Ιησού με αυτή των προφητών. - Η δημοσίευση του χειρογράφου 11QMelch, το οποίο υπονοούσε το Εβρ. 5-7, είχε σαν αποτέλεσμα η συζήτηση που είχε ήδη απασχολήσει τη βιβλική έρευνα να κορυφωθεί. Κοινά στοιχεία αποτελούν το πρόσωπο του Μελχισεδέκ, η λατρευτική ορολογία, η προτίμηση που εκφράζεται στα ουράνια και όχι στα επίγεια κ.α. Αρνητικό είναι η μη ααρωνική ιεροσύνη του Χριστού. Τα χειρόγραφα γράφτηκαν στα εβραϊκά και αραμαϊκά και παρουσιάζονται σημιτικά στις ιδέες, ενώ η προς Εβραίους γράφτηκε στα ελληνικά και έχει κατά νου το ελλληνιστικο-ιουδαϊκό περιβάλλον διανόησης.
Δ. Το σαμαρειτικό υπόβαθρο - Το 1927 ο Knox δημοσίευσε μια σύντομη μελέτη στην οποία υποστήριζε πως η προς Εβραίους θα μπορούσε να είχε γραφτεί από Σαμαρείτες χριστιανούς. - Από την άλλη μεριά όμως ήρθε αντιμέτωπος με σημαντικά προβλήματα όπως αποσπάσματα από βιβλία της Π.Δ. που οι Σαμαρείτες δεν δέχονταν, αλλά και την ιδέα μιας ουράνιας Ιερουσαλήμ (12:22) που ήταν άκρως αντίθετη με τις θρησκευτικές τους δοξασίες. - Ένα πρώτο κοινό σημείο αποτελεί η θέση και η σημασία των αγγέλων για τον σαμαρειτικό Ιουδαϊσμό αλλά και η φιγούρα του Μωυσή ο οποίος αποτελούσε για τους Σαμαρείτες τον μοναδικό αληθινό προφήτη - Υψηλή τιμή επίσης, απολάμβανε και η προσωπικότητα του Ιησού του Ναυή. Σύμφωνα με τον Knox, ο Χριστός στην προς Εβραίους θεωρείται ως ένας νέος Ιησούς του Ναυή. Το πρόβλημα στην υιοθέτηση των σαμαρειτικών ιδεών από τον συγγραφέα της προς Εβραίους είναι το γεγονός της χρονολόγησης της σαμαρειτικής γραμματείας. Οι πιο πρώιμες πηγές χρονολογούνται γύρω στο τέλος του 3 ου αι. μ.χ.
Ε. Το ιουδαϊκό μυστικιστικό υπόβαθρο (Μerkabah) - Η ιδέα του θρόνου του Θεού κατά τρόπο με τον οποίο δίνεται έμφαση στη μεγαλοσύνη του Θεού, στη δόξα και στην αγιότητά του, έτσι όπως αναπτύσσεται στην προς Εβραίους, ώθησε μερικούς ερευνητές όπως τον Schenke να υποστηρίξουν πως αποτελεί κοινό τόπο με τον Merkabah μυστικισμό. - Ένα άλλο στοιχείο που θα μπορούσε να ενισχύσει μια τέτοια θέση είναι η σύνδεση του Θεού με την εικόνα της φωτιάς, μια πολύ προσφιλή εικόνα στο Merkabah μυστικισμό ενώ αντίθετα ελάχιστη έμφαση δίνεται στο Θεό της αγάπης. - Οι ομοιότητες της ευσέβειας και της ουράνιας λατρείας μπορούν να εξηγηθούν σε μια βάση κοινής εξάρτησης και χρήσης της Π.Δ. - Η απουσία από το κείμενο της επιστολής σημαντικών κεφαλαίων της Π.Δ. (π.χ. Δν. 7, Ησ. 6) που αργότερα απέκτησαν κεντρική σημασία για τον Merkabah μυστικισμό είναι καθοριστικής σημασίας. - Υπάρχει επίδραση μόνο από την ιουδαϊκή αποκαλυπτική γραμματεία και τίποτα περισσότερο.
Το Χριστιανικό Ιδεολογικό Υπόβαθρο της προς Εβραίους Α. Το παύλειο υπόβαθρο - Η προς Εβραίους αποδίδεται στο λεγόμενο μεταπαύλειο κύκλο. - Το μοναδικό σημείο αναφοράς με την παύλεια θεολογία αποτελεί η αναπόφευκτη σύγκριση που επιχειρείται μεταξύ του συγγραφέα της προς Εβραίους και του απ. Παύλου, κυρίως σε θέματα όπως: χριστολογία-σωτηριολογία, εσχατολογία, το θέμα της πίστης, της κοινωνίας με τον Χριστό κ.α. - Υπάρχουν σημεία που διαφοροποιούν την προς Εβραίους και μάλιστα την κάνουν να κινείται σε μια άλλη θεολογική γραμμή από εκείνη του απ. Παύλου.
Β. Το ελληνιστικό υπόβαθρο - Η σύγχρονη έρευνα κάνει λόγο για ομοιότητα μεταξύ του ενδέκατου κεφαλαίου της προς Εβραίους και του λόγου του Στεφάνου στο Πραξ. 7:2-53. -Στο λόγο του Στεφάνου, όπως και στο 11 ο κεφάλαιο της προς Εβραίους, γίνεται μια σύνοψη της ιστορίας του Ισραήλ με βάση τη θέση της ελληνιστικής θεολογίας να θεωρεί ως σπουδαιότερη στιγμή αυτής της ιστορίας, την περίοδο της περιπλάνησης του λαού στην έρημο. - Για το Νόμο και τα δυο κείμενα δηλώνουν ότι αν και ήταν κατάλληλος στον καιρό του, με την εμφάνιση του Χριστού αυτός καταργείται επειδή δεν μπορούσε να πετύχει το σκοπό του (Εβρ. 10:4). Πουθενά στο λόγο του Στεφάνου δε γίνεται αναφορά στην ιεροσύνη του Χριστού. πιθανώς ο Λουκάς να χρησιμοποιεί στις Πράξεις κάποια πηγή, που αναφέρεται σε παραδόσεις της Π.Δ., τις οποίες πιθανώς να γνωρίζει και ο συγγραφέας της προς Εβραίους.
Γ. Το πέτρειο υπόβαθρο - Η προς Εβραίους γράφτηκε σχεδόν την ίδια εποχή με την Α Πέτρου. - Εντοπίζονται αρκετές ομοιότητες στα υπό συζήτηση θέματα. - Το βέβαιο είναι ότι οι δύο επιστολές ανήκουν στον ίδιο γενικό τύπο της χριστιανικής γραμματείας που γράφτηκε για να ενισχύσει την πίστη των παραληπτών σε δύσκολες στιγμές και μάλιστα σε καταστάσεις διωγμού. -Καμιά φιλολογική επίδραση του συγγραφέα της Α Πέτρου πάνω στον συγγραφέα της προς Εβραίους δεν μπορεί να γίνει δεκτή. Οι πραγματικές ομοιότητες θα μπορούσαν να εξηγηθούν ως: -α) δανεισμοί από τον απ. Παύλο, -β) κοινή χρήση των ίδιων παραδόσεων και -γ) χρήση μιας παράδοσης που είχε ήδη διαμορφωθεί από την ακτινοβολία του απ. Παύλου.
Συμπεράσματα Αν επιχειρούσαμε μια κριτική όλων των υποθέσεων που έχουν υποστηριχθεί ως πιθανό υπόβαθρο της προς Εβραίους, θα έπρεπε να κατατάξουμε κάποιες από αυτές, με κριτήριο τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούνται και το βαθμό πειστικότητας τους, στην αρνητική πλευρά και τις υπόλοιπες στη θετική. - Στην πρώτη ανήκουν οι υποθέσεις για τον Φίλωνα, το Qumran, το Γνωστικισμό, τους Σαμαρείτες, το Merkabah μυστικισμό και όλες τις άλλες εξωχριστιανικές λατρευτικές επιδράσεις. Πρόκειται για υποθέσεις που παρουσιάζουν περισσότερα αδύνατα σημεία παρά θετικά επιχειρήματα. - Στη δεύτερη, τη συμπάθεια των ερευνητών κλέβει σίγουρα το έβδομο κεφάλαιο των Πράξεων.