Ι ΤΟ ΡΑΜΑ Αρχαίος ελληνικός ποιητικός λόγος έπος λυρική ποίηση δράµα Το δράµα µιµείται µια πράξη µπροστά στους θεατές. ηµιουργήθηκε για παράσταση (dqçy,-ÿ = pqçtty). Προέλευση: Το δράµα συνδέεται µε τις θρησκευτικές τελετές που είτε µιλούσαν για γεγονότα από τη ζωή των θεών, είτε ήταν ιερές συµβολικές πράξεις, στις οποίες συµµετείχαν οι πιστοί. Ο ιόνυσος ή Βάκχος ήταν, κατά τη µυθολογία, γιος του ία και της Σεµέλης, κόρη του βασιλιά Κάδµου. Η λατρεία του ήλθε από τη Φρυγία µέσω της Θράκης. Ήταν ο θεός της βλάστησης και του κρασιού. Οι αγρότες τον είδαν σαν θεό-προστάτη τους και τον λάτρευαν πίνοντας κρασί και τραγουδώντας. Χαρακτηριστικό της λατρείας του ιονύσου ήταν η έκσταση. Ο πιστός έφευγε από την πραγµατικότητα και ένιωθε να κατέχεται από το πνεύµα του λατρευόµενου θεού. Οι πιστοί µεταµφιέζονταν, στεφανώνονταν µε κισσό, που ήταν το ιερό φυτό του θεού, άλειφαν το πρόσωπό τους µε κατακάθι κρασιού ή το κάλυπταν µε φύλλα δένδρων και φορούσαν δέρµατα ζώων. ιθύραµβος: Ο διθύραµβος ήταν ένας χορικός ύµνος, που αφηγούνταν πιθανώς τη ζωή και τα παθήµατα του ιονύσου. Την αφήγηση, που ήταν αυτοσχέδια, αναλάµβανε ο κορυφαίος του χορού. Από αυτό το άσµα, το διθύραµβο, ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι δηµιουργήθηκε το δράµα. Πάντως είναι φανερό ότι το άσµα έχει άµεση σχέση µε τον ιόνυσο και την λατρεία του. ΙΙ Η ΤΡΑΓΩ ΙΑ ΡΑΜΑ *τραγωδία *κωµωδία *σατυρικό δράµα Η τραγωδία ξεκίνησε από το διθύραµβο. Αρίων:Ήταν µουσικός και ποιητής από τη Μήθυµνα της Λέσβου. Έδωσε στο διθύραµβο τεχνική µορφή. Συνέθετε τους στίχους και τη µουσική των διθυράµβων και παρουσίαζε τους χορευτές µεταµφιεσµένους σε σατύρους, δηλαδή µε χαρακτηριστικά τράγων. Γι αυτό ονο- µάστηκε <<e»qótgr toà tqacijoà tq pou>>. Τα µέλη του χορού αυτού, λόγω της µεταµφίεσης τους ονοµάζονταν <<tqacfldo >>. Απ αυτό το γεγονός, σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, η τραγωδία απέκτησε µεγαλοπρέπεια. Επίσης ο χορός µπορεί να πήρε το όνοµά του, δηλ. <<tqacfldo >> από τον τράγο που έπαιρνε ως έπαθλο ή επειδή τραγουδούσαν κατά τη διάρκεια θυσίας τράγου. Θέσπης: Ο Θέσπης ήταν ο πρώτος που χωρίστηκε από το χορό, στάθηκε απέναντί του και διαλέχτηκε µαζί του. Αντί δηλαδή να τραγουδά µια ιστορία, τώρα την αφηγείται και την παριστάνει. Έτσι έγινε ο πρώτος υποκριτής, αυτός που µιλάει µε το χορό και απαντά στις ερωτήσεις του. Ο Θέσπης απαγγέλλει στίχους σε άλλο µέτρο και σε διαφορετική µελωδία από το χορό. Έτσι προήλθαν ο πρόλογος και επεισόδια. Ο νεωτερισµός αυτός του Θέσπη που ένωσε το επικό στοιχείο µε το λυρικό γέννησε την τραγωδία. Η δοµή της τραγωδίας: Στην αρχή ο ρόλος του υποκριτή ήταν µικρός. Αργότερα όµως έγινε µεγαλύτερος και αυξήθηκαν και οι υποκριτές. Η πλοκή του µύθου έγινε πιο σύνθετη και διακρίθηκε σε επεισόδια. Παπαϊωάννου Βασιλική 1
Το επικό στοιχείο της τραγωδίας αποτελούν:α) ο πρόλογος, δηλ. το τµήµα πριν µπει ο χορός στην ορχήστρα, β) τα επεισόδια, δηλ. τα τµήµατα ανάµεσα στα άσµατα που ψάλλει ο χορός και γ) η έξοδος, µετά το τελευταίο άσµα του χορού. Αυτά είναι οι φορείς της υπόθεσης. Το λυρικό στοιχείο της τραγωδίας αποτελούν:α) η πάροδος, δηλ. το άσµα που τραγουδά ο χορός όταν µπαίνει στην ορχήστρα, β) τα στάσιµα, δηλ. τα άσµατα που ψάλλει ο χορός µετά τα επεισόδια και εµπνέονται από αυτά ως προς το περιεχόµενο τους. Στο λυρικό µέρος ανήκαν και άλλα άσµατα του χορού, όπως οι κοµµοί, οι µονωδίες και οι διωδίες. Κατά ποσόν µέρη της τραγωδίας:το επικό και το λυρικό στοιχείο της τραγωδίας Κατά ποιόν µέρη της τραγωδίας:ο µύθος, το ήθος, η λέξη, η όψη, η διάνοια και το µέλος. Περιεχόµενο της τραγωδίας: Οι µύθοι που αποτελούσαν το περιεχόµενο της τραγωδίας σχετίζονταν µε τη ζωή και τις περιπέτειες του θεού ιονύσου. Αργότερα χρησιµοποιήθηκαν και άλλοι µύθοι, κυρίως από τους τρεις µυθικούς κύκλους, τον Αργοναυτικό, τον Θηβαϊκό και τον Τρωικό. Το θέµα τους ήταν το εξής: ο ήρωας βρίσκεται αντιµέτωπος µε δύο αντίθετες ηθικές αρχές και πρέπει να επιλέξει τη σπουδαιότερη. Ο ποιητής, µέσα από το µύθο, µπορούσε να συζητήσει δηµόσια τα µεγάλα πολιτικά, κοινωνικά, ηθικά κ.α. προβλήµατα των ανθρώπων. ηλαδή ο µύθος συµµετέχει στην πραγµατικότητα της εποχής. Οι τραγωδίες συγκινούν το κοινό και στη σύγχρονη εποχή, π.χ. Μετά το Β παγκόσµιο πόλεµο, στη Γερµανία, η τραγωδία του Σοφοκλή Οιδίπους Τύραννος συγκινούσε το κοινό που αναζητούσε µια εξήγηση για όσα είχαν συµβεί. Ο θρησκευτικός χαρακτήρας της τραγωδίας: Η τραγωδία παιζόταν κατά τη διάρκεια των εορτών του ιονύσου. Στην Αθήνα οι παραστάσεις γίνονταν στον ιερό χώρο του ελευθερέως ιονύσου, στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης. Ο ιερέας είχε την πιο τιµητική θέση στην πρώτη σειρά των επισήµων. Οι νικητές των δραµατικών αγώνων στεφανώνονταν µε κισσό, το ιερό φυτό του ιονύσου. Στη τραγωδία, η θρησκευτικότητα, εκφράζεται και µε την έννοια της ύβρης, της νέµεσης, της τίσης και επαληθεύει την παντοδυναµία των θεών. Ορισµός: Ο Αριστοτέλης, στο έργο του ``Ποιητική`` λέει πως η τραγωδία είναι η µίµηση µιας πράξης σπουδαίας που έχει αρχή, µέση και τέλος. Ο λόγος έχει ρυθµό, µελωδία και αρ- µονία. Η µίµηση γίνεται µε δράση και οι θεατές συµµετέχουν συναισθηµατικά σ αυτά που γίνονται και αγωνιούν για τη τύχη των ηρώων. Προκαλείται ο ôkeor (ευσπλαχνία) και ο φόβος των θεατών και στο τέλος της παράστασης οδηγούνται στην κάθαρση. ηλαδή η τραγωδία είναι ένα σοβαρό και µεγαλόπρεπο δράµα που προκαλεί στις ψυχές των θεατών ευγενή και υψηλά συναισθήµατα. Κάθαρση: Στο τέλος της τραγωδίας καθαίρονται οι ήρωες ή οι ηθοποιοί ή οι θεατές. Η κάθαρση από τα παθήµατα έχει ηθικό και ψυχολογικό χαρακτήρα. Κατά την επικρατέστερη άποψη, οι θεατές είναι εκείνοι που καθαίρονται και όχι οι ήρωες ή οι ηθοποιοί. Οι θεατές καθαρίζουν την ψυχή τους παρακολουθώντας την τραγωδία, ανακουφίζονται και ηρεµούν. Αυτός είναι ο παιδευτικός χαρακτήρας της τραγωδίας: να παρουσιάσει στον θεατή ανθρώπινες καταστάσεις και αντιδράσεις (εκδίκηση, µίσος, αγάπη, πόνος κ.α.), ώστε να αυξήσει τις εµπειρίες του. 2 Παπαϊωάννου Βασιλική
Η ακµή της τραγωδιας: Η τραγωδία γνώρισε τη µεγάλη ακµή της στην εποχή του Περικλή. Μετά τους περσικούς πολέµους οικονοµικοί, πολιτικοί και κοινωνικοί λόγοι συνέβαλαν στην ανάπτυξη του πολιτισµού και στην ακµή της τραγωδίας. Η ακµή της τραγωδίας συµβαδίζει µε την ακµή της δηµοκρατίας και οι δυο (τραγωδία και δηµοκρατία) ενισχύουν τη λογική πλευρά των πραγµάτων και όχι το µύθο. Η δηµοκρατία στηρίζεται στο διάλογο και στη τραγωδία <<διαλέγονται>> µπροστά στο κοινό το έπος και η λυρική ποίηση, οι άνθρωποι και οι θεοί, η µουσική και ο ρυθµός. Η επιβίωση της τραγωδίας:οι τραγικοί ποιητές θέτουν πανανθρώπινα προβλήµατα. Κάνουν τους θεατές να προβληµατίζονται για το θείο, τους θεσµούς, την έννοια του χρέους, την κοινωνική τους ευθύνη κ.α. Η τραγωδία θέτει δηλαδή βασικά προβλήµατα της ανθρώπινης ύπαρξης. Η τραγική ποίηση σφράγισε τον αρχαίο ελληνικό πολιτισµό. Σήµερα, µετά από 2500 χρόνια, τα έργα των µεγάλων τραγικών ποιητών εξακολουθούν να παίζονται και να συναρπάζουν το κοινό. Σηµαντικοί σκηνοθέτες ανεβάζουν αρχαίο δράµα σε χώρες της ύσης και της Ανατολής. Νεότεροι συγγραφείς του θεάτρου στην πατρίδα µας και σε άλλες χώρες εµπνέονται από τους αρχαίους τραγικούς ποιητές. Οι συντελεστές της παράστασης α)ο ποιητής:ήταν ο σεναριογράφος και σκηνοθέτης των έργων του. Μοίραζε τους ρόλους στους υποκριτές, τους µάθαινε την υποκριτική τέχνη και εξασκούσε το Χορό στο τραγούδι και την όρχηση. Στα πρώτα δράµατα, ο ποιητής ήταν και υποκριτής. β)οι ηθοποιοί:στην αρχή ο υποκριτής ήταν ένας, ο Αισχύλος εισήγαγε και δεύτερο και ο Σοφοκλής και τρίτο. Οι υποκριτές και ο Χορός ήταν άνδρες που υποδύονταν και τους γυναικείους ρόλους. Τους παιδικούς ρόλους υποδύονταν παιδιά, αλλά πάντα ήταν βουβοί ρόλοι. Στην αρχή οι ηθοποιοί ήταν ερασιτέχνες, αργότερα όµως έγιναν επαγγελµατίες και ενώθηκαν σε συντεχνία. γ)η σκεύη:σκεύη ονοµαζόταν η σκηνική παρουσία κι η ενδυµασία των υποκριτών. Οι ηθοποιοί και ο Χορός φορούσαν µάσκες (προσωπεία) *.Οι ηθοποιοί ήταν ντυµένοι µε µακρύ χιτώνα και ιµάτιο. Αργότερα τα ενδύµατα ράβονταν από πλούσια υφάσµατα. Η εµφάνιση των ηθοποιών ήταν ανάλογη µε το ρόλο που υποδύονταν, γι`αυτό µερικοί ήταν ντυµένοι και µε κουρέλια. δ)ο Χορός:τον χορό τον αποτελούσαν ερασιτέχνες και η επιλογή τους θεωρούνταν µεγάλη τιµή, ισότιµη µε τη στρατιωτική θητεία. Την εποχή του Σοφοκλή τα µέλη του Χορού από 12 έγιναν 15.Ο Χορός έµπαινε στην ορχήστρα από τη δεξιά πάροδο. Ήταν ντυµένος απλούστερα από τους ηθοποιούς, τραγουδούσε τα άσµατα και µόνο ο κορυφαίος του χορού συνοµιλούσε µε τους ηθοποιούς. Ο Χορός έχει το δικό του ήθος και τα δικά του κίνητρα. * Τα προσωπεία ήταν από λινό υλικό και γύψο και ήταν βαµµένα. Παπαϊωάννου Βασιλική 3
Η συµµετοχή στο δραµατικό αγώνα και η διεξαγωγή του. Το δράµα συνδέονταν µε τις δύο σηµαντικότερες διονυσιακές γιορτές: ή Μεγάλα ιονύσια και τα Λήναια. Τα Μεγάλα ιονύσια γίνονταν στην αρχή της άνοιξης. Η προετοιµασία:η προετοιµασία για τη συµµετοχή στους δραµατικούς αγώνες κρατούσε περισσότερο από έξι µήνες. Οι αρµόδιοι αξιωµατούχοι έπρεπε να επιλέξουν τρεις ποιητές από τους υποψήφιους που είχαν υποβάλει αίτηση συµµετοχής στους αγώνες. Ορισµός χορηγού:οι χορηγοί αναλάµβαναν τη δαπάνη για τη διδασκαλία του Χορού. Η χορηγία ήταν αρκετά δαπανηρή, αλλά πολύ τιµητική. Οι χορηγοί ορίζονταν µε κλήρο και αναλάµβαναν τα έξοδα για το Χορό, τον αυλητή και τα υπόλοιπα µέσα της παράστασης(προσωπεία, αµφίεση κλπ). Οι δοκιµές-προάγωνας:λίγες µέρες πριν από την έναρξη των Μεγάλων ιονυσίων γινόταν η επίσηµη παρουσίαση όλων των διαγωνιζοµένων δραµάτων στο Ωδείο. Η τελετή αυτή λεγόταν προάγωνας. Οι ποιητές που είχαν προκριθεί µαζί µε τον Χορό, τους υποκριτές και τους χορηγούς ανέβαιναν µε σειρά σε µια εξέδρα και παρουσίαζαν τα περιεχόµενα των έργων τους στο κοινό, φορώντας στεφάνια. Οι κριτές:κάθε µια από τις δέκα φυλές εξέλεγε ορισµένους υποψήφιους. Τα ονόµατά τους σφραγίζονταν σε κάλπες και φυλάσσονταν στον Παρθενώνα. Την ηµέρα της γιορτής διάλεγαν τους κριτές. Από κάθε κάλπη κληρωνόταν ένα όνοµα. Οι δέκα κριτές ορκίζονταν ότι θα ψηφίσουν σύµφωνα µε τη συνείδησή τους, έπαιρναν τις θέσεις τους και η παράσταση µπορούσε να αρχίσει. Οι δραµατικοί αγώνες:οι γιορτές διαρκούσαν έξι ηµέρες, από τις οποίες οι τρεις τελευταίες ήταν αφιερωµένες στην τραγωδία. Η παράσταση άρχιζε πολύ νωρίς και κάθε ποιητής συµµετείχε µε µια τετραλογία, δηλαδή µε τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικό δράµα. Το κοινό:οι περισσότεροι κάτοικοι της Αθήνας έδειχναν ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους δραµατικούς αγώνες. Για να µπορεί και ο πιο φτωχός να παρακολουθεί τη γιορτή, ο Περικλής δηµιούργησε τα θεωρικά, δηλαδή δυο οβολούς ως εισιτήριο. Το εισιτήριο αυτό λεγόταν σύµβολο και το εισέπραττε ο θεατρώνης. Το πλήθος πήγαινε στο θέατρο πολύ πρωί. Οι ραβδούχοι ασκούσαν αστυνοµικά καθήκοντα. Στις πρώτες θέσεις κάθονταν οι άρχοντες και στην πιο τιµητική ο ιερέας. Το κοινό µπορούσε να επιδοκιµάσει µε χειροκροτή- µατα ή να αποδοκιµάσει τα έργα. Η κρίση:όταν τελείωναν οι παραστάσεις, την τρίτη ηµέρα, οι δέκα κριτές έγραφαν σε πινακίδα τα ονόµατα των ποιητών µε σειρά προτίµησης. Από τις δέκα πινακίδες κληρώνονταν οι πέντε. Οι αποφάσεις των κριτών ήταν σεβαστές. Οι τιµητικές διακρίσεις:οι νικητές, ο ποιητής και ο χορηγός κέρδιζαν ως έπαθλο το στεφάνι από κισσό κι έναν τρίποδα που είχαν το δικαίωµα να το στήσουν στην ανατολική πλευρά της Ακρόπολης. Τα ονόµατα των ποιητών, των χορηγών και των πρωταγωνιστών, οι τίτλοι των έργων και το αποτέλεσµα φυλάσσονταν στο δηµόσιο αρχείο. 4 Παπαϊωάννου Βασιλική
Ευριπίδης Ο Ευριπίδης γεννήθηκε το 485 π.χ στη Σαλαµίνα. Ήταν από καλή κοινωνική τάξη και η οικονοµική του κατάσταση βοήθησαν στην πνευµατική του καλλιέργεια. εν ασχολήθηκε µε την πολιτική, παρόλο που παρακολουθούσε τις πολιτικές εξελίξεις. Ο Ευριπίδης εµφανίστηκε για πρώτη φορά στο κοινό το 455 π.χ και κέρδισε το πρώτο βραβείο το 441 π.χ. Πέρασε πολλά χρόνια στην αυλή του βασιλιά Αρχέλαου, στη Μακεδονία και πέθανε το 406 π.χ. Ο Ευριπίδης µονιµοποίησε τον αφηγηµατικό πρόλογο κι επίλογο και εισήγαγε τον <<από µηχανής θεό>>. ιατυπώνει τους σοβαρούς προβληµατισµούς του µε το στόµα των πρωταγωνιστών κι όχι του Χορού. Ο Ευριπίδης ονοµάστηκε <<από σκηνής φιλόσοφος>>, για τις πολλές φορές οι ηθοποιοί, µέσα από τους ρόλους τους, εξέφραζαν φιλοσοφικές ιδέες. Ο Ευριπίδης είχε διαµορφώσει υψηλή ιδέα για το θείο. Πολλές φορές βάζει τα πρόσωπα των έργων του να αµφισβητούν τη σοφία και τη δικαιοσύνη των θεών. Στα έργα του η δράση καθορίζεται από τον ίδιο τον άνθρωπο. Τους ήρωες, τους παρουσιάζει όπως ήταν αυτοί στην πραγµατικότητα. Ο Ευριπίδης ήταν ανήσυχο πνεύµα και δεν έπαψε ούτε στιγµή να προβληµατίζεται. Στις τραγωδίες του καταδικάζει τον πόλεµο. Οι χαρακτήρες των έργων του παλεύουν µε τα πάθη τους και ιδιαίτερα µε τον έρωτα. Ενδιαφέρθηκε για τη γυναίκα περισσότερο από τους δύο άλλους µεγάλους τραγικούς ποιητές (Σοφοκλή, Αισχύλο). Ο Ευριπίδης έγραψε 92 δράµατα από τα οποία σώζονται σήµερα 18 τραγωδίες του και το σατυρικό δράµα Κύκλωψ. Παπαϊωάννου Βασιλική 5