Η ΣΚΙΑ 19. Η Σκιά ΝΤΙΠΑΚ ΤΣΟΠΡΑ

Η ΣΚΙΑ 19 Η Σκιά ΝΤΙΠΑΚ ΤΣΟΠΡΑ Όταν μιλάς στους ανθρώπους για τη σκιά, για τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης, σχεδόν κανείς δεν αρνείται την ύπαρξή της. Κάθε ζωή έχει επηρεαστεί από την οργή και το φόβο. Οι βραδινές ειδήσεις αποκαλύπτουν την ανθρώπινη φύση στη χειρότερη μορφή της, καθημερινά, ασταμάτητα. Αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς με τον εαυτό μας, οι σκοτεινές παρορμήσεις είναι ελεύθερες να διατρέχουν κατά βούληση τη σκέψη μας, και το τίμημα που πληρώνουμε για να είμαστε καλοί άνθρωποι κάτι που όλοι ελπίζουμε και επιδιώκουμε είναι πως το κακό άτομο μέσα μας, που ενδεχομένως θα μπορούσε να καταστρέψει τα πάντα, πρέπει να παραμένει κρυμμένο. Η ύπαρξη μιας σκοτεινής πλευράς φαίνεται να απαιτεί κάποιου είδους παρέμβαση, ίσως ψυχολογική ή φαρμακευτική υποστήριξη, ενδεχομένως ένα πέρασμα από το εξομολογητήριο ή μια μεταμεσονύχτια συζήτηση με τον εαυτό μας. Αμέσως μόλις οι άνθρωποι αποδεχτούν ότι διαθέτουν μια τέτοια πλευρά, θέλουν να απαλλαγούν από αυτή. Υπάρχουν πολλές πτυχές της ζωής όπου το σκεπτικό πως όταν υπάρχει θέληση υπάρχει και τρόπος μπορεί να λειτουργήσει. Δυστυχώς, η σκιά δεν ανήκει σε αυτή την κατηγορία. Ο λόγος για τον οποίο δεν έχει δοθεί λύση στο ζήτημα

20 ΝΤΙΠΑΚ ΤΣΟΠΡΑ της σκιάς εδώ και χιλιάδες χρόνια, δηλαδή όλο εκείνο το διάστημα κατά το οποίο ο άνθρωπος έχει συναίσθηση της σκοτεινής πλευράς του, είναι παντελώς μυστηριώδης. Επομένως, είναι λογικό να επιχειρήσουμε να φωτίσουμε αυτό το μυστήριο, προτού συζητήσουμε το πώς μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε. Για το λόγο αυτό, χώρισα το πρώτο μέρος σε επιμέρους ενότητες, στο πλαίσιο των οποίων επιχειρώ μια ιατρική προσέγγιση, προχωρώ σε μια διάγνωση, προτείνω μια θεραπεία και τέλος παρουσιάζω με ειλικρίνεια στους ασθενείς την πρόγνωση για το μέλλον τους: Η Ομίχλη της Ψευδαίσθησης Η Έξοδος Μια Νέα Πραγματικότητα, Μια Νέα Δύναμη Η πρώτη ενότητα (η διάγνωση) περιγράφει το πώς δημιουργήθηκε η σκιά. Η άποψή μου διαφέρει από την τοποθέτηση κάποιων άλλων ανθρώπων, υπό την έννοια ότι θεωρώ τη σκιά ανθρώπινο δημιούργημα, όχι κάποια κοσμική δύναμη ή πανανθρώπινη κατάρα. Η δεύτερη ενότητα (η θεραπεία) αναφέρεται στο πώς μπορείτε να μειώσετε την κρυφή δύναμη της σκιάς στην καθημερινότητά σας. Η τρίτη ενότητα (η πρόγνωση) παρουσιάζει ένα μέλλον στο οποίο η σκιά έχει αποδομηθεί, όχι μόνο για ορισμένα άτομα, αλλά για όλους μας. Όλοι μαζί δημιουργήσαμε τη σκιά που τώρα μας στοιχειώνει. Παρά το φόβο μας και την απροθυμία μας να αντιμετωπίσουμε αυτό το γεγονός, αποδεικνύεται πως είναι το κλειδί της μεταμόρφωσης. Αν εσείς κι εγώ δεν ήμασταν μέρος του προβλήματος, τότε δε θα είχαμε καμία ελπίδα να αποτελέσουμε μέρος της λύσης.

Η ΣΚΙΑ 21 Η ΟΜΙΧΛΗ ΤΗΣ ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΗΣ Αν δεν μπορείτε να δείτε τη σκιά σας, πρέπει να την αναζητήσετε. Η σκιά κρύβεται, ντροπιασμένη, σε σκοτεινές γωνιές, μυστικά περάσματα και στοιχειωμένες σοφίτες του συνειδητού μας. Η ύπαρξη της σκιάς δεν είναι σημάδι ατέλειας, αλλά απαραίτητο στοιχείο ενός συνόλου. Αυτή είναι μια αλήθεια που δύσκολα αντιμετωπίζει κανείς. (Μήπως δεν έχετε επιχειρήσει να πείτε στους ανθρώπους μια αφτιασίδωτη αλήθεια για τους ίδιους, κι εκείνοι αντέδρασαν λέγοντας: «Άσε την ψυχανάλυση» ή κάτι αντίστοιχο; Το βασίλειο του ασυνείδητου φαντάζει εξίσου επικίνδυνο με τα βάθη του ωκεανού και τα δύο είναι σκοτεινά και γεμάτα αόρατα τέρατα.) Όλοι ζούμε συντροφιά με τα συντρίμμια αποτυχημένων ιδεών που κάποτε φάνταζαν ιδανικές λύσεις. Κάθε λύση ανταποκρίνεται σε μια εικόνα τού τι είναι τελικά η σκοτεινή πλευρά. Αν νομίζετε ότι σκοτεινές πτυχές, όπως ο φόβος, η οργή, η αγωνία και η βία είναι αποτέλεσμα δαιμονισμού, η λύση είναι ο εξαγνισμός του ασθενή. Οι δαίμονες μπορούν να απομακρυνθούν μέσα από τελετές, εξαγνισμό του σώματος, νηστεία και ασκητική αυστηρότητα. Κι αυτή δεν είναι κάποια πρωτόγονη αντίληψη. Εκατομμύρια σύγχρονοι άνθρωποι υιοθετούν αυτή την προσέγγιση. Είναι αδύνατο να περάσετε από κάποιο περίπτερο χωρίς να δείτε ένα ιλουστρασιόν περιοδικό το οποίο υπόσχεται να αποκαλύψει το νέο σας εαυτό μέσα από κάποιου είδους εξαγνισμό, είτε πρόκειται για δίαιτα που θα υπερνικήσει τη λαχτάρα σας για λάθος τροφές, είτε για ένα τεστ που θα σας βοηθήσει να εντοπίσετε το σωστό σύζυγο, αποφεύγοντας τους ακατάλληλους τύπους ανθρώπου. Η έκφραση «σύνελθε» είναι η σύγχρονη εκδοχή του εξαγνισμού από τους δαίμονες. Συγγενής με αυτή την ερμηνεία είναι και η άποψη που θέλει

22 ΝΤΙΠΑΚ ΤΣΟΠΡΑ το κοσμικό κακό να έχει εξαπολυθεί ανεξέλεγκτο στον κόσμο. Αν αυτή είναι η ερμηνεία που δίνετε στη σκιά, τότε η θρησκεία αποτελεί τη φυσική λύση. Η θρησκεία σάς τοποθετεί στο στρατόπεδο του κοσμικού καλού, για τη μάχη απέναντι στο κοσμικό κακό. Για εκατομμύρια ανθρώπους, αυτός ο πόλεμος είναι πέρα για πέρα πραγματικός. Εκτείνεται προς κάθε πτυχή της ζωής, από τους σεξουαλικούς πειρασμούς μέχρι τις εκτρώσεις και από την άνοδο του αθεϊσμού μέχρι την παρακμή του πατριωτισμού. Ο Διάβολος δημιουργεί κάθε μορφή ανθρώπινης δυστυχίας και κακίας. Μονάχα ο Θεός (ή οι θεοί) έχει τη δύναμη να νικήσει τον Σατανά και να μας λυτρώσει από την αμαρτία. Κι όμως, είναι δύσκολο να καταλήξει κανείς στο κατά πόσο η θρησκεία νικά τη σκιά ή στην πραγματικότητα την ενισχύει, αφυπνίζοντας έντονα συναισθήματα αμαρτίας και ενοχής, ντροπής και φόβου απέναντι στα βασανιστήρια της κόλασης στην επόμενη ζωή. Μια και περηφανευόμαστε ότι ζούμε σε μια εποχή κατά την οποία οι δεισιδαιμονίες έχουν πάψει να εξουσιάζουν τη ζωή μας, αυτές οι διαχρονικές ερμηνείες της σκοτεινής πλευράς δεν αποτελούν πλέον τις μόνες επιλογές. Οι άνθρωποι μπορούν να γυρίσουν την πλάτη τους στο κοσμικό κακό και να αναλάβουν προσωπικά την ευθύνη. Η σκοτεινή πλευρά έχει εκσυγχρονιστεί, παρουσιαζόμενη ως ασθένεια, μια έκφανση της πνευματικής υγείας. Σε αυτή την κατεύθυνση, υπάρχει ένα τεράστιο φάσμα θεραπειών. Οι εθισμένοι στέλνονται σε προγράμματα απεξάρτησης. Οι αγχώδεις και οι καταθλιπτικοί στέλνονται σε ψυχιάτρους. Οι άνθρωποι που ξεσπούν βίαια καταλήγουν σε μαθήματα ελέγχου της οργής τους, όταν όμως πια έχουν φτάσει στο σημείο να εμβολίσουν κάποιο αυτοκίνητο στο δρόμο, ενόσω είχαν απολέσει τον έλεγχο του εαυτού τους. Δεδομένων όλων αυτών των ερμηνειών, καθεμιά από τις

Η ΣΚΙΑ 23 οποίες οδηγεί σε κάποια συγκεκριμένη λύση, γιατί η σκιά παραμένει αήττητη; Αυτή η σκέψη ίσως να φαντάζει απαισιόδοξη, όμως στην πραγματικότητα το πρώτο βήμα για την αντιμετώπιση της σκιάς είναι η αναγνώριση της δύναμής της. Η ανθρώπινη φύση περιλαμβάνει ένα αυτοκαταστροφικό στοιχείο. Όταν ο Ελβετός ψυχίατρος Καρλ Γιουνγκ πρότεινε το αρχέτυπο της σκιάς, είπε ότι δημιουργεί μία ομίχλη ψευδαισθήσεων, η οποία κυκλώνει τον εαυτό. Παγιδευμένοι σε αυτή την ομίχλη, επιχειρούμε να αποφύγουμε τη σκοτεινή μας πλευρά και με τον τρόπο αυτό προσφέρουμε στη σκιά όλο και περισσότερη δύναμη για να μας ελέγχει. Δεν αποτελεί μυστικό ότι η προσέγγιση του Γιουνγκ σχετικά με τα αρχέτυπα στην πορεία της γίνεται ιδιαίτερα διανοητική και σύνθετη. Όμως η επίμονη δύναμη της σκιάς κάθε άλλο παρά σύνθετη είναι. Ο διάσημος δισεκατομμυριούχος Γουόρεν Μπάφετ έδινε συνέντευξη σχετικά με τις περιόδους έντονης ανάπτυξης και πτώσης στον κύκλο της οικονομίας. «Πιστεύετε ότι υπάρχει περίπτωση να προκύψει μια νέα φούσκα, η οποία θα οδηγήσει σε οξύτατη ύφεση;» ρώτησε ο δημοσιογράφος. «Είναι απολύτως βέβαιο», απάντησε ο Μπάφετ. Ο δημοσιογράφος κούνησε το κεφάλι του. «Γιατί δεν μπορούμε να διδαχτούμε από τα μαθήματα της προηγούμενης ύφεσης; Να αντιληφθούμε το πού μας οδήγησε η απληστία μας». Ο Μπάφετ χαμογέλασε αινιγματικά. «Η απληστία είναι ευχάριστη για ένα διάστημα. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να της αντισταθούν. Όσο μεγάλη κι αν είναι η πρόοδος που έχουν σημειώσει οι άνθρωποι, συναισθηματικά δεν έχουν εξελιχτεί στο ελάχιστο. Παραμένουν ίδιοι». Με δυο λόγια, αυτή είναι η σκιά και τα προβλήματα που δη-

24 ΝΤΙΠΑΚ ΤΣΟΠΡΑ μιουργεί. Κινούμενοι μέσα στην ομίχλη της ψευδαίσθησης, δε διακρίνουμε τον αυτοκαταστροφικό χαρακτήρα των χειρότερων παρορμήσεών μας. Είναι ακαταμάχητες, ακόμα και ευχάριστες. Εξ ου και η τεράστια απήχηση των δραματικών έργων με θέμα την εκδίκηση, ως μορφή ψυχαγωγίας, είτε πρόκειται για κάποιο θεατρικό έργο του Σαίξπηρ, είτε για κάποιο σπαγκέτι γουέστερν στη μεγάλη οθόνη. Τι θα ήταν καλύτερο από το να απελευθερώσουμε όλη την καταπιεσμένη οργή μας, συντρίβοντας τον εχθρό και αποχωρώντας περήφανοι, θριαμβευτές; Η σκιά ασκεί τη δύναμή της κάνοντας το σκοτάδι να μοιάζει με φως. Οι παγκόσμιες φιλοσοφικές παραδόσεις έχουν αναλώσει το μεγαλύτερο μέρος της δυναμικής και του προβληματισμού τους αντιμετωπίζοντας τα ίδια, αρχέγονα διλήμματα. Η δημιουργία έχει μια σκοτεινή πλευρά. Η καταστροφή αποτελεί εγγενές στοιχείο της φύσης. Ο θάνατος διακόπτει τη ζωή. Η φθορά απομυζά τη ζωτικότητα. Το κακό ασκεί γοητεία. Διόλου παράξενο, λοιπόν, που στο τέλος η ομίχλη της ψευδαίσθησης φαντάζει σαν φιλόξενος τόπος. Αν αντιμετωπίσεις την πραγματικότητα κατά μέτωπο, η σκοτεινή πλευρά είναι αβάσταχτη. Κι όμως, υπάρχει μια αντίρροπη δύναμη η οποία σταθερά και επιτυχώς υπερνικά τη σκοτεινή πλευρά. Τα συντρίμμια των αποτυχημένων λύσεων μας εμποδίζουν να τη δούμε. Η ομίχλη της ψευδαίσθησης μας απομονώνει από αυτή. Δε θα το μαντεύατε, καθώς βλέπετε να παρελαύνουν μπροστά σας οι καταστροφές και οι φρικαλεότητες που κατακλύζουν τις βραδινές ειδήσεις, όμως οι άνθρωποι ανέκαθεν είχαν τη δύναμη να βρίσκουν τη γαλήνη, την ψυχική ανάταση, την ελευθερία από τα δεσμά του σκότους. Το μυστικό έγκειται στη λέξη «συνείδηση». Όταν το ακούν αυτό οι άνθρωποι, μια έκφραση απογοήτευσης απλώνεται στα πρόσωπά τους. Η συνείδηση είναι παλιά ιδέα. Έχουμε ακούσει για

Η ΣΚΙΑ 25 την ενίσχυση της συνείδησης από τις απαρχές του φεμινισμού, καθώς και άλλων μορφών απελευθέρωσης. Η ανώτερη συνείδηση παρουσιάζεται ως υπόσχεση από αμέτρητα πνευματικά κινήματα. Ίσως, μάλιστα, μπείτε στον πειρασμό να ρίξετε τη συνείδηση στο σωρό με τα αχρηστευμένα ιδεώδη, γιατί, ενώ καταβλήθηκαν ειλικρινείς προσπάθειες να ενισχύσουμε τη συνείδησή μας, η σκιά μαστίζει τον πλανήτη με πολέμους, εγκληματικότητα, βία, ακριβώς όπως μαστίζει τη ζωή του καθενός μας με πόνο και φόβο. Έχουμε φτάσει σε ένα σταυροδρόμι. Είτε η συνείδηση ανήκει στο σωρό των ψεύτικων απαντήσεων είτε δεν έχει αξιοποιηθεί με το σωστό τρόπο. Πιστεύω πως ισχύει το δεύτερο. Η ανώτερη συνείδηση είναι η λύση η μόνη ανθεκτική απάντηση απέναντι στη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης. Δεν είναι η απάντηση αυτή που έχει το πρόβλημα στη συγκεκριμένη περίπτωση είναι ο τρόπος εφαρμογής της. Υπάρχουν αμέτρητα μονοπάτια για τη θεραπεία της ψυχής, ακριβώς όπως υπάρχουν αμέτρητες εναλλακτικές θεραπείες για τον καρκίνο. Όμως κανείς δε διαθέτει αρκετό χρόνο και ενέργεια για να πειραματιστεί με όλες τους. Είναι ζωτικής σημασίας η επιλογή ενός μονοπατιού που σε οδηγεί εκεί όπου θέλεις να φτάσεις. Προκειμένου να συμβεί αυτό, απαιτείται μια πολύ βαθύτερη ανάλυση της σκιάς. Αν προσεγγίσετε τη σκιά επιφανειακά, αυτή θα επιμείνει, γιατί η σκιά δεν είναι ένας απλός αντίπαλος, όπως μια ασθένεια, ένας δαίμονας ή το κοσμικό κακό. Είναι μια πτυχή της πραγματικότητας, τόσο θεμελιώδης για τη δημιουργία, ώστε μονάχα η πλήρης κατανόησή της μπορεί να οδηγήσει στην επιτυχή αντιμετώπισή της.

26 ΝΤΙΠΑΚ ΤΣΟΠΡΑ Η Αλήθεια της Μίας Πραγματικότητας Το πρώτο βήμα προκειμένου να νικηθεί η σκιά είναι να εγκαταλειφθεί κάθε μας σκέψη να τη νικήσουμε. Η σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης τρέφεται από τον πόλεμο, την πάλη, τη σύγκρουση. Μόλις αρχίσετε να κάνετε λόγο για «νίκη», έχετε ήδη χάσει. Έχετε παρασυρθεί στο δυαδισμό του καλού και του κακού. Εφόσον συμβεί αυτό, τίποτα δεν μπορεί να τερματίσει το δυαδισμό. Το καλό δεν έχει τη δύναμη να νικήσει τον αντίθετο πόλο του οριστικά. Ξέρω πως αυτό είναι δύσκολο να το αποδεχτεί κανείς. Στη ζωή του καθενός μας υπάρχουν πράξεις του παρελθόντος για τις οποίες ντρεπόμαστε και παρορμήσεις του παρόντος στις οποίες πασχίζουμε να αντισταθούμε. Ολόγυρά μας εκτυλίσσονται πράξεις ανείπωτης βίας. Ο πόλεμος και το έγκλημα καταστρέφουν ολόκληρες κοινωνίες. Οι άνθρωποι προσεύχονται με απόγνωση σε κάποια ανώτερη δύναμη που μπορεί να αποκαταστήσει το φως εκεί όπου κυριαρχεί το σκοτάδι. Οι ρεαλιστές έχουν εγκαταλείψει από παλιά κάθε ελπίδα να δουν τη φωτεινή πλευρά της ανθρώπινης φύσης να υπερνικά τη σκοτεινή πλευρά. Η ζωή του Zίγκμουντ Φρόιντ, ενός από τους πλέον ρεαλιστές διανοητές που επιχείρησαν να αντιμετωπίσουν την ψυχή, έφτασε στο τέλος της την εποχή που η άκρατη βία του ναζισμού σάρωνε την Ευρώπη. Ο Φρόιντ είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι ο πολιτισμός συντηρεί την ύπαρξή του με τραγικό κόστος. Οφείλουμε να καταστέλλουμε τα άγρια, αταβιστικά ένστικτά μας προκειμένου να διατηρούμε τον έλεγχό τους, κι όμως, παρότι θα προσπαθήσουμε όσο περισσότερο μπορούμε, θα υπάρξουν πολλές ήττες. Ο κόσμος γνωρίζει εξάρσεις μαζικής βίας εξάρσεις βίας βιώνουν και τα άτομα. Αυτή η ανάλυση υποκρύπτει μια τρομερή μορφή μοιρολα-

Η ΣΚΙΑ 27 τρίας. Ο «καλός εαυτός» δεν έχει καμία ελπίδα να ζήσει μια ειρηνική, τρυφερή, τακτική ζωή, εκτός κι αν ο «κακός εαυτός» απωθηθεί βίαια στο σκοτάδι και εγκλειστεί σε αυστηρό περιορισμό. Οι ρεαλιστές θα δεχτούν ότι η ίδια η καταπίεση αποτελεί μια μορφή κακού. Αν προσπαθήσεις να πνίξεις το συναίσθημα της οργής, του φόβου, της ανασφάλειας, της ζήλιας και της σεξουαλικότητας, η σκοτεινή πλευρά αποκτά περισσότερες δυνάμεις τις οποίες μπορεί να χρησιμοποιήσει. Και ο τρόπος που τις χρησιμοποιεί είναι ανελέητος. Όταν η σκοτεινή πλευρά στραφεί ενάντια στο άτομο, κυριαρχεί το χάος. Πρόσφατα μου τηλεφώνησε μια γυναίκα η οποία αναζητούσε απεγνωσμένα ένα καταφύγιο, έναν ασφαλή τόπο. Ο βίαιος σύζυγός της ήταν χρόνιος αλκοολικός. Αντιμετώπιζαν μαζί το πρόβλημα αυτό εδώ και χρόνια. Ενώ μεσολαβούσαν περίοδοι απεξάρτησης, ο σύζυγος κατρακυλούσε ξανά, για μεγάλα διαστήματα που διατάρασσαν την επαγγελματική και την προσωπική ζωή του, αφήνοντάς τον εξουθενωμένο και ντροπιασμένο όταν τελείωναν. Λίγο καιρό νωρίτερα είχε εξαφανιστεί για μία ολόκληρη εβδομάδα, και αυτή τη φορά, όταν επέστρεψε, οι τύψεις και η μεταμέλειά του δε συγκίνησαν τη σύζυγό του. Ήθελε να δώσει ένα τέλος. Η αντίδραση του άντρα της ήταν να καταφύγει στη βία. Τη χτύπησε, κάτι που η ίδια είπε πως πρώτη φορά συνέβαινε. Τώρα, εκτός από την ταραχή και τη θλίψη της, φοβόταν και για τη σωματική της ακεραιότητα. Βραχυπρόθεσμα, το μόνο που μπορεί να κάνει κανείς είναι να δώσει όσο καλύτερες συμβουλές μπορεί σχετικά με καταφύγια και ομάδες υποστήριξης κακοποιημένων γυναικών. Όμως, την ώρα που έκλεινα το τηλέφωνο, νιώθοντας μέσα μου τα κατάλοιπα των τσακισμένων συναισθημάτων της, οι σκέψεις μου στράφηκαν στις μακροπρόθεσμες προοπτικές. Τα εθισμένα άτομα που κυλούν ξα-

28 ΝΤΙΠΑΚ ΤΣΟΠΡΑ νά στο φαύλο κύκλο της εξάρτησης έχουν εξελιχτεί σε μόνιμο χαρακτηριστικό του τοπίου της ψυχολογίας. Όμως, τι είναι αυτό που αντιπροσωπεύουν πραγματικά; Νομίζω ότι αποτελούν ακραία έκφανση μιας συνηθισμένης κατάστασης: του διχασμένου εαυτού. Για τους εθισμένους, η ρήξη μεταξύ του «καλού εαυτού» και του «κακού εαυτού» δεν μπορεί να επιλυθεί. Κανονικά, οι τακτικές για την αντιμετώπιση της σκοτεινής πλευράς του καθενός μας προκύπτουν μάλλον εύκολα. Δεν είναι δύσκολο να αρνηθείς τις κακές πράξεις σου, να ξεχάσεις τις πονηρές παρορμήσεις σου, να ζητήσεις συγνώμη που θύμωσες και να δείξεις μεταμέλεια για τα λάθη σου. Οι εθισμένοι δεν μπορούν να βολευτούν με αυτές τις εύκολες συνταγές. Οι πιο σκοτεινές παρορμήσεις τους κατακλύζουν το είναι τους, χωρίς να υπάρχουν οι συνηθισμένες δικλείδες, τα γνωστά αναχώματα. Ακόμα και η πρόσβαση σε απλές απολαύσεις δεν επιτρέπεται. Οι δαίμονες μέσα στο άτομο υποσκάπτουν την απόλαυση και την ακυρώνουν χλευάζουν την ευτυχία υπενθυμίζουν συνεχώς στους εθισμένους την αδυναμία και την κακία τους. Ας πούμε πως αυτή η περιγραφή είναι σε γενικές γραμμές σωστή. Παρέλειψα ορισμένες σημαντικές παραμέτρους. Η συνήθεια παίζει σημαντικό ρόλο στον εθισμό. Το αυτό ισχύει και για τις σωματικές αλλαγές στον εγκέφαλο: οι χρήστες ουσιών επιτίθενται στους υποδοχείς του εγκεφάλου, χρησιμοποιώντας ξένες χημικές ουσίες, που με την πάροδο του χρόνου καταστρέφουν τις φυσιολογικές αντιδράσεις της απόλαυσης και του πόνου. Κι όμως, αυτές οι σωματικές πτυχές του εθισμού έχουν υπερτονιστεί αδικαιολόγητα. Αν ο εθισμός ήταν κατά βάση σωματικό ζήτημα, τότε δε θα μπορούσαν εκατομμύρια άνθρωποι να καταναλώνουν αλκοόλ και ουσίες περιστασιακά. Κι όμως το κάνουν, με σχετικά μικρές μακροχρόνιες επιπτώσεις και ελάχιστο κίνδυνο εμφάνισης εθι-