ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΙ ΗΣΕΙΣ 11 ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ Είκοσι και πλέον χρόνια μετά την ίδρυση και λειτουργία ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών, το κυπριακό τηλεοπτικό τοπίο δείχνει να βρίσκεται σ ένα μεταβατικό στάδιο. Από τη μια πλευρά, οι ραγδαίες εξελίξεις της τεχνολογίας δημιουργούν καθημερινά νέα δεδομένα στα ΜΜΕ και, παράλληλα, περισσότερο γεννούν παρά καλύπτουν (νέες) ανάγκες του τηλεοπτικού κοινού. Από την άλλη πλευρά, η εντεινόμενη οικονομική κρίση και η προσπάθεια εξεύρεσης τρόπων αντιμετώπισής της, διαφοροποιούν το τηλεοπτικό τοπίο, επιφέροντας αλλαγές, οι οποίες δεν συνάδουν πάντοτε με τις ανάγκες του κοινού. Την ίδια ώρα, η συστηματική ανάπτυξη των επικοινωνιακών μελετών, κυρίως αυτών που αφορούν στην κυπριακή τηλεόραση, προχωρά και τείνει να φτάσει στα επίπεδα άλλων χωρών. Στις δύο αυτές δεκαετίες που μεσολάβησαν από την ίδρυση των πρώτων ιδιωτικών τηλεοπτικών σταθμών, δημοσιεύτηκαν ενδιαφέρουσες μελέτες. Ωστόσο, καθώς το τηλεοπτικό τοπίο γίνεται ολοένα και πιο περίπλοκο, νέες ανάγκες προκύπτουν καθημερινά για εξειδικευμένη έρευνα και μελέτη των τηλεοπτικών δομών στην Κυπριακή Δημοκρατία. Στο πλαίσιο αυτό, η παρούσα μελέτη έρχεται να προσθέσει ακόμα ένα λίθο στο ακαδημαϊκό επικοινωνιακό οικοδόμημα. Άλλωστε, όπως σε κάθε χώρα, που πριν από λίγα μόλις χρόνια έκανε τα πρώτα της βήματα στον τομέα των πανεπιστημιακών σπουδών δημοσιογραφίας και επικοινωνίας, έτσι και στην περίπτωση της Κύπρου, είναι αναγκαίες οι νέες μελέτες. Οι μελέτες αυτές, βέβαια, είναι λογικό να δανείζονται στοιχεία από άλλες χώρες, στην προσπάθειά τους να καταλήξουν μετά από ακαδημαϊκή έρευνα στο καταλληλότερο και αποτελεσματικότερο μοντέλο για τη χώρα στην οποία διενεργούνται. Στόχος, λοιπόν, της παρούσας μελέτης είναι να εντοπίσει εκείνους τους παράγοντες, που παίζουν καθοριστικό ρόλο στις συνήθειες τηλεθέασης των πολιτικών ειδήσεων στην Κυπριακή Δημοκρατία και να
12 ΘΕΟ ΩΡΑ Α. ΜΑΝΙΟΥ παρουσιάσει τις απόψεις του κοινού για τις πολιτικές ειδήσεις που προβάλλει η τηλεόραση. Για να το πετύχει αυτό, αντλεί θεωρητικά στοιχεία από παρόμοιες μελέτες άλλων χωρών, τα οποία στη συνέχεια συγκρίνει με τα συμπεράσματα έρευνας, που διεξήχθη στις ελεύθερες περιοχές της Κυπριακής Δημοκρατίας, σχετικά με τις απόψεις του τηλεοπτικού κοινού για την πολιτική ενημέρωση στην τηλεόραση. Οι παράγοντες, που, κατά βάση, εξετάζονται είναι το φύλο, η ηλικία, η μόρφωση και ο τόπος κατοικίας. Η μελέτη θα μπορούσε να επεκταθεί και σε άλλους παράγοντες, όπως η θρησκεία, οι πολιτικές πεποιθήσεις, η οικογενειακή κατάσταση, ο ελεύθερος χρόνος του ατόμου, κλπ. Ω- στόσο, σ αυτό το στάδιο έρευνας στόχος είναι να διαμορφωθεί μια πρώτη εικόνα σχετικά με τις συνήθειες τηλεθέασης ειδικά των πολιτικών ειδήσεων στην κυπριακή τηλεόραση, καθώς το συγκεκριμένο πεδίο έρευνας βρίσκεται υπό διαρκή ανάπτυξη. Η σκέψη για την υλοποίηση αυτού του εγχειρήματος είχε ως αφετηρία τη διδακτορική μου διατριβή, η οποία κατατέθηκε στο Τμήμα Δημοσιογραφίας του ΑΠΘ, και αφορούσε στον τρόπο με τον οποίο «αντιλαμβάνεται» την τηλεοπτική πολιτική ενημέρωση μέρος του ελληνικού τηλεοπτικού κοινού. Στο πλαίσιο αυτό, ορισμένα θεωρητικά στοιχεία, αλλά και μεθοδολογικά εργαλεία, από εκείνη τη μελέτη αξιοποιήθηκαν εδώ θέλω να ελπίζω με τον πλέον αποτελεσματικό τρόπο. Βεβαίως, αυτή η μελέτη στη συνέχεια δεν αυτονομήθηκε απλά, αλλά ανεξαρτητοποιήθηκε εντελώς, καθώς στην πορεία διαπίστωσα πως, πολλά στοιχεία τα ο- ποία είναι σημαντικά για την ελλαδική πραγματικότητα, στην Κύπρο αποτελούν ζητήματα ήσσονος σημασίας, και το αντίστροφο. Ειδικότερα, η παρούσα μελέτη αναπτύσσεται σε δύο μέρη και πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο μέρος, το οποίο αποτελείται από δύο κεφάλαια, παρουσιάζεται το θεωρητικό πλαίσιο, αναφορικά με την τηλεόραση και το τηλεοπτικό κοινό. Συγκεκριμένα, στο πρώτο κεφάλαιο αναλύονται οι θεωρίες τηλεθέασης και οι παράγοντες που διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των τηλεοπτικών συνηθειών του κοινού, σε συνδυασμό με χαρακτηριστικά παραδείγματα από την κυπριακή πραγματικότητα. Στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται ειδικά η περίπτωση
ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΙ ΗΣΕΙΣ 13 της Κυπριακής Δημοκρατίας, με συγκεκριμένες αναφορές τόσο στην ιδιωτική όσο και στη δημόσια τηλεόραση, στους τρόπους παρουσίασης των πολιτικών ειδήσεων αλλά και στο προφίλ και την ταυτότητα του Κύπριου τηλεθεατή. Το δεύτερο μέρος της μελέτης αναπτύσσεται στα Κεφάλαια 3, 4 και 5. Στο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μεθοδολογία που ακολουθήθηκε για την εκπόνηση της έρευνας και στο τέταρτο κεφάλαιο καταγράφονται και αναλύονται τα αποτελέσματα αυτής. Δεδομένου ότι η έρευνα στηρίχθηκε σε προσωπικές συνεντεύξεις με βάση δομημένο ερωτηματολόγιο, που διεξήχθησαν στις ελεύθερες περιοχές της Κυπριακής Δημοκρατίας, ακολούθησε στατιστικός έλεγχος και διασταύρωση των στοιχείων και αποτελεσμάτων αυτής, ο οποίος και παρατίθεται στο Κεφάλαιο 4. Θεωρώ πως, σε κάθε ερευνητή της Επιστήμης της Επικοινωνίας, γίνεται εύκολα κατανοητό ότι ο όγκος των στοιχείων που προέκυψαν είναι πολύ μεγάλος και υπερβαίνει τις ανάγκες αυτής της μελέτης. Για τον λόγο αυτό, τα στοιχεία που παρατίθενται στο Κεφάλαιο 4 είναι αυτά που εξυπηρετούν τους στόχους της συγκεκριμένης έρευνας, με βάση τους οποίους διεξήχθη και ο στατιστικός έλεγχος. Σαφώς και είναι διαθέσιμες οι περαιτέρω αναλύσεις και διασταυρώσεις (crosstabs), από τις οποίες μπορούν να προκύψουν ακόμα περισσότερα δεδομένα. Αυτά, όμως, ενδέχεται να οδηγήσουν σε πολυποίκιλα μονοπάτια την ακαδημαϊκή σκέψη και έρευνα και, ως εκ τούτου, δεν παρουσιάζονται εδώ. Τέλος, στο Κεφάλαιο 5 παρουσιάζονται τα συμπεράσματα αυτής της μονογραφίας και ακολουθεί ο Επίλογος, με προτάσεις για μελλοντικές μελέτες στο χώρο της κυπριακής τηλεόρασης. Δύο από τα ζητήματα, επί των οποίων κλήθηκε να τοποθετηθεί το κυπριακό τηλεοπτικό κοινό στην έρευνα αυτή, ήταν η αξιοπιστία και η ποιότητα των πολιτικών ειδήσεων στην τηλεόραση. Και τα δύο αποτελούν ποιοτικά χαρακτηριστικά της πολιτικής ενημέρωσης και συνεπώς θα πρέπει εισαγωγικά να προσδιοριστούν επαρκώς. Αναφορικά με το ζήτημα της αξιοπιστίας, ο όρος είναι ξεκάθαρος και αναφέρεται στην εμπιστοσύνη που εμπνέουν στο κοινό οι πολιτικές ειδήσεις, που παρουσιάζονται στην τηλεόραση. Θα πρέπει, ωστόσο, εξαρχής να διασα-
14 ΘΕΟ ΩΡΑ Α. ΜΑΝΙΟΥ φηνιστεί ο όρος της ποιότητας των πολιτικών ειδήσεων, καθώς για πολλούς η λέξη μπορεί να ερμηνευτεί σε υποκειμενικό επίπεδο. Με τον όρο, λοιπόν, ποιότητα των πολιτικών ειδήσεων η παρούσα μελέτη α- ναφέρεται στους κανόνες και τους κώδικες, σύμφωνα με τους οποίους οφείλουν να παράγονται και να παρουσιάζονται οι πολιτικές ειδήσεις στο τηλεοπτικό κοινό. Με βάση τα καταστατικά όλων των αναγνωρισμένων Ενώσεων Συντακτών, που βασίζονται στον Κώδικα Δεοντολογίας της Διεθνούς Ομοσπονδίας Δημοσιογράφων, οι (πολιτικές) ειδήσεις οφείλουν, μεταξύ άλλων, να ακολουθούν «τον κανόνα του σεβασμού της αλήθειας και του δικαιώματος του κοινού για την αλήθεια. Κατά την εκτέλεση αυτού του καθήκοντος, ο δημοσιογράφος υπερασπίζει πάντα τις αρχές της ελευθερίας στην έντιμη συλλογή και δημοσίευση ειδήσεων και του δικαιώματος για δίκαιο σχολιασμό και κριτική. Ο δημοσιογράφος δεν αποκρύβει ουσιώδεις πληροφορίες και δεν παραποιεί ντοκουμέντα» 1. Συμπληρωματικά, στο Καταστατικό της Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Μακεδονίας-Θράκης, αναφέρεται, μεταξύ άλλων, πως ο δημοσιογράφος-μέλος της Ένωσης οφείλει να εργάζεται ατομικά και συλλογικά για «την προβολή των πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών, πολιτιστικών και ανθρωπίνων δικαιωμάτων κάθε ατόμου και κάθε ομάδας, τον σεβασμό και την προστασία της ζωής, της ελευθερίας, της προσωπικής ασφάλειας και της ανθρώπινης αξίας, χωρίς διακρίσεις εθνικότητας, φυλής, γλώσσας, θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων, την ανάπτυξη της κοινωνικής δικαιοσύνης και αλληλεγγύης, την προάσπιση και τη διαφύλαξη της ειρήνης με την ανάπτυξη φιλικών σχέσεων ανάμεσα στις κυβερνήσεις και τους λαούς, τον σεβασμό της λαϊκής βούλησης, 1. Τα στοιχεία αυτά αναφέρονται στο Άρθρο 29 του Καταστατικού της Ένωσης Συντακτών Κύπρου. Βλ. αναλυτικά στη διεύθυνση http://www.esk. org.cy
ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΙ ΗΣΕΙΣ 15 την πλήρη διαφάνεια στο δημόσιο βίο και τις πράξεις της οποιασδήποτε εξουσίας» 2. Επιπλέον, στον αντίστοιχο Κώδικα Δεοντολογίας της ΕΣΗΕΑ επισημαίνεται, μεταξύ άλλων 3 : «Η ισηγορία και η πολυφωνία, οξυγόνο της δημοκρατίας, αναιρούνται σε συνθήκες κρατικού μονοπωλιακού ελέγχου των Μ.Μ.Ε. και υπονομεύονται με τη συγκέντρωση της ιδιοκτησίας τους σε γιγαντιαίες κερδοσκοπικές επιχειρήσεις που αντιμετωπίζουν την κοινή γνώμη σαν καταναλωτή και προσπαθούν να χειραγωγήσουν το φρόνημα, τις συνήθειες και την εν γένει συμπεριφορά της. Γι αυτό ο δημοσιογράφος δικαιούται και οφείλει: α. Να υπερασπίζεται σθεναρά το δημοκρατικό πολίτευμα, που διασφαλίζει την ελευθεροτυπία και την απρόσκοπτη άσκηση του δημοσιογραφικού λειτουργήματος. β. Να αποκρούει και να καταγγέλλει τις εκδηλώσεις κρατικού αυταρχισμού και τις αυθαιρεσίες των ιδιοκτητών των Μ.Μ.Ε. και ι- διαίτερα των ολιγοπωλίων. γ. Να υπερασπίζεται τη δημοσιογραφική ανεξαρτησία στον εργασιακό χώρο του και να αρνείται την εκτέλεση έργου, που έρχεται σε σύγκρουση με τις αρχές της δημοσιογραφικής δεοντολογίας. δ. Να μη δέχεται τη σύνταξη είδησης, σχολίου ή άρθρου και την παραγωγή εκπομπής κατά τις υποδείξεις των προϊσταμένων ή του εργοδότη του, αν το περιεχόμενό τους δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και να καταγγέλλει τις εν αγνοία του παραποιήσεις και διαστρεβλώσεις του δημοσιογραφικού του προϊόντος». 2. Βλ. αναλυτικά στη διεύθυνση http://www.esiemth.gr/katastatiko 3. Βλ. αναλυτικά στη διεύθυνση http://www.esiea.gr/gr/index.html
16 ΘΕΟ ΩΡΑ Α. ΜΑΝΙΟΥ Στο πλαίσιο αυτό, ο όρος «ποιότητα» δεν επιδέχεται υποκειμενικές ερμηνείες αλλά νοείται ως συνδυασμένη εφαρμογή όλων των παραπάνω. Καταληκτικά, σκοπός αυτής της μελέτης είναι να αποτελέσει ένα χρήσιμο εργαλείο, τόσο για τους μελετητές και ερευνητές του χώρου της τηλεόρασης όσο και για τους επαγγελματίες στο χώρο αυτό. Χρειάστηκαν περίπου δύο χρόνια για να γίνει η συγκέντρωση και επεξεργασία όλων των απαραίτητων θεωρητικών και εμπειρικών στοιχείων και να ο- λοκληρωθεί αυτό το βιβλίο. Στην πορεία αυτή, ο πιο σημαντικός ρόλος αναλογεί στους αναγνώστες, που σήμερα το κρατάνε στα χέρια τους, καθώς, μέσα από την κριτική και τις παρατηρήσεις τους, μπορούμε όλοι εμείς να βελτιώσουμε το παραγόμενο αποτέλεσμα των μελετών μας, α- ναζητώντας εκείνα τα στοιχεία που ανταποκρίνονται καλύτερα στις σύγχρονες ανάγκες του τηλεοπτικού κοινού στην Κύπρο. Στην προσπάθεια για την ολοκλήρωση αυτού του βιβλίου, είχα την τιμή να συνεργαστώ με έμπειρους ακαδημαϊκούς, δημοσιογράφους και επαγγελματίες των ΜΜΕ, φοιτητές μου από το Πανεπιστήμιο Frederick, αλλά και τους συνεργάτες μου από τον εκδοτικό οίκο. Τους ευχαριστώ όλους θερμά! Θα ξεκινήσω ευχαριστώντας από τα βάθη της καρδιάς μου τον Α- ναπληρωτή Καθηγητή του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης του ΑΠΘ, Δημοσθένη Δώδο, καθώς χάρη στις παρατηρήσεις και πρωτοβουλίες του, αυτό το βιβλίο είναι σήμερα πραγματικότητα. Χωρίς την πολύτιμη συνεισφορά του προέδρου της Αρχής Ραδιοτηλεόρασης Κύπρου, Ανδρέα Πετρίδη και του Γενικού Διευθυντή της AGB Nielsen Cyprus, Σοφοκλή Μαρκίδη η έρευνά μου θα ήταν ελλιπής. Τους ευχαριστώ θερμά και ελπίζω ότι οι πληροφορίες και τα στοιχεία που μου παραχώρησαν αξιοποιήθηκαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Επίσης, ευχαριστώ ι- διαίτερα τον Αναπληρωτή Καθηγητή και πρόεδρο του Τμήματος Δημοσιογραφίας του ΑΠΘ, Γρηγόρη Πασχαλίδη, τον δημοσιογράφο και διδάσκοντα στο Πανεπιστήμιο Κύπρου, Χρύσανθο Χρυσάνθου και τον Αναπληρωτή Καθηγητή και πρόεδρο του Τμήματος Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Κωνσταντίνο Παπαδόπουλο, για τις παρατηρήσεις και συμβουλές τους.
ΤΗΛΕΟΡΑΣΗ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ & ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΕΙ ΗΣΕΙΣ 17 Σε ό,τι αφορά την έρευνα στο τηλεοπτικό κοινό, ευχαριστώ θερμά τον Αναστάσιο Κάπαρη, τον Επίκουρο Καθηγητή του Πανεπιστημίου Frederick της Κύπρου, Ανδρέα Παναγιώτου, τον Κοσμήτορα της Σχολής Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Frederick, Σωτήρη Θεοχαρίδη και τον Καθηγητή και πρόεδρο του Τμήματος Επικοινωνίας και ΜΜΕ του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, Γιώργο Πλειό. Επίσης, ευχαριστώ την Καθηγήτρια του Τμήματος Δημοσιογραφίας του ΑΠΘ, Τέσσα Δουλκέρη και τις συναδέλφους στο Πανεπιστήμιο Frederick, Νίκλεια Ετεοκλέους-Γρηγορίου, Αρετή Παναούρα, Πετρούλα Μαυρικίου και τη Νίκη Μενελάου, για τις συμβουλές τους. Η φιλόλογος Αναστασία Μαραγκοπούλου εργάστηκε με απόλυτη προσήλωση το καλοκαίρι του 2012 για τη γλωσσική επιμέλεια αυτού του βιβλίου και η γραφίστρια Σοφία Σεϊτανίδου επιμελήθηκε το εξώφυλλο. Τις ευχαριστώ θερμά και εύχομαι να έχουμε την ευκαιρία να συνεργαστούμε εκ νέου πολύ σύντομα, καθώς λειτούργησαν με άψογο επαγγελματισμό και συνέπεια. Μια ομάδα φοιτητών και φοιτητριών συνέδραμε στην ολοκλήρωση των προσωπικών συνεντεύξεων που απαιτούνταν για την εκπόνηση της έρευνας, καθώς θα ήταν αδύνατον να ολοκληρώσω μόνη μου όλες αυτές τις συνεντεύξεις σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Ευχαριστώ, λοιπόν, τις/τους: Ευτυχία Ιωάννου, Έρικα Αναξαγόρου, Άντρη Αντωνίου, Μαρία Ανδρέου, Μαρία Χαραλάμπους, Κυριάκο Χριστοδουλίδη, Γιώργο Χριστοφόρου, Μιχάλη Στυλιανού, Άνθη Χαραλάμπους, Γιώτα Κούμουρου, Ντίνα Κλεάνθους, Γεωργία Μιχαήλ, Δέσποινα Αδάμου, Μαρία Καμπά και Χριστίνα Μελινιώτου. Εύχομαι σε όλες και όλους καλή σταδιοδρομία! Τέλος, θα ήθελα να ευχαριστήσω τον δημοσιογράφο και κατά ευτυχή συγκυρία σύζυγό μου, Γιάννη Σεϊτανίδη, καθώς, χωρίς τη δική του υποστήριξη, ενθάρρυνση, επιμονή και υπομονή, αυτό το βιβλίο θα παρέμενε μακρινό όνειρο Δρ Θεοδώρα Α. Μάνιου Οκτώβριος 2012