Η Οικονομική και Κοινωνική ιάρθρωση των Ελληνικών Πόλεων: Μια Πρώτη ιερεύνηση

Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 15(11): 209-220 Η Οικονομική και Κοινωνική ιάρθρωση των Ελληνικών Πόλεων: Μια Πρώτη ιερεύνηση Σωτήρης Παυλέας Υποψήφιος ιδάκτωρ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, pavleas@uth.gr Πασχάλης Αρβανιτίδης Λέκτορας, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, parvanit@uth.gr Γιώργος Πετράκος Καθηγητής, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, petrakos@uth.gr Περίληψη Είναι κοινά αποδεκτό ότι τις τελευταίες δεκαετίες τα ελληνικά αστικά κέντρα υπόκεινται σημαντικών μεταβολών σε οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό και χωρικό επίπεδο. Οι αλλαγές στις σχέσεις των παραγωγικών συντελεστών, οι γοργές εξελίξεις στον τομέα των τηλεπικοινωνιών και στη τεχνολογία των μεταφορών, η διεθνοποίηση και η Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση έχουν αναμφισβήτητα μεταβάλλει δραστικά την κοινωνικο-οικονομική βάση και δομή των ελληνικών πόλεων. Σε σημαντικό βαθμό τα προβλήματα των ελληνικών πόλεων απλά αντανακλούν τα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας, αποτελώντας τη χωρική έκφραση του μεταπολεμικού μοντέλου ανάπτυξης της χώρας, όπως αυτό προσδιορίστηκε από μια σειρά ενδογενείς και εξωγενείς παραμέτρους. Σε μεγάλο όμως βαθμό αντανακλούν την ανεπάρκεια των πολιτικών που έχουν ασκηθεί καθώς και την συνολική έλλειψη στρατηγικού σχεδιασμού που να αφορά την προσαρμογή των Ελληνικών πόλεων στα νέα δεδομένα, την αξιοποίηση των ευκαιριών και την αποφυγή των κινδύνων που αυτά συνεπάγονται. Ο στόχος της παρούσας εργασίας είναι να δώσει ορισμένα πρώτα στοιχεία για την οικονομική, κοινωνική και χωρική διάρθρωση των ελληνικών πόλεων και να ξεκινήσει μια συζήτηση για την εξέλιξη των αστικών μεταβολών. Επίσης, αποσκοπεί στο να αναδείξει μερικές σημαντικές κατευθύνσεις πολιτικής, που θα έδιναν τη δυνατότητα στις πόλεις να υπερκεράσουν με επιτυχία τα συσσωρευμένα αστικά προβλήματα και να διατηρήσουν μια ασφαλή βάση για οικονομική ανάπτυξη. Η συγκεκριμένη έρευνα βασίζεται σε πρωτογενή δεδομένα που συλλέχθηκαν με τη μέθοδο της διανομής και συλλογής 3200 ερωτηματολογίων περίπου από τις 51 πρωτεύουσες των ελληνικών Νομών. Λέξεις κλειδιά: οικονομική, κοινωνική διάρθρωση, ελληνικές πόλεις Νοέμβριος 2009 Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Πολυτεχνική Σχολη, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Πεδίον Άρεως, 38334 Βόλος, Τηλ: 2421074462, e-mail: regiolab@uth.gr, http://www.prd.uth.gr ιαθέσιμο ηλεκτρονικά στη διεύθυνση: http://www.prd.uth.gr/research/dp/2009/uth-prd-dp-2009-11_gr.pdf

Η Οικονομική και Κοινωνική ιάρθρωση των Ελληνικών Πόλεων: Μια Πρώτη ιερεύνηση 211 1. Εισαγωγή Ίσως να είναι η καλύτερη, αλλά ταυτόχρονα και η χειρότερη εποχή για την ανάλυση και την μελέτη της εξέλιξης των πόλεων. Είναι γεγονός ότι προκύπτουν συνεχώς νέα και ενδιαφέροντα στοιχεία προς διερεύνηση, αυξάνονται όμως και περισσότερο οι διαφωνίες στον επιστημονικό κόσμο για το ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος, για τη θεωρητική και εμπειρική κατανόηση της διαμόρφωσης του νέου αστικού κόσμου (Soja, 2000). Οι ελληνικές πόλεις χρειάζονται σήμερα την προσοχή μας, όσο ίσως ποτέ άλλοτε. Από τη μια πλευρά αντιμετωπίζουν μια σειρά από νέες προκλήσεις, αλλά και νέες ευκαιρίες, οι οποίες προέρχονται από ένα συνεχώς μεταβαλλόμενο περιβάλλον, τη φύση του οποίου χρειάζεται να κατανοήσουν για να τις αντιμετωπίσουν με όσο το δυνατόν πιο αποτελεσματικό τρόπο. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, οι πόλεις δεν αποτελούν πλέον κλειστές πληθυσμιακές ενότητες με σχετική αυτονομία στις επιλογές παραγωγής, απασχόλησης ή ακόμη και χωροθέτησης των δραστηριοτήτων τους. Αντίθετα, αποτελούν όλο και περισσότερο μέρος ενός ευρύτερου συστήματος αστικών κέντρων με λειτουργικές διασυνδέσεις και αλληλεπιδράσεις (Οικονόμου και Πετράκος 1999). Με αυτή την έννοια, οι πόλεις υπόκεινται σε μια συνεχή διαδικασία εξέλιξης που ενσωματώνει τόσο στοιχεία δημιουργίας όσο και στοιχεία καταστροφής, τις αιτίες και τα αποτελέσματα των οποίων οι ενδιαφερόμενοι συχνά αδυνατούν να αντιληφθούν εγκαίρως (Lambooy and Moulaert 1996, Petrakos et al. 1999). Από την άλλη πλευρά οι ελληνικές πόλεις έχουν στην πλειονότητά τους συσσωρεύσει πολύπλοκα προβλήματα που συσχετίζονται με την οικονομική διάρθρωση, την πολεοδομική οργάνωση, την κοινωνική συνοχή, την ποιότητα των υποδομών και την ποιότητα του περιβάλλοντός τους, τα οποία συχνά επηρεάζουν με αρνητικό τρόπο τη ζωή και τη συμπεριφορά των κατοίκων τους. Σε κάποιο βαθμό, τα προβλήματα αυτά απλά αντανακλούν τα προβλήματα της ελληνικής οικονομίας, αποτελώντας τη χωρική έκφραση του μεταπολεμικού μοντέλου ανάπτυξης της χώρας. Σε μεγάλο όμως βαθμό αντανακλούν την ανεπάρκεια των πολιτικών που έχουν ασκηθεί καθώς και την ουσιαστική έλλειψη στρατηγικού σχεδιασμού σε αστικό επίπεδο (Economou et al. 2004). Η έλλειψη συγκεκριμένης στρατηγικής οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ανυπαρξία πληροφοριών για την οικονομική οργάνωση των πόλεων, τις παραγωγικές τους εξειδικεύσεις, το επίπεδο ανάπτυξης τους και το επίπεδο του κοινωνικού και οικονομικού τους εξοπλισμού (Πετράκος και Οικονόμου 1999, Παυλέας και Πετράκος 2005). Η αδυναμία αυτή (που μας καθιστά μοναδική εξαίρεση στην Ευρωπαϊκή Ένωση) αποτελεί σημαντικό τροχοπέδη καθώς εμποδίζει τη διαμόρφωση μιας συνολικότερης αντίληψης σχετικά με τα πραγματικά προβλήματα και τις ανάγκες των πόλεων, και δυσχεραίνει την Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2009, 15(11)

212 Σωτήρης Παυλέας, Πασχάλης Αρβανιτίδης, Γιώργος Πετράκος υλοποίηση πολιτικών που να στηρίζονται στις τοπικές δυναμικές αλλά και σε ένα ευρύτερο εθνικό σχέδιο ανάπτυξης για τις πόλεις. Η συγκεκριμένη εργασία αποτελεί ένα τμήμα από μια ευρύτερη έρευνα που βρίσκεται σε εξέλιξη και διερευνά την οικονομική και κοινωνική διάρθρωση του ελληνικού αστικού συστήματος. Στόχος της είναι μια πρώτη διερεύνηση των παραμέτρων που επιδρούν στην κοινωνικο-οικονομική αναδιάρθρωση των ελληνικών πόλεων, και ειδικότερα η αξιολόγηση συγκεκριμένων συνιστωσών του οικονομικού και κοινωνικού περιβάλλοντος με βάσει τις απόψεις των ίδιων των κατοίκων, και η κατάθεση ορισμένων προβληματισμών και κατευθύνσεων σχετικά με μια σειρά από πολιτικές για την ισόρροπη οικονομική ανάπτυξη τους. 2. Θεωρητικό Πλαίσιο Η παρούσα έρευνα υιοθετεί μια θεσμική, συστημική και δυναμική προσέγγιση στο αστικό ζήτημα (βλέπε Σχήμα 1). Πιο συγκεκριμένα, ο αστικός χώρος αντιμετωπίζεται ως θεσμός, δηλαδή ως ένα πολύπλοκο, ανοιχτό και δυναμικά εξελισσόμενο σύστημα, το οποίο αναπαράγεται και μετασχηματίζεται ως αποτέλεσμα διεργασιών εναρμόνισης εξωτερικών πιέσεων (που δημιουργούν ευκαιρίες και απειλές) και εσωτερικών συνθηκών που ορίζουν τις δυνατότητες και αδυναμίες της πόλης να ανταπεξέρθει στις απαιτήσεις και να γνωρίσει οικονομική ανάπτυξη και ευημερία (Arvanitidis 2003). Σε αυτό το πλαίσιο, η αναπτυξιακή προοπτική των πόλεων εναπόκειται στην αγωγιμότητα του αστικού περιβάλλοντος, στην ικανότητά δηλαδή της πόλης ως θεσμό να προλαμβάνει και να προσαρμόζεται στις μεταβαλλόμενες συνθήκες και περιστάσεις. Είναι σημαντικό να διευκρινισθεί εδώ ότι το αστικό περιβάλλον περιλαμβάνει τόσο το τυπικό και άτυπο θεσμικό πλαίσιο της πόλης (πολιτικό-νομικό και κοινωνικό, αντίστοιχα) και τα οικονομικά χαρακτηριστικά της, όσο και τα τεχνητά και φυσικά στοιχεία και τις υποδομές του αστικού χώρου. Η κατεύθυνση που μεταβάλλεται και ο τρόπος που εξελίσσεται το αστικό περιβάλλον εξαρτάται από την κατάσταση και τα χαρακτηριστικά του συστήματος στην προηγούμενη περίοδο (path dependence), υπό την έννοια ότι οι συνθήκες του παρελθόντος ορίζουν τις δυνατότητες, ευκαιρίες και όρια των αλλαγών. Ωστόσο η έννοια του path dependence δεν σημαίνει απλά ότι η πόλη ως θεσμός μεταβάλλεται σωρευτικά. Τονίζει ότι το υπάρχων πλαίσιο (χωρικό, οικονομικό, πολιτικό, νομικό, κοινωνικό) και οι συναφείς οργανισμοί δημιουργούν εξωτερικότητες (externalities) που καθιστούν τη ριζική αλλαγή ιδιαίτερα δύσκολη. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η Οικονομική και Κοινωνική ιάρθρωση των Ελληνικών Πόλεων: Μια Πρώτη ιερεύνηση 213 Σχήμα 1. Θεωρητικό πλαίσιο για το αστικό περιβάλλον. Εξωτερικοί παράγοντες και συνθήκες Ευκαιρίες και Απειλές ΑΣΤΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ Υποδομές Δυνατότητες Αδυναμίες Αρχικές συνθήκες Οικονομία Κοινωνικό πλαίσιο Εσωτερικές συνθήκες και πιέσεις (τάσεις και εντάσεις) Ανάπτυξη Συρρίκνωση Πολιτικό πλαίσιο Στρ ατηγικές και Δράσεις πηγή: ιδία κατασκευή 3. Μεθοδολογικό Πλαίσιο Το μεθοδολογικό εργαλείο συλλογής στοιχείων που χρησιμοποιήθηκε στην παρούσα έρευνα αφορά σε ένα ερωτηματολόγιο που καταγράφει τις αντιλήψεις, εκτιμήσεις και στάσεις πληροφορημένων πολιτών της κάθε πόλης. ηλαδή, ατόμων δηλαδή που λόγω της ιδιότητάς τους είναι σε θέση να έχουν μια σχετικά ολοκληρωμένη εικόνα της κατάστασης και χαρακτηριστικών της πόλη τους και μια περισσότερο έγκυρη άποψη πάνω στις προοπτικές ανάπτυξης της. Τα άτομα αυτά είναι υψηλά στελέχη τόσο του δημοσίου τομέα όσο και επαγγελματικών και κοινωνιών φορέων, υπηρετώντας τον τόπο τους σε καίριες θέσεις διοίκησης, άσκησης πολιτικής, σχεδιασμού, εκπαίδευσης ή συμβουλευτικών υπηρεσιών, και ως εκ τούτου η άποψη και ο λόγο τους έχουν ιδιαίτερη βαρύτητα. Συνολικά συλλέχθηκαν 3.100 ερωτηματολόγια καλύπτοντας τις 51 πόλεις πρωτεύουσες Νομών της χώρας. Ο αριθμός των ερωτηθέντων ανά πόλη ήταν αναλογικός του πληθυσμού της και όχι λιγότερο των πενήντα. Για τα αστικά κέντρα της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης υπήρξε ιδιαίτερη αντιμετώπιση (λόγω του εξαιρετικά μεγαλύτερου συγκριτικά μεγέθους τους) υιοθετώντας τη μέθοδο της στρωματοποιημένης Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2009, 15(11)

214 Σωτήρης Παυλέας, Πασχάλης Αρβανιτίδης, Γιώργος Πετράκος δειγματοληψίας, ενώ ο αριθμός των ερωτηθέντων ήταν 400 για την Αθήνα και 250 για τη Θεσσαλονίκη. Αντίστοιχα, για τις μεσαίου μεγέθους πόλεις της Λάρισας, του Βόλου, της Πάτρας και του Ηρακλείου ο ελάχιστος αριθμός ερωτηματολογίων που συλλέχθηκαν ήταν 60. Τέλος, η κλίμακα η οποία προσφέρθηκε στους ερωτώμενους για την απάντηση των ερωτήσεων που τους τέθηκαν κυμαινόταν από το 0 έως το 10 (10 η πιο θετική γνώμη), διατηρώντας με αυτό τον τρόπο την επιλογή της ουδέτερης στάσης (το 5). 4. Αποτελέσματα της Έρευνας Ερωτηματολογίου Στο τμήμα των αποτελεσμάτων της έρευνας που παρατίθεται παρακάτω γίνεται ανάλυση και συγκριτική αξιολόγηση των εκτιμήσεων των κατοίκων των ελληνικών πόλεων σε μια σειρά από παραμέτρους που εξετάζονται στους επιμέρους τομείς της έρευνας ερωτηματολογίου. Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι ο τύπος των Πινάκων που παρουσιάζεται είναι τέτοιος, ώστε η σειρά των πόλεων να είναι ιεραρχημένη, βάσει των αποτελεσμάτων, ενώ παράλληλα επιλέχθηκε να γίνει επισήμανση των δέκα πρώτων και δέκα τελευταίων επιδόσεων της κάθε κατηγορίας, για λόγους οικονομίας χώρου και για τη διευκόλυνση της ανάλυσης και των συγκρίσεων. Ο Πίνακας 1 παρουσιάζει τις προοπτικές ανάπτυξης των ελληνικών πόλεων όπως αξιολογήθηκαν από τους ίδιους τους κατοίκους τους. Παρατηρείται ότι επικρατεί γενικά μια απαισιόδοξη στάση, μιας και οι 21 πόλεις που παρουσιάζουν εκτίμηση πάνω από την ουδέτερη τιμή του 5, δεν ξεφεύγουν πολύ από αυτή, με ανώτερη εκτίμηση αυτή της πόλης του Ρεθύμνου με 6.30. Την πρώτη δεκάδα συμπληρώνουν πόλεις όπως η Πρέβεζα, η Λευκάδα, η Σάμος, η Ρόδος, το Ναύπλιο, η Καλαμάτα και το Ηράκλειο. ιαπιστώνεται δηλαδή, ότι οι πόλεις που διατηρούν μια περισσότερο αισιόδοξη στάση είναι κατά πλειοψηφία παραθαλάσσιες και τουριστικές περιοχές. Η Λάρισα παρουσιάζεται ως εξαίρεση προτάσσοντας πιθανώς τη δυναμική της ως το πιο εξελισσόμενο αστικό κέντρο στη Θεσσαλία και στην Κεντρική Ελλάδα γενικότερα. Στις τελευταίες θέσεις εμφανίζονται πόλεις όπως τα Γρεβενά, η Βέροια, η Άμφισσα, η Καρδίτσα, η Άρτα, η ράμα, οι Σέρρες, η Φλώρινα με τελευταία την πόλη της Έδεσσας με επίδοση 2.94. ηλαδή, εμφανίζονται πόλεις της περιφέρειας, κυρίως της δυτικής και βόρειας Ελλάδας, όπου οι δυσμενείς συνέπειες της οικονομικής αναδιάρθρωσης φαίνεται να επηρεάζουν εντονότερα τη διάθεση των κατοίκων τους. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται τα αποτελέσματα του ερωτηματολογίου όσον αφορά στο κατά πόσο οι ερωτώμενοι προτιμούν να διαμένουν στην πόλη τους ή σε κάποιο εναλλακτικό μέρος. Οι κάτοικοι που δείχνουν να είναι περισσότερο ικανοποιημένοι από τη διαμονή στην πόλη τους είναι αυτοί των Χανίων με το 87.23% του δείγματος. Ακολουθούν πόλεις όπως το Ρέθυμνο, η Κόρινθος, η Ρόδος, το Ναύπλιο, η Χαλκίδα, η ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η Οικονομική και Κοινωνική ιάρθρωση των Ελληνικών Πόλεων: Μια Πρώτη ιερεύνηση 215 Αλεξανδρούπολη, το Αργοστόλι, η Λάρισα και η Καβάλα. Σε γενικές γραμμές και σε αυτή την περίπτωση, μεγαλύτερη προτίμηση διαμονής δείχνουν οι κάτοικοι στις παραθαλάσσιες και τουριστικές περιοχές, με εξαίρεση την πόλη της Λάρισας (πιθανά λόγω πλεονεκτήματος κεντροβαρικής θέσης). Η Αθήνα και η Θεσσαλονίκη, με επιδόσεις 60% και 70% αντίστοιχα, αποδεικνύουν ότι ένας στους τρεις περίπου κατοίκους των δεν είναι ευχαριστημένος από τη διαμονή του στα δυο αυτά μητροπολιτικά κέντρα. Πίνακας 1: Εκτίμηση για τις προοπτικές ανάπτυξης της πόλης τους. α/α ΠΟΛΗ Επίδοση (0-10) α/α ΠΟΛΗ Επίδοση (0-10) 1 Π. Σ. Ρεθύμνου 6.30 42 Π.Σ. Πατρών 4.14 2 Πρέβεζα 6.30 43 Γρεβενά 4.02 3 Λευκάδα 6.28 44 Βέροια 3.72 4 Σάμος 6.20 45 Άμφισσα 3.61 5 Ρόδος 6.09 46 Καρδίτσα 3.57 6 Κόρινθος 5.95 47 Άρτα 3.51 7 Ναύπλιο 5.86 48 ράμα 3.49 8 Π.Σ. Καλαμάτας 5.82 49 Σέρρες 3.31 9 Λάρισα 5.80 50 Φλώρινα 3.04 10 Π.Σ. Ηρακλείου 5.74 51 Έδεσσα 2.94 Πίνακας 2: Εκτίμηση για την προτίμηση διαμονής στην πόλη τους. α/α ΠΟΛΗ Επίδοση (%) α/α ΠΟΛΗ Επίδοση (%) 1 Π.Σ. Χανίων 87.23 42 Ξάνθη 50.00 2 Π. Σ. Ρεθύμνου 85.19 43 Βέροια 50.00 3 Κόρινθος 82.50 44 Καρπενήσι 48.84 4 Ρόδος 81.67 45 Λιβαδειά 48.57 5 Ναύπλιο 81.63 46 Ζάκυνθος 41.38 6 Π. Σ. Χαλκίδας 80.00 47 Μυτιλήνη 40.00 7 Αλεξανδρούπολη 80.00 48 Γρεβενά 38.78 8 Αργοστόλι 75.61 49 Π.Σ. Ερμούπολης 37.50 9 Λάρισα 72.41 50 Π. Σ. Ιωαννίνων 36.84 10 Καβάλα 72.09 51 Έδεσσα 34.00 Η επόμενη ερώτηση η οποία αφορά το μέσο οικογενειακό εισόδημα στην πόλη παρέχει μια γενική εικόνα για την οικονομική κατάσταση των οικογενειών σε κάθε αστικό κέντρο (Πίνακας 3). Οι δέκα πόλεις που εμφανίζουν να έχουν το μεγαλύτερο μέσο οικογενειακό εισόδημα αποτελούν και σε αυτή την περίπτωση παραθαλάσσιες και ιδιαίτερα τουριστικές περιοχές, όπως είναι η Ρόδος (23.340 ), η Χίος (23.120 ), το Ηράκλειο (22.762 ), η Σάμος, η Ερμούπολη, το Ρέθυμνο, το Αργοστόλι, η Λευκάδα και ο Πολύγυρος. Η δεκάδα συμπληρώνεται από την πρωτεύουσα Αθήνα με εκτιμώμενο μέσο οικογενειακό εισόδημα 20.581. Για το αστικό κέντρο της Θεσσαλονίκης το αντίστοιχο ποσό είναι 18.804. Στις τελευταίες δέκα θέσεις και με εκτιμώμενα ποσά κάτω από 15.000 εμφανίζονται και πάλι πόλεις της βόρειας και δυτικές Ελλάδας, όπως είναι η Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2009, 15(11)

216 Σωτήρης Παυλέας, Πασχάλης Αρβανιτίδης, Γιώργος Πετράκος Κομοτηνή, η Βέροια, η Καρδίτσα, το Καρπενήσι, η Φλώρινα, τα Τρίκαλα, η ράμα, οι Σέρρες (13.785 ), η Άρτα (13.104 ) και με τελευταία την πόλη των Γρεβενών (13.063 ). Πίνακας 3: Εκτίμηση για το μέσο οικογενειακό εισόδημα στην πόλη τους. α/α ΠΟΛΗ Ποσό σε Ευρώ α/α ΠΟΛΗ Ποσό σε Ευρώ 1 Ρόδος 23340 42 Κομοτηνή 14898 2 Π.Σ. Χίου 23120 43 Βέροια 14826 3 Π.Σ. Ηρακλείου 22762 44 Καρδίτσα 14542 4 Σάμος 22231 45 Καρπενήσι 14488 5 Π.Σ. Ερμούπολης 21281 46 Φλώρινα 14400 6 Π. Σ. Ρεθύμνου 21019 47 Τρίκαλα 14289 7 Αργοστόλι 21000 48 ράμα 14133 8 Λευκάδα 20780 49 Σέρρες 13875 9 Π.Σ. Αθήνας 20581 50 Άρτα 13104 10 Πολύγυρος 20319 51 Γρεβενά 13063 Πίνακας 4: Εκτίμηση για το μέσο επίπεδο ανεργίας στην πόλη τους. α/α ΠΟΛΗ Ανεργία σε % α/α ΠΟΛΗ Ανεργία σε % 1 Καστοριά 23.45 42 Λευκάδα 10.21 2 ράμα 22.91 43 Ζάκυνθος 10.11 3 Φλώρινα 22.29 44 Σάμος 10.08 4 Γρεβενά 20.90 45 Αργοστόλι 9.73 5 Καρδίτσα 20.53 46 Άγιος Νικόλαος 9.31 6 Έδεσσα 20.52 47 Π.Σ. Χανίων 8.96 7 Καβάλα 19.74 48 Π. Σ. Ρεθύμνου 8.09 8 Βέροια 18.77 49 Π.Σ. Ηρακλείου 7.84 9 Π.Σ. Πατρών 18.68 50 Π.Σ. Ερμούπολης 6.59 10 Σέρρες 18.58 51 Ρόδος 6.36 Οι συνιστώσες που ερμηνεύουν την οικονομική κατάσταση και το επίπεδο απασχόλησης σε κάθε πόλη, συμπληρώνονται από την εκτίμηση για το μέσο επίπεδο ανεργίας. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα του Πίνακα 4, οι εκτιμήσεις των ερωτώμενων είναι μάλλον αποθαρρυντικές, μιας και στις 44 από τις 51 πόλεις οι κάτοικοι πιστεύουν ότι η ανεργία υπερβαίνει το 10%. Στις πρώτες θέσεις, παρατηρούνται και πάλι συγκεκριμένες πόλεις της δυτικής και βόρειας Ελλάδας, με πρώτη την Καστοριά με εκτίμηση 23.45%. ηλαδή, επικρατεί η πεποίθηση ότι περίπου 1 στα 4 άτομα του ανθρώπινου δυναμικού της πόλης δεν βρίσκουν εργασία. Ακολουθούν η ράμα (22.91%), η Φλώρινα (22.29%), τα Γρεβενά, η Καρδίτσα, η Έδεσσα, η Καβάλα, η Βέροια, η Πάτρα και οι Σέρρες. Η Πάτρα αντιμετωπίζει ίσως ακόμα σε έντονο βαθμό τις επιδράσεις της αποβιομηχάνισης των δύο προηγούμενων δεκαετιών, αναζητώντας στην σύγχρονη εποχή, ως το τρίτο λιμάνι της χώρας, ένα νέο στρατηγικό και αναπτυξιακό ρόλο. Στις χαμηλότερες θέσεις, με εκτιμώμενη ανεργία κάτω από 10%, εμφανίζονται ιδιαίτερα τουριστικές περιοχές, όπως οι τέσσερις πρωτεύουσες Νομών της Κρήτης, το Αργοστόλι, η Ερμούπολη και τέλος η Ρόδος με μόλις 6.36%. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η Οικονομική και Κοινωνική ιάρθρωση των Ελληνικών Πόλεων: Μια Πρώτη ιερεύνηση 217 Στο πλαίσιο της αξιολόγησης της ποιότητας του αστικού περιβάλλοντος εντάσσεται η επόμενη ερώτηση (Πίνακας 5) με την οποία διερευνάται η ποιότητα και επάρκεια των ανοικτών χώρων και χώρων πρασίνου σε κάθε πόλη. Οι εκτιμήσεις σε γενικές γραμμές είναι αρκετά ισορροπημένες, αφού ο αριθμός των πόλεων που βρίσκονται πάνω και κάτω από την ουδέτερη στάση του 5 είναι ο ίδιος. Όπως πιθανώς να αναμενόταν, στην πρώτη δεκάδα εμφανίζονται σχετικά μικρότερες πόλεις, που ίσως βρίσκουν πιο εύκολα διεξόδους σε ανοικτούς και πράσινους χώρους, χωρίς να είναι απαραίτητα ενταγμένοι στον αστικό ιστό. Τέτοιες πόλεις είναι αυτές της Ερμούπολης (7.25), της Κέρκυρας (7.14) και της Πρέβεζας (7.14). Τα δύο μεγαλύτερα αστικά κέντρα Αθήνα και Θεσσαλονίκη, βρίσκονται στην τελευταία δεκάδα με εκτίμηση 3.40 και 3.76 αντίστοιχα, ενώ τις πιο δυσαρεστημένες πόλεις συμπληρώνουν τα μεγάλα αστικά κέντρα του Ηρακλείου και της Πάτρας, και οι ασφυκτικά δομημένες πόλεις της Λαμίας, του Κιλκίς και της τελευταίας Κοζάνης με επίδοση 2.29. Πίνακας 5: Εκτίμηση για την ποιότητα και την επάρκεια των ανοικτών χώρων και χώρων πρασίνου στην πόλη τους. α/α ΠΟΛΗ Επίδοση (0-10) α/α ΠΟΛΗ Επίδοση (0-10) 1 Π.Σ. Ερμούπολης 7.25 42 Ζάκυνθος 3.81 2 Π. Σ. Κέρκυρας 7.14 43 Λαμία 3.80 3 Πρέβεζα 7.14 44 Π.Σ. Θεσσαλονίκης 3.76 4 Πολύγυρος 6.98 45 Π.Σ. Πατρών 3.76 5 Έδεσσα 6.96 46 Αλεξανδρούπολη 3.55 6 Π.Σ. Χίου 6.82 47 Π.Σ. Αθήνας 3.40 7 Καστοριά 6.38 48 Π. Σ. Ρεθύμνου 3.21 8 Τρίπολη 6.17 49 Κιλκίς 3.06 9 Π.Σ. Σπάρτης 6.11 50 Π.Σ. Ηρακλείου 2.64 10 Αργοστόλι 6.10 51 Κοζάνη 2.29 Πίνακας 6: Εκτίμηση για το επίπεδο της ποιότητας ζωής στην πόλη τους. α/α ΠΟΛΗ Επίδοση (0-10) α/α ΠΟΛΗ Επίδοση (0-10) 1 Π.Σ. Χίου 7.12 42 Φλώρινα 5.58 2 Αργοστόλι 7.10 43 Άρτα 5.43 3 Π.Σ. Ερμούπολης 7.09 44 Λαμία 5.36 4 Ρόδος 7.08 45 Έδεσσα 5.34 5 Σάμος 7.08 46 Ηγουμενίτσα 5.28 6 Π.Σ. Αγρινίου 7.00 47 Π.Σ. Θεσσαλονίκης 5.04 7 Π.Σ. Χανίων 6.84 48 Γρεβενά 5.00 8 Π.Σ. Βόλου 6.82 49 Ζάκυνθος 4.95 9 Ξάνθη 6.78 50 Κοζάνη 4.76 10 Καστοριά 6.67 51 Π.Σ. Αθήνας 4.71 Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2009, 15(11)

218 Σωτήρης Παυλέας, Πασχάλης Αρβανιτίδης, Γιώργος Πετράκος Πίνακας 7: Εκτίμηση για το μέσο κατά κεφαλή εισόδημα τα επόμενα δέκα χρόνια στην πόλη τους. α/α ΠΟΛΗ Επίδοση (0-10) α/α ΠΟΛΗ Επίδοση (0-10) 1 Πολύγυρος 6.48 42 Π.Σ. Αθήνας 4.13 2 Πρέβεζα 6.17 43 Άμφισσα 4.10 3 Π.Σ. Χίου 6.00 44 Καρπενήσι 4.10 4 Σάμος 5.83 45 Σέρρες 4.05 5 Λευκάδα 5.82 46 Άρτα 3.96 6 Π.Σ. Αγρινίου 5.73 47 Γρεβενά 3.90 7 Π.Σ. Ηρακλείου 5.68 48 Φλώρινα 3.88 8 Π.Σ. Ερμούπολης 5.50 49 Βέροια 3.78 9 Ηγουμενίτσα 5.44 50 Έδεσσα 3.69 10 Λιβαδειά 5.38 51 Καρδίτσα 3.47 Πίνακας 8: Εκτίμηση για την ποιότητα ζωής τα επόμενα δέκα χρόνια στην πόλη τους. α/α ΠΟΛΗ Επίδοση (0-10) α/α ΠΟΛΗ Επίδοση (0-10) 1 Τρίπολη 6.90 42 Κοζάνη 4.84 2 Πολύγυρος 6.73 43 Καρδίτσα 4.83 3 Πρέβεζα 6.52 44 Π. Σ. Χαλκίδας 4.79 4 Καστοριά 6.52 45 Π.Σ. Θεσσαλονίκης 4.71 5 Σάμος 6.50 46 Σέρρες 4.71 6 Π.Σ. Αγρινίου 6.04 47 Π. Σ. Ιωαννίνων 4.68 7 Λευκάδα 6.03 48 Βέροια 4.62 8 Π.Σ. Χίου 6.00 49 Ζάκυνθος 4.42 9 Π.Σ. Ηρακλείου 5.90 50 Έδεσσα 4.36 10 Π.Σ. Ερμούπολης 5.90 51 Π.Σ. Αθήνας 4.11 ιερευνώντας παραμέτρους που αφορούν στο κοινωνικό πλαίσιο της ζωής στις πόλεις, ζητείται η εκτίμηση του επιπέδου της ποιότητας ζωής με αναφορά και στην ποιότητα των κοινωνικών δικτύων και σχέσεων (Πίνακας 6). Ενδιαφέρουσα προκύπτει ως τάση το γεγονός ότι σε γενικά πλαίσια επικρατεί μια σχετική ικανοποίηση, αφού μόλις 3 από τις 51 πόλεις εκφράζουν γνώμη κάτω από την ουδέτερη στάση του 5. Τη θετικότερη γνώμη παρουσιάζει η πόλη της Χίου με 7.12 και έπειτα το Αργοστόλι με 7.10. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Θεσσαλονίκη βρίσκεται στην 47η θέση με ουδέτερη εκτίμηση 5.04, ενώ στην τελευταία θέση είναι η πρωτεύουσα Αθήνα με 4.71. Γίνεται λοιπόν εύλογα φανερό, το γεγονός ότι ο συνδυασμός της υπερσυγκέντρωσης πληθυσμού και δραστηριοτήτων, της άναρχης αστικής δόμησης και επέκτασης, των κυκλοφοριακών και περιβαλλοντικών προβλημάτων και ίσως το υψηλότερο κόστος διαβίωσης, αντικατοπτρίζεται ως συνέπεια, στις τελευταίες θέσεις που καταλαμβάνουν τα δύο μεγαλύτερα αστικά κέντρα. Η περίπτωση της προτελευταίας πόλης της Κοζάνης (4.76) πολύ πιθανόν να συνδέεται με τη λειτουργία και τις εγκαταστάσεις παραγωγής ρεύματος της ΕΗ και της επιβάρυνσης που επιφέρουν στο φυσικό και αστικό περιβάλλον. Έχοντας παρουσιάσει μια σειρά από ζητήματα που αφορούν στην παρούσα κατάσταση σχετικά με την οικονομική και κοινωνική κατάσταση στις ελληνικές πόλεις, στους Πίνακες ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης

Η Οικονομική και Κοινωνική ιάρθρωση των Ελληνικών Πόλεων: Μια Πρώτη ιερεύνηση 219 7 και 8 γίνεται εκτίμηση σχετικά με το μέσο κατά κεφαλή εισόδημα και την ποιότητα ζωής για τα επόμενα δέκα χρόνια. Όσον αφορά στο εισόδημα, κοινή παρουσιάζεται η απαισιόδοξη τάση, μιας και μόλις 3 από τις 51 πόλεις του δείγματος εμφανίζουν θετική στάση με τιμή πάνω από 6 [Πολύγυρος (6.48), Πρέβεζα, Χίος], ενώ συμβατές με το κλίμα δυσαρέσκειας που έχουν παρουσιάσει και στις προηγούμενες ερωτήσεις, τελευταίες στην ιεραρχία εμφανίζονται οι πόλεις της Άρτας, των Γρεβενών, της Φλώρινας, της Βέροιας, της Έδεσσας και της Καρδίτσας (3.47). Τέλος, λίγο πιο αισιόδοξες δείχνουν οι απαντήσεις για την προοπτική της ποιότητας ζωής στις πόλεις τους. Η γενικότερη τάση είναι από μέτρια προς μάλλον θετική, μιας και οι 36 από τις 51 πόλεις εμφανίζουν γνώμη πάνω την ουδέτερη στάση του 5. Είναι δυνατόν να ισχυριστεί κανείς ότι επικρατεί μια θετική στάση για την ποιότητα ζωής τα επόμενα δέκα χρόνια από την πλευρά του δείγματος, αλλά σε αρκετά συγκρατημένο βαθμό. 5. Συμπεράσματα Η παρούσα εργασία έχει ως βασικό στόχο την παρουσίαση εν συντομία ενός θεωρητικού και μεθοδολογικού πλαισίου για την μελέτη της αστικής πραγματικότητας και την παρουσίαση ενός τμήματος των αποτελεσμάτων που προέκυψαν από την έρευνα ερωτηματολογίου στις 51 πόλεις πρωτεύουσες Νομών. Η χρησιμότητα της έρευνας αυτής επιβεβαιώνεται κατά πρώτο λόγο, από το γεγονός ότι οι ελληνικές πόλεις υπόκεινται σε μια συνεχή διαδικασία εξέλιξης, που ενσωματώνει στοιχεία που οδηγούν είτε σε πορεία ανάπτυξης, είτε σε πορεία συρρίκνωσης. Κατά δεύτερο λόγο, εξαιτίας της προφανούς ανάδειξης του ρόλου των αστικών κέντρων σε παγκόσμιο επίπεδο, τα τελευταία 20 με 30 χρόνια. Όσον αφορά στα αποτελέσματα των εκτιμήσεων των κατοίκων για τις ελληνικές πόλεις, διαπιστώνεται αρχικά ότι περισσότερο ικανοποιημένοι είναι αυτοί που διαμένουν κυρίως σε παραθαλάσσιες περιοχές και τουριστικές περιοχές, ενώ η αισιόδοξη αυτή στάση αφορά και στο γενικότερο επίπεδο διαβίωσης και στις οικονομικές συνθήκες. Αντίθετα, περισσότερο δυσαρεστημένοι για τις ευκαιρίες απασχόλησης, το επίπεδο διαβίωσης και την μελλοντική τους κατάσταση προκύπτουν οι κάτοικοι των πόλεων της περιφέρειας, κυρίως της βόρειας και δυτικής Ελλάδας. Τα δύο μεγαλύτερα αστικά κέντρα Αθήνα και Θεσσαλονίκη φαίνεται να υστερούν σε κατηγορίες, όπως η επάρκεια των ανοικτών χώρων και χώρων πρασίνου, αλλά και στο επίπεδο της ποιότητας ζωής. Επιπρόσθετα, γενική είναι η πεποίθηση για τις ιδιαίτερα αυξημένες τιμές της αγοράς γης, ενώ έκδηλη είναι και η αρνητική στάση για το μέσο επίπεδο εισοδήματος και ανεργίας. Η εκτίμηση για την εξέλιξη της ποιότητας ζωής τα επόμενα χρόνια μπορεί να χαρακτηρισθεί ως συγκρατημένα θετική. Αν και περιορισμένος ο αριθμός των ερωτήσεων που αναλύονται στην παρούσα εργασία, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι υπάρχει αναγκαιότητα για επανεξέταση των αναπτυξιακών πολιτικών που Σειρά Ερευνητικών Εργασιών, 2009, 15(11)

220 Σωτήρης Παυλέας, Πασχάλης Αρβανιτίδης, Γιώργος Πετράκος εφαρμόζονται για τις πόλεις. Είναι σημαντικό να βρεθούν νέοι τρόποι να αντιμετωπιστούν οι κοινωνικές προκλήσεις, με τρόπο τέτοιο, ώστε να διασφαλίζεται η ισορροπία μεταξύ οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών ανησυχιών. Ευχαριστίες Η παρούσα εργασία αποτελεί τμήμα ευρύτερης έρευνας για τα ελληνικά αστικά κέντρα και χρηματοδοτήθηκε στα πλαίσια του ΠΥΘΑΓΟΡΑ ΙΙ (ΕΠΕΑΕΚ ΙΙ). Βιβλιογραφία ARVANITIDIS P. (2003) Property market and urban economic development: an institutional economics approach, PhD thesis, University of Aberdeen, Aberdeen. ARVANITIDIS, P. and PETRAKOS, G. (2006) Understanding Economic Change in the Cities: A Review of Evidence and Theory, European Spatial Research and Policy, 13(2), pp. 97-122 Blackwell. ECONOMOU D., PETRAKOS G. and PSYCHARIS Y. (2004) Urban Policy in Greece, in VAN DER BERG L. and VAN DER MEER J. (eds.) National Urban Policies in the European Union, Aldershot: Ashgate (forthcoming). LAMBOOY, J. G. and MOULAERT, F. (1996) The Economic Organization of Cities: An institutional Perspective, International Journal of Urban and Regional Research, 20(2), pp. 218-237. PETRAKOS G., KARAVELI E. and MARDAKIS P. (1999) Recent Developments in the Greek System of Urban Centers, Environment and Planning: B, 26, pp. 2-13. SOJA, E.W. (2000) Postmetropolis: Critical Studies of Cities and Regions. Oxford: ΠΕΤΡΑΚΟΣ Γ. και ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ. (1999) ιεθνοποίηση και ιαρθρωτικές Αλλαγές στο Ευρωπαϊκό Σύστημα Αστικών Κέντρων, στο ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ. και ΠΕΤΡΑΚΟΣ Γ. (επί.) Η Ανάπτυξη των Ελληνικών Πόλεων: ιεπιστημονικές προσεγγίσεις αστικής ανάλυσης και πολιτικής, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας Gutenberg, σελ.13-44. ΠΑΥΛΕΑΣ Σ. και ΠΕΤΡΑΚΟΣ Γ. (2005) Το Ελληνικό Σύστημα Αστικών Κέντρων: Τάσεις Συγκέντρωσης ή Αποσυγκέντρωσης; στο ΚΟΚΚΩΣΗΣ Χ. και ΨΥΧΑΡΗΣ Γ. (επιμ.): Περιφερειακή Ανάπτυξη στην Ελλάδα: Τάσεις και Προοπτικές, Βόλος: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, 231-248. ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΙΑΣ, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης