«Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907» *** Γ.Κ. Χατζόπουλου *** Βρισκόμαστε

«Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907» *** Γ.Κ. Χατζόπουλου *** Βρισκόμαστε στην εκπνοή του 19 ου αιώνα. Η Βαλκανική Χερσόνησος μοιάζει με πυριτιδαποθήκη έτοιμη να εκραγεί. Ο απόηχος από τη θνησιγενή Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου (1878), η οποία αποτέλεσε και τον θρίαμβο των σλαβικών σχεδίων στη χερσόνησο του Αίμου εις βάρος του Ελληνισμού 1, οδηγεί σε δραματικά γεγονότα. Η ορθόδοξη Ρωσία 2, μετά την αποτυχία της να ελέγξει την ασφαλή της δίοδο από τα Στενά του Ελλησπόντου και να κυριαρχήσει στη Μεσόγειο, βάζοντας σε εφαρμογή το σχέδιο της για εφαρμογή της επεκτατικής πολιτικής, την οδηγεί στην εφαρμογή νέου σχεδίου. Επιδιώκει τώρα την έξοδο της στο Αιγαίο και στη συνέχεια στη Μεσόγειο δια των Βαλκανίων. Τα σημειούμενα στο «Ημερολόγιον ενός Συγγραφέως» του Ρώσου διανοούμενου Ντοστογιέφσκι 3 : «Πώς θα κατορθώσωμεν να α- ντιμετωπίσωμεν το κυριαρχούν εις τα Βαλκάνια προοδευτικόν στοιχείον των Ελλήνων, με το οποίον εις ουδέν συμφωνούμεν ;» αποτελεί εύγλωττη απόδειξη της ανθελληνικής ρωσικής πολιτικής, η οποία σφυρηλατήθηκε από το 1770 χωρίς να εγκαταλειφθεί. Για την υλοποίηση του ονείρου της η ορθόδοξη Ρωσία καταφεύγει σε σχέδιο ελάχιστα τιμητικό της ομοδοξίας της με την Ελλάδα 4. Στο πλαίσιο της μελλοντικής της δράσης στη Βαλκανική χερσόνησο ιδρύει στη Φιλιππούπολη κομιτάτο, που με υπόδειξή της ονομάζεται «Μακεδονικόν», στηρίζοντας πλουσιοπάροχα τη στρατολόγηση μισθωτών οργάνων για τη διάδοση της προπαγάνδας της. Η κίνηση αυτή της Ρωσίας ανοίγει την όρεξη της Βουλγαρίας, η οποία, στηριζόμενη στην αδρά ρωσική οικονομική ενίσχυση, βλέπει ότι ήλθε το πλήρωμα του χρόνου για την υλοποίηση του μακροχρόνιου πόθου της για έξοδο στο Αιγαίο. Έτσι, μετά την πραξικοπηματική προσάρτηση της Ανατολικής Ρωμυλίας το 1885 5, στρέφει την προσοχή της στη Μακεδονία. Για να συντελεστεί επιτυχώς η επικράτηση της στη Μακεδονία, βλέπουν το φως της γένεσης δύο τάσεις 6 : Η Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση (Ε.Μ.Ε.Ο),

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ που φαινομενικά απέβλεπε στη δημιουργία χριστιανικού κινήματος για την απελευθέρωση της Μακεδονίας από τον οθωμανικό ζυγό και η δεύτερη υποστήριζε την προέκταση της Βουλγαρίας στη Μακεδονία με ένοπλες συγκρούσεις. Σαφής ο σκοπός και των δύο τάσεων. Ήδη από το 1895 ιδρύθηκαν τα κομιτάτα με αποκλειστικό σκοπό τη διεξαγωγή διμέτωπου δήθεν αγώνα εναντίον της οθωμανικής διοίκησης και των προσκειμένων ορθοδόξων στο Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινουπόλεως 7. Είχε αρχίσει πια η οδυνηρή περιπέτεια για τους ορθόδοξους πατριαρχικούς Έλληνες στη Μακεδονία. Το επίσημο ελληνικό κράτος, πληγωμένο από τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 8, κωφεύει 9. Ακούγονται κάποιες φωνές στο κλεινόν Άστυ 10 που εύλογα θεωρούν τη Μακεδονία ως τους πνεύμονες του μελλοντικού ελληνικού κράτους. Γρηγορεί όμως το Οικουμενικό Πατριαρχείο, του ο- ποίου ηγείται ο Ιωακείμ ο Γ', διορατικός Πατριάρχης, ηπίων τόνων, εξαιρετικός διπλωμάτης, ο οποίος θεωρούσε πιο χρήσιμη τη συνεργασία και τη συνεννόηση με τις οθωμανικές Αρχές για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων του ποιμνίου του 11. Και για την εφαρμογή αυτής της ενδεδειγμένης για τους χρόνους εκείνους πολιτικής του αποστέλλει στη Μακεδονία Ιεράρχες φωτισμένους, νεαρούς στην ηλικία, που δεν υπολογίζουν το σαρκίον τους, αλλά μόνη έγνοια τους είναι η εμψύχωση και προστασία του χειμαζόμενου ποιμνίου τους. Και είναι τούτοι: Ο Αγαθάγγελος Κωνσταντινίδης στα Γρεβενά 12, ο Γερμανός Καραβαγγέλης στην Καστοριά 13, ο Φώτιος Καλπίδης στην Κορυτσά 14, ο Ιωακείμ Φορόπουλος στην Πελαγονία και ο Χρυσόστομος Καλαφάτης στη Δράμα 15. Ο τελευταίος φέρνει μαζί του και μια ισχυρή, όπως θα αποδειχθεί μελλοντικά, προσωπικότητα με κοχλάζουσα την πίστη και πυρακτωμένα τα συναισθήματα του ελληνισμού, τον κατά δώδεκα χρόνια νεώτερο του και συμπατριώτη του ιερωμένο Θεμιστοκλή Χατζησταύρου, που δίπλα στο Χρυσόστομο θα ξεδιπλώσει όλες τις αρετές που έκρυβε η μικρασιατική εκείνη ψυχή, οι οποίες πολλαπλώς ευεργετήσανε τον καταπτοημένο δραμινό λαό. Προτού προβούμε στην όντως σημαντική προσφορά του Θεμιστοκλή Χατζησταύρου στον Ελληνισμό της Δράμας και της περιοχής, θεωρούμε αναγκαίο να παραθέσουμε σε αδρές γραμμές βιογραφικά του στοιχεία. 518

Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907 Ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου γεννήθηκε 1880 στο Αϊδίνι της Ιωνίας της Μ. Ασίας από γονείς θεοσεβείς και ενάρετους. Αφού διδάχθηκε τα πρώτα γράμματα στην ιδιαίτερη πατρίδα του και κινούμενος από την αγάπη τη φλογερή για την Εκκλησία, από την οποία διαπνεόταν από τα παιδικά του χρόνια, έφυγε για τη Σάμο, όπου φοίτησε στο Πυθαγόρειο Γυμνάσιο. Μετά το πέρας των σπουδών του πήγε στην Κωνσταντινούπολη για να συνεχίσει τις σπουδές του στην Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Τη δίψα του για τα θεολογικά γράμματα δεν την έσβησε η αποφοίτηση του με άριστα από την Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης το 1902. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, που ενδιαφερόταν ζωηρά για την επάνδρωση της εκκλησίας με φιλομαθείς, νουνεχείς, εύστροφες και μαχητικές προσωπικότητες, ε- πιλέγει τον αοίδιμο Θεμιστοκλή για να τον καταστήσει ηγετική μορφή σε μια περίοδο έντονης δοκιμασίας και σκληρού βασανισμού του χριστεπωνύμου ποιμνίου. Έτσι τον προτρέπει να συνεχίσει τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο της Λοζάννης, αναλαμβάνοντας όλα τα έξοδα. Μετά το 1897, μαζί με άλλους τελειοφοίτους συμμαθητές του, δεκαεπταετής, γεμάτος από εθνική ορμή και πυρπολούμενος από έντονα ελληνορθόδοξα αισθήματα, μεταβαίνει στην Αθήνα και ζητά να στρατευθεί ως εθελοντής στους αγώνες του έθνους. Η φλογερή του επιθυμία δε βρίσκει ανταπόκριση. Παίρνει όμως το θάρρος και εμφανίζεται στο Μητροπολίτη Αθηνών Θεόκλητο, τον οποίο εντυπωσιάζει με την προσωπικότητα του. Ήδη αρχίζει να διαφαίνεται η πορεία του Θεμιστοκλή, η οποία δε θα αργήσει να ξεδιπλωθεί σε όλη της τη λαμπρότητα. Θεία οικονομία και στο Μητροπολιτικό θώκο της Δράμας ανέρχεται η πολλά υποσχόμενη μορφή του Χρυσοστόμου Καλαφάτη, του μετέπειτα εθνοϊερομάρτυρος Αγίου. Ο Χρυσόστομος γνώριζε από καιρό τον Θεμιστοκλή, με τον οποίο συνεδέθη με προσωπική φιλία, και αμέσως, μετά την ανάρρηση του στο Μητροπολιτικό θώκο της Δράμας, τον κατέστησε στενό του συνεργάτη στον οποίο υπαγόρευε όρθιος ο Χρυσόστομος τα περισπούδαστα προσωπικά του έγγραφα. Με το γραφικό χαρακτήρα του Θεμιστοκλή καταστρώθηκαν πολλά από τα πρακτικά της Ι. Μ. Δράμας στον κώδικα της Χωριστής 17. Φλογεροί πατριώτες και οι δύο και «καλοί ποιμένες έθεσαν την ψυχή των υπέρ του ποιμνίου των». 519

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ To 1902 ο Θεμιστοκλής χειροτονείται Αρχιδιάκονος στη Μητρόπολη της Δράμας, αλλά και Ιεροκήρυξ και γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος 18. Ασφαλώς ο αοίδιμος Θεμιστοκλής δεν ήταν πλασμένος για να διεκπεραιώνει μόνο το γραφειοκρατικό έργο της Ιεράς Μητροπόλεως. Με υπαγόρευση του Χρυσοστόμου κατέγραφε όλα τα πρακτικά και τις επιστολές προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη και άλλες προσωπικότητες. Με ψυχή κοχλάζουσα από Ορθοδοξία και Ελληνισμό ασφυκτιά μέσα στους τέσσερις τοίχους των Μητροπολιτικών Γραφείων. Κηρύσσει τον θείο λόγο όχι μόνο στους ναούς της περιοχής Δράμας, αλλά και στη γειτονική Αλιστράτη, την Αρχιστράτη, όπως την αποκαλεί ο Άγιος Χρυσόστομος σε μερικές επιστολές του, η οποία υπήρξε για κάποιο διάστημα έδρα της I. Μητροπόλεως Δράμας 20. Ο κηρυκτικός του λόγος δεν αρκείται μόνο στη στερέωση της πίστης των Χριστιανών, αλλά επεκτείνεται και στη στήριξη και την εμψύχωση τους για να υπομείνουν όσα φρικτά υφίσταντο από την ανηλεή δράση των κομιτατζήδων και των Τούρκων. Μετά την απομάκρυνση του Αγίου Χρυσοστόμου από τη Μητρόπολη Δράμας, τον ακολούθησε στη Μ. Ασία, όπου εξελέγη Τιτουλάριος Επίσκοπος Τράλλεων το 1910. Το 1913 εκλέγεται Μητροπολίτης Φιλαδελφείας, ενώ το 1919 Μητροπολίτης Εφέσου. Μετά την τραγική Μικρασιατική καταστροφή επιστρέφει στην Ελλάδα, όπου η Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος τον εκλέγει παμψηφεί Μητροπολίτη Βεροίας και Ναούσης. Οι καιροί είναι δύσκολοι. Η Μακεδονία κατακλύζεται από τα ανέστια και με την ψυχή καταπληγωμένη θύματα της ανήκουστης στην ανθρώπινη ιστορία γενοκτονίας και αναπόφευκτου ξεριζωμού από τις τρισχιλιόχρονες εστίες 21. Ζητούν στοργή, ζητούν προστασία, ζητούν να επουλώσουν τις πληγές του σώματος και της ψυχής. Και ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου μπαίνει μπροστάρης στον αγώνα της επιβίωσης τους. Γνωρίζει καλύτερα από κάθε άλλον από προσφυγιά, από άνομα συμφέροντα, από απάνθρωπες σκοπιμότητες των Μεγάλων, γι' αυτό και δεν φείδεται κόπων. Η προσφυγιά βρίσκει τον στοργικό της πατέρα, τον ακάματο προστάτη της, που απλώνει τις φτερούγες του για να θερμάνει ψυχές, για να επουλώσει τραύματα, για να στηρίξει στη ζωή χαροκαμένες μάνες, για να ξαναφέρει το χαμόγελο - όσο είναι μπορετό κάτι τέτοιο - στα επτασφράγιστα χείλη και για να φωτίσει πρόσωπα καταπτοημένα. Αφού ολοκληρώσει το έργο του στην Ιερά Μητρόπολη Βεροίας και Ναούσης θα μετατεθεί στην ιστορική Μητρόπολη Φιλίππων, Νεαπόλεως και Θάσου το 1924, όπου και θα παραμείνει μέχρι την εκλογή του ως Αρχιεπισκόπου Αθηνών το 1962 (ως Χρυσόστομος Β') 22. 520

Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907 Και στην Καβάλα προσφυγιά. Κι εδώ αγώνας για στήριξη του ποιμνίου. Εδώ στην Καβάλα θα γιορτάσει το Χρυσούν Ιωβηλαίον για τα πενήντα χρόνια της προσφοράς του στην Ορθοδοξία και στο Έθνος. Δυστυχώς το Μάιο του 1967 θα απομακρυνθεί κατά τρόπον αντικανονικό από τον αρχιεπισκοπικό θρόνο από τους καταλύσαντες τη Δημοκρατία ένστολους επίορκους. Πέθανε στην Αθήνα ένα χρόνο αργότερα (9-6-1968). Δώσαμε μια πολύ περιληπτική δράση του δυναμικού μαχητή της Ορθοδοξίας και υπέρμαχου απτόητου υποστηρικτή του Ελληνισμού. Λεπτομερής έκθεση της μακράς του πορείας θα απαιτούσε τη συγγραφή πολλών σελίδων. Άλλωστε «εξ όνυχος τον λέοντα»". Θα επανέλθουμε όμως στη ζωή του αοιδίμου Μακαριστού Χρυσοστόμου Β' αποτυπώνοντας τη δράση του στη Μητρόπολη, τη μαρτυρική, της Δράμας, προσθέτοντας λιθάριον όμως συμπαγές για τη συγγραφική της τοπικής ιστορίας. Σχεδόν με την έλευση του Χρυσοστόμου Καλαφάτη στη Δράμα την 22 α Ιουλίου 1902, καταφθάνει και ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου, ένας δυναμικός, ήρεμος, ησύχιος, πράος, αγαθός, μειλίχιος, αξιοπρεπής, αλλά και μαχητικός, απτόητος και εγκρατής των θεολογικών γραμμάτων ιερωμένος. Α- ναμφίβολα προσωπική επιλογή και σφοδρή επιθυμία του Χρυσοστόμου Καλαφάτη. Οι δύο άνδρες συνδέονται γρήγορα με παροιμιώδη φιλία 23, αφού και τους δύο τούς διακρίνουν οι ίδιες αρχές και τα ίδια οράματα. Ο Χρυσόστομος Καλαφάτης βρίσκει στο πρόσωπο του Θεμιστοκλή Χατζησταύρου τον άλλο του εαυτό. Και αυτή του την πίστη την κάνει πράξη με το να του απονείμει τους τίτλους του ιεροκήρυκα, του Πρωτοσυγκέλλου, του Αρχιδιακόνου και του Γενικού Αρχιερατικού Επιτρόπου. Κι εκείνος με τη σειρά του αποτελεί την ασπίδα του Χρυσοστόμου στις δύσκολες αποστολές και στην άσκηση επικίνδυνων ρόλων. Λίγο μετά την εγκατάσταση του στη Δράμα, εποχή κατά την οποία ο αγώνας των κομιτατζήδων για αφελληνισμό της περιοχής μας βρίσκεται σε έξαρση, ο Θεμιστοκλής, με προτροπή του Χρυσοστόμου, αναλαμβάνει την ηγεσία της Εθνικής Οργάνωσης για τη στήριξη των Ελλήνων Χριστιανών. Πρόκειται για τη «Νέα Φιλική Εταιρεία». Μυεί στην οργάνωση αγωνιστές με χίλιες προφυλάξεις, τους οποίους ορκίζει σ' ένα από τα δωμάτια της οικίας του Γρηγοριάδη, που βρίσκονταν στην οδό Παύλου Μελά, απέναντι από το σημερινό κατάστημα της Αγροτικής Τράπεζας. Οι αγωνιστές το σούρουπο διολισθαίνουν με χίλιες δυο προφυλάξεις στο σπίτι του Γρηγο- 521

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ριάδη. Σ' ένα τραπέζι υπήρχε το ιερό Ευαγγέλιο πάνω στο οποίο είχε τοποθετήσει ο Θεμιστοκλής σε σχήμα Χ, δύο σπαθιά. Ο Θεμιστοκλής, κατά ομολογία του, κατέτασσε όσους μυούνταν σε τρεις ομάδες. Η μύηση γινόταν στον ιερό Μητροπολιτικό Ναό. Αν ο μυούμενος διακρινόταν για την άριστη σωματική του διάπλαση, τον κατέτασσε στο τμήμα των εκτελεστών της οργάνωσης. Αν διέθετε οικονομική επιφάνεια, τον κατέτασσε στο τμήμα οικονομικών αιμοδοτών. Αν, τέλος, ήξερε γράμματα, τον προόριζε για γραφική εργασία 24. Όλη η αγωνία του ήταν να μείνει εντελώς μυστική η συμμετοχή του Χρυσοστόμου στη «Νέα Φιλική Εταιρεία» 25, γιατί ο ένθερμος πατριωτισμός του Χρυσοστόμου και το ριψοκίνδυνο του χαρακτήρα του θα μπορούσαν να αποκαλύψουν την ύπαρξή της. Ανάμεσα στα σημαίνοντα πρόσωπα, που όρκισε ήταν ο Άρμεν 26, ο πατέρας του Προκόπιος, ο πρόεδρος της Πετρούσας Αθανάσιος Βαλαβάνης 27, ο Κομβόκης 28 από την Καλλιθέα και άλλοι. Είχε επιφορτιστεί μάλιστα και με το χρέος να προμηθεύει όπλα στους μυούμενους 29. Γι αυτήν του μάλιστα την ενέργεια παραπέμφθηκε στο έ- κτακτο δικαστήριο της Θεσσαλονίκης και ολίγον έλειψε να καταδικασθεί σε θάνατο, αν κάποιος Τουρκαλβανός μάρτυρας κατηγορίας δεν κατέθετε στο δικαστήριο ότι είδε κάτω από το κωδωνοστάσιο εκκλησίας της Δράμας κάποιον παπά να παραλαμβάνει όπλα. Σε ερώτηση του Προέδρου αν μπορεί να αναγνωρίσει τον παπά, αφού τον φέρουν μπροστά του, απάντησε αρνητικά. Έτσι ο Θεμιστοκλής απέφυγε την καταδίκη. Την καταδίκη, και μάλιστα σε φυλάκιση τεσσάρων χρόνων, δεν την α- πέφυγε ύστερα από την προδοσία Τουρκαλβανών, οι οποίοι συνελήφθησαν από τον τουρκικό στρατό κατά τη συμπλοκή τους κοντά στην Προσοτσάνη με ομάδα Ελλήνων ανταρτών, της οποίας ηγείτο ο αξιωματικός του ιππικού Βαρδής με το ψευδώνυμο Βαρδάρης. Μπροστά στον κίνδυνο να εγκλεισθεί στις τουρκικές φυλακές και έτσι η Εθνική Οργάνωση να διαλυθεί με όλες τις δυσμενείς συνέπειες, κατέφυγε στο Ελληνικό Προξενείο της Καβάλας. Και εκεί στάθηκε άτυχος. Προδόθηκε η εκεί παρουσία του και αναγκάστηκε να κρυφτεί στο σπίτι του Ανδρέα Τζίφα, που βρισκόταν κοντά στο Προξενείο. Η λυσσώδης καταδίωξη των Τούρκων ήταν τέτοια, ώστε δεν τον άφησαν ήσυχο. Ύστερα από πολλές περιπέτειες φυγαδεύτηκε στην Κωνσταντινούπολη, στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, όπου και πληροφορήθηκε ότι το έκτακτο δικαστήριο της Θεσσαλονίκης τον είχε καταδικάσει σε φυλάκιση τεσσάρων χρόνων με την κατηγορία ότι είχε οργανώσει ανταρτικές συμμορίες για την ανατροπή του τουρκικού καθεστώτος 30. 522

Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907 Παρά τη διπλή τρομοκρατία που επικρατούσε στην περιοχή της Δράμας, ο Θεμιστοκλής έφιππος, όχι μόνο κατά τη διάρκεια της ημέρας αλλά και της νύχτας, έκανε εξορμήσεις στα χωριά για να εμψυχώνει τους Χριστιανούς. Δε δείλιαζε να παρίσταται και στην ταφή αγωνιστών, όπως των πέντε εθνομαρτύρων του Νευροκοπίου, συνοδευόμενος από τον Ίωνα Δραγούμη, πρόξενο στις Σέρρες, αλλά και στην Πετρούσα για την ταφή του προκρίτου Αθανασίου Βαλαβάνη και στην Καλλιθέα για την ταφή της θρυλικής οικογένειας των Κομβόκηδων. Αλλά και όταν οι κομιτατζήδες ένα απόγευμα έριξαν τρεις χειροβομβίδες στην Κοινοτική Λέσχη Δράμας, πρώτος έτρεξε ο Θεμιστοκλής για να προσφέρει τη βοήθεια του. Πήρε στην αγκαλιά του τον πρωτομάρτυρα του αγώνα Γεώργιο Παπαδημητρίου, του έκλεισε τα μάτια και τον έρανε με τα δάκρυα του 31. Αψηφώντας τον κίνδυνο του θανάτου, και εκτελώντας τη διαταγή του Μητροπολίτη Χρυσοστόμου, πήγε στη Βησσοτσάνη και άνοιξε την για πολλά χρόνια σφραγισμένη εκκλησία, την οποία αγωνίζονταν να οικειοποιηθούν οι Βούλγαροι. Μάλιστα οι βουλγαρόφωνες γυναίκες του επιτέθηκαν με πέτρες, τον τραυμάτισαν σοβαρά και λίγο έλειψε να τον φονεύσουν. Τη σφράγιση της πιο πάνω εκκλησίας είχε πραγματοποιήσει η τουρκική κυβέρνηση, ύστερα από εισήγηση Άγγλων αξιωματικών που υπηρετούσαν στη Δράμα, για να αποφευχθούν δήθεν οι ταραχές ανάμεσα στους Πατριαρχικούς και Σχισματικούς. Πολυσχιδής η δράση του Θεμιστοκλή στη Δράμα. Ίδρυσε με τη σύμφωνη γνώμη του Χρυσοστόμου την Αδελφότητα «ΠΡΟΟΔΟΣ», σκοπός της ο- ποίας δεν ήταν μόνο η μόρφωση της νεολαίας, την οποία συγκέντρωνε στο αναγνωστήριο και στη βιβλιοθήκη, αλλά και η κρυφή ενίσχυση του αγώνα κατά των κομιτατζήδων τόσο με στελέχη, όσο και οικονομικά. Στο σκοπό αυτό απέβλεπε και η οργάνωση «Ιερά Πηγή» 32. Παράλληλα συντάσσει κατάλογο των χειρογράφων της Ιεράς Μονής Εικοσιφοινίσσης, στον οποίο στηριζόμενος ο καθηγητής της Χριστιανικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών Γεώργιος Σωτηρίου είχε μεταβεί στη Σόφια και διεκδίκησε μέρος των κλαπέντων το 1917 από τους Βουλγάρους 33. Ο αοίδιμος Θεμιστοκλής, λες και είχε την προαίσθηση για το τι θα επακολουθούσε μερικά χρόνια αργότερα, δεν επαναπαύεται μόνο στην καταγραφή των χειρογράφων της Ιεράς Μονής της Εικοσιφοινίσσης. Μεταβαίνει στη συνέχεια και στην περιφέρεια της Ξάνθης, όπου συνεχίζει το σωτήριο έργο του. Στα υπόγεια της Ιεράς Μονής Παναγίας της Καλαμούς ανακαλύ- 523

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ πτει παραπεταμένα χειρόγραφα. Τα συγκεντρώνει και τα καταγράφει. Τον καταρτισθέντα κατάλογο τον αποστέλλει στον μεγάλο ελληνιστή διανοούμενο Κρουμβάχερ, ο οποίος ευχαρίστως τον δημοσιεύει στο εκδιδόμενο από αυτόν «Βυζαντινό Δελτίο». Ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου εκδηλώνει σύντομα και έμπρακτα το ενδιαφέρον του και την αγάπη του για τους νέους. Πιστεύει πως αυτοί αποτελούν την ελπίδα για μια ελεύθερη Δράμα. Πιστεύει πως αν θέλει ένας τόπος, ένας λαός, να επιζήσει, πρέπει να δείξει το ειλικρινές ενδιαφέρον για τα νιάτα του. Αυτά είναι εκείνα που υπόσχονται με σιγουριά την επιβίωσή του. Γι' αυτό, κοντά στην παιδεία που προσφέρει απλόχερα στους νέους, προβαίνει και στην υλοποίηση της αρχαίας ρήσης "νους υγιής εν σώματι υγιεί" με τη διάδοση της σχολικής γυμναστικής όχι μόνο μέσα στην πόλη της Δράμας, αλλά και στην επαρχία. Για την καλύτερη και πιο ορθή γύμναση των νέων καλεί από την Αθήνα τον ειδικό γυμναστή Γεώργιο Κυπιώτη, τον οποίο αμείβει πλουσιοπάροχα 33. Κι εκείνος, με την ευσυνειδησία και τον ζηλευτό πατριωτισμό που τον χαρακτήριζε, αγκαλιάζει τους νέους, κινεί την ευαισθησία τους και γεμίζει τους αθλητικούς χώρους. Και δεν αρκείται μόνο στη σωστή άθληση των νέων. Προχωρεί και στην οργάνωση γυμναστικών επιδείξεων των μαθητών και μαθητριών της πόλης και της υπαίθρου κατά τη λήξη του σχολικού έτους. Ο πυρπολούμενος από πατριωτισμό Κυπιώτης θέλει να αποστείλει και το ηχηρό και εμψυχωπκό του μήνυμα. Ντύνει τους μαθητές και τις μαθήτριες με στολές ομοιόμορφες, που έχουν τα εθνικά χρώματα. Το εμφανισιακό θέαμα, συγκινητικό και μεγαλειώδες, δεν περνάει απαρατήρητο. Ενοχλεί τους εκπροσώπους της τουρκικής κυβερνήσεως, οι οποίοι επιχειρούν να το εμποδίσουν, χωρίς βέβαια επιτυχία, επειδή θεωρούν ότι προσβάλλει το εθνικό τους αίσθημα. Αντίθετα ενθαρρύνει, γοητεύει, συγκινεί και ενθουσιάζει τους Έλληνες χριστιανούς. Ενθαρρύνει ακόμη και τις αποκριάτικες εμφανίσεις, κατά τις οποίες οι νέοι της Δράμας εμφανίζονται ντυμένοι ως εύζωνοι 34. Οι Τούρκοι φυλακίζουν τους μεταμφιεσμένους σε ευζώνους νέους της Δράμας, όμως ο δυναμικός Χρυσόστομος τους αποφυλακίζει σύντομα. Ο Θεμιστοκλής πιστεύει ότι αυτού του είδους η ενασχόληση των νέων ενισχύει το φρόνημα των υποδούλων Ελλήνων έναντι του κινδύνου του αφελληνισμού, τον οποίο επιδίωκαν λυσσωδώς οι κομιτατζήδες. Γι' αυτό και προχωρεί στην κατασκευή γυμναστηρίων σε όλα σχεδόν τα χωριά, ενώ σε μερικά κεφαλοχώρια ενθαρρύνει και τη διδασκαλία μουσικής, ώστε να διεγείρει καλύτερα το αγωνιστικό φρόνημα και να ενισχύσει τις τάξεις της Εθνικής Οργάνωσης. Η ίδρυσή της αποφασίστηκε το 1902, μετά την ημέρα 524

Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907 της εορτής του Αγίου Δημητρίου, κατά την οποία Βούλγαροι κομιτατζήδες επιτέθηκαν εναντίον του εκκλησιάσματος του ιερού ναού του Αγίου Μεγαλομάρτυρας Δημητρίου του Μυροβλύτου, που πανηγύριζε εκείνη την ημέρα, και δολοφονήσανε τον ιερέα, τον ψάλτη και μερικούς προκρίτους του Ζυρνόβου (Κ. Νευροκοπίου), τον καπνομεσίτη Ζαφείριον, τον επίτροπο της εκκλησίας και το γιο του και τον δάσκαλο Κωνσταντίνο Χρηστίδη. Συνοδευόμενος από τον Έλληνα πρόξενο στις Σέρρες Ίωνα Δραγούμη είχε μεταβεί στο Ζύρνοβο για να εκπληρώσει το θλιβερό του καθήκον 35. Επιστρέφοντας διανυκτερεύουν στην Προσοτσάνη και εκεί σε συνεργασία με Έλληνες πατριώτες αποφασίζουν να θέσουν σε εφαρμογή την αρχαία ρήση «πάσσαλος πασσάλω εκκρούεται». Είχαν ήδη μπει οι βάσεις για την Εθνική Οργάνωση, το αντίδοτο στα άνομα σχέδια των κομιτατζήδων. Για τη Δράμα και την περιοχή της την Επιτροπή της Άμυνας, όπως ονομάσθηκε, την αποτέλεσαν 36 οι : Πέτρος Ρακιντζής, Αθανάσιος Βαγενάς, Χρηστάκης Γεωργιάδης, Ευάγγελος Μπινόπουλος, Αλέκος Δερμεντζόγλου. Στην Εκτελεστική Επιτροπή συμμετείχαν ο Γεώργιος Μανουσέλης, ο Κώστας Καραγιάννης, ο Γεώργιος Τσοχατζής, ο Κώστας Μαρβάκης, ο Μιχαήλ Καραμπάσης, ο Παναγιώτης Γιώτας. Ως πληροφοριοδότες χρησιμοποιήθηκαν ο Ευάγγελος Τζίκας, ο Μιχαήλ Μπακάλης, ο Τάσιος Καρατατούλης, ο Κώστας Μπάσιος και οι τρεις αδελφοί Τσακίρη. Τη Δημογεροντία αυτήν την περίοδο τη συγκροτούσαν ο Κωνσταντίνος Δαβέλλας, ο Αθανάσιος Πέτσας, ο Μερκούρης Μερκουρίου, ο Νικόλαος Μακρής και ο Νικόλαος Παρμενίδης. Το μέγεθος του ενδιαφέροντος, το οποίον επέδειξε ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου για τις αρχαιότητες της περιοχής μας δείχνει ολοφάνερα από ποια πατριωτικά συναισθήματα φλεγόταν η απτόητη εκείνη ελληνική προσωπικότητα που σηματοδότησε σε τόσο μεγάλο βαθμό την ιστορική πορεία του ελληνισμού σε καιρούς δυσχείμερους, αλλά και βοήθησε στο να σταθεί στητή και ολόρθη η πιστή παραμονή των Ελλήνων Χριστιανών στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, μέσα στη φωτιά και στο σίδερο που εξαπέλυε λυσσωδώς ο Εξαρχισμός. Η αγωνία του Θεμιστοκλή Χατζησταύρου ήταν πώς θα περισώσει όσο το δυνατόν περισσότερες αρχαιότητες από την κλοπή και την καταστροφή. Ιδιαίτερα επιδιδόταν στη συγκέντρωση, διαφύλαξη και δημοσίευση των επιγραφών, γιατί πίστευε ότι «Οι λίθοι οι ενεπίγραφοι (= επιγραφές) ήσαν οι αψευδείς μάρτυρες της ελληνικότητας της Μακεδονίας». Περιοδεύοντας σ' όλη την έκταση της μητροπολιτικής περιφέρειας, από την ιστορική πόλη των Φιλίππων μέχρι την Αμφίπολη, τη Γαληψό, την Απολλωνία, το Δραβί- 525

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ σκο και σ' άλλες ιστορικές πόλεις και θέσεις, κατόρθωσε να καταρτίσει σημαντική αρχαιολογική συλλογή, την οποία παρέδωσε στον καθηγητή της Χριστιανικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο των Αθηνών Λαμπράκη, με εισήγηση του οποίου του απονεμήθηκε δίπλωμα Μέλους της Αρχαιολογικής Εταιρείας. Ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου έφερε βαρέως το γεγονός ότι ο βυζαντινός ναός, ο ονομαζόμενος σήμερα ναός της Αγίας Σοφίας, παλιά της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, λειτουργούσε ως τουρκικό τέμενος (κατάλοιπο του μιναρέ σήμερα ένα μέρος του καμπαναριού) με την ονομασία Αγία Σοφία Τζαμισή. Ανήσυχος τον επισκέφθηκε μια μέρα και διαπίστωσε ότι επρόκειτο για χριστιανικό ναό. Παρακάλεσε τον Τούρκο ιερωμένο, που έμενε δίπλα στο ναό, να του επιτρέψει να μπει μέσα και να τον περιεργαστεί. Εκείνος όχι μόνο του έδωσε την άδεια, αλλά και του αποκάλυψε ό,τι ήξερε από παλιούς Τούρκους, ότι δηλαδή το τζαμί αρχικά ήταν βυζαντινός ναός και ότι μετά τη μετατροπή του σε τζαμί από τους Τούρκους (έγινε μετά το 1373 κατά τον Hadschi Chalfa ή 1384 κατά τον Celebi Evltya) όλα τα κειμήλια και τα ιερά σκεύη του θάφτηκαν πίσω από την κόγχη του Ιερού Βήματος. Μάλιστα του επέτρεψε να προβεί σε ανασκαφή για να επιβεβαιωθεί η πληροφορία που του παρέσχε. Πράγματι ο Θεμιστοκλής προχώρησε στην α- νασκαφή και βρήκε δισκοπότηρα, θυμιατά, κανδήλες και άλλα ιερά σκεύη, τα οποία και τοποθέτησε στη συνέχεια στο προσκυνητάρι της Ιεράς Μητροπόλεως. 37 Περιεργαζόμενος το γύρω χώρο του ναού επισήμανε μαρμάρινη πλάκα. Την αναποδογύρισε και με έκπληξη του διάβασε την ακόλουθη ημικατεστραμμένη επιγραφή:...εν ΚΟΥΡΟΠΑΛΑΤΟΥ ΑΛΕΞΙΟΥ ΤΕ ΦΗΜΗ ΤΟΥ ΜΑ- ΝΙΑΚΗ ΦΕΡΕΙ ΚΑΙ ΗΣ ΔΙΑΓΡΑΦΗΣ ΤΟΝ ΤΥΠΟΝ ΠΑΝΑΓΙΑ ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΕΙΣ ΣΩ- ΤΗΡΙΑΝ... ΕΠΗ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΜΑΝΟΥΗΛ ΚΟΜΝΗΝΟΥ. Την πιο πάνω σημαντική επιγραφή τη δημοσίευσε στην εφημερίδα "Α- ΛΗΘΕΙΑ", που εκδιδόταν στη Θεσσαλονίκη. Κείμενα του Θεμιστοκλή Χατζησταύρου αναφερόμενα στην ιστορία της Δράμας της εποχής του δημοσιεύτηκαν με το ψευδώνυμο "ΦΛΕΓΩΝ" στην εφημερίδα της Τεργέστης «ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ». Η εφημερίδα αυτή κυκλοφορούσε μυστικά σε όλη την Ελλάδα και ειδικά στη Μακεδονία για να τονωθεί το φρόνημα των Ελλήνων της Μακεδονίας. 38 Δύο χρόνια μετά από την επιτυχή αυτή ανακάλυψη του Θ.Χ επισκέπτεται τη Δράμα ο υποεπιθεωρητής των ελληνικών Σχολών Γεώργιος Χατζηκυριάκου, ο οποίος, αναφερόμενος στην πιο πάνω επιγραφή, γράφει στη σελ. 526

Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907 117 του βιβλίου του «ΣΚΕΨΕΙΣ ΚΑΙ ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ ΕΚ ΠΕΡΙΟΔΕΙΑΣ Ανά την ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΝ» (βλ. σχετική μελέτη) εν Αθήναις 1906 τα ακόλουθα: «Εν τη βιβλιοθήκη του αναγνωστηρίου (πρόκειται για το αναγνωστήριο της Δράμας 38α ) απόκεινται και αρχαιολογικά τινά ευρήματα, εν οίς και πλαξ εκ μαρμάρου τεθραυσμένη δυστυχώς, εφ ης υπάρχει επιγραφή βυζαντινή έχουσα ώδε, ως ανέγνωμεν αυτήν μετά του φιλότιμου και ευπαιδεύτου κληρικού κυρίου Θεμιστοκλέους, αρχιδιακόνου Δράμας». Και συνεχίζει ο Χατζηκυριάκου : Άγνωστον πού και πώς ευρέθη η πλαξ αυτή εν Δράμα, η μνημονεύουσα τοιαύτα βυζαντινά ονόματα επί της Βασιλείας Μανουήλ Κομνηνού, ήτοι της IB' εκατονταετηρίδος». Ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου πικραίνεται για τη δήλωση του Χατζηκυριάκου ότι τόσο η επιγραφή αυτή, όσο και οι επιγραφές της Αλιστράτης, που δημοσίευσε στα Απομνημονεύματα του είναι δικά του ευρήματα 39. Πάντως ο Χατζηκυριάκου δεν οικειοποιείται την εύρεση των πιο πάνω επιγραφών. Αποφεύγει όμως να αναφέρει ότι ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου ήταν αυτός, ο οποίος πρώτος τις ανηύρε. Θα κλείσουμε την αναφορά μας στην εθνωφελή και άκρως πατριωτική δράση του Θεμιστοκλή Χατζησταύρου με την κατεδάφιση της παλιάς εκκλησίας της Χωριστής, παρά τις αντιδράσεις των τοπικών προκρίτων, και την ανέγερση μεγαλοπρεπούς νέας, η οποία διατηρείται μέχρι τις ημέρες μας, καθώς και με την ανέγερση κοντά της, αίθουσας προοριζόμενης για τη μόρφωση των νέων του χωριού 40. Και τέλος, με την ένταξη του πλουσίου Βελένη στην Εθνική Οργάνωση, ο οποίος όχι μόνο τη στήριξε οικονομικά αλλά και διέθεσε το σπίτι του ως αποθήκη της Εθνικής Οργάνωσης, αλλά και ως καταφύγιο όλων εκείνων, οι οποίοι καταδιώκονταν από τους Τούρκους και τους κομιτατζήδες ή είχαν την ατυχία να τραυματιστούν κατά τις συγκρούσεις τους με τους πιο πάνω. Τελειώνοντας, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι ο Εθνοϊερομάρτυρας Άγιος Χρυσόστομος περιέβαλλε με φιλία και αγάπη τον νεαρό συνεργάτη του Θεμιστοκλή εκφράζοντας μέσα από τις επιστολές του το θαυμασμό του γι' αυτόν, αλλά και δίδοντας σκληρές μάχες κάθε φορά που ο στενός συνεργάτης του διέτρεχε σοβαρότατο κίνδυνο. Ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου ήταν ο άλλος εαυτός του Αγίου Χρυσοστόμου. Χρυσόστομος και Θεμιστοκλής ήταν δίδυμο για το οποίο ο Δραμινός λαός έχει κάθε λόγο να σεμνύνεται, αλλά έχει και τη μεγάλη υποχρέωση να τους τιμά με σεμνότητα και να τους μνημονεύει για τις εξόχως προσφερθείσες πατριωτικές τους υπηρεσίες. Ηγετικές Μορφές της Αγίας Ορ- 527

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ θόδοξης Εκκλησίας μας "έθεσαν ως καλοί ποιμένες την ψυχή τους υπέρ του ποιμνίου τους" αδιαφορώντας για τη ζωή τους, η οποία καθημερινά διέτρεχε τον έσχατο κίνδυνο. Ας είναι αιωνία η μνήμη τους. ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ 1. Χριστόφορου Α. Νάλτσα, Η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και ο Ελληνισμός, Θεσ/κη 1953 και Σ.Θ Λάσκαρη, Διπλωματική Ιστορία της Ελλάδος (1821-1914), Αθήναι 1947 2. Χριστόφορου Α. Νάλτσα, ό.π, σελ. 7 1 3. Χριστόφορου Α. Νάλτσα, ό.π., σελ. 62 4. Χριστόφορου Α. Νάλτσα, ό.π., σελ. 17 5. Αρχείον Εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου, Α', Δράμα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2000, σελ. 381 6. Αρχείον Εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου, ό.π., σελ. 381 7. Αρχείον Εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου, ό.π., σελ. 381, 8. Doug las Dakin, The Greek Struggle in Macedonia, 1897-1913, Θεσσαλονίκη κη 1993, Ιωάννου Μαζαράκη, «Η Μακεδονία στις παραμονές του Αγώνα», Ιστορία του Ελληνικού Έθνους τόμ. ΙΔ', Αθήνα 1977 9. Μακεδονία, 4000 χρόνια Ελληνικής Ιστορίας και πολιτισμού, σελ. 465β, Αθήνα 1982 10. Μακεδονία, ό.π., σελ. 470β 11. Του Ίωνα Δραγούμη, του Λάμπρου Κορομηλά, του Σκουζέ- Πεζά, του ε- θνομάρτυρα Παύλου Μελά κ.ά. 12. Μακεδονία, ό.π., σελ. 469α, Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π., Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π. σελ 380 13. Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π., σελ. 428 και Γ.Κ Χατζοπούλου, Ο Μητροπολίτης, Αγαθάγγελος και η συμβολή του στην απελευθέρωση της Δράμας κατά το 1913, Δράμα 1971 14. Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π., σελ 428 Ανδρέα Π. Νανάκη, ό.π., σελ 139 : «Ο Γερμανός Καραβαγγέλης είναι από τους πρώτους Ιεράρχες, που θα φθάσουν στη Μακεδονία για την εθνική υπόθεση», Γερμανού Καραβαγγέλη, Ο Μακεδονικός Αγών, Απομνημονεύματα, Θεσσαλονίκη, 1959 15. Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π., σελ. 428 16. Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π., σελ. 428 17. Αρχείον Χρυσοστόμου, τόμ. Α', Χρυσοστόμου Καλαφάτη, Εκθέσεις περί του Μακεδονικού Αγώνος, 1903-1907, Θεσσαλονίκη 1960, Καργάκου Σαράντου, ο Εθνομάρτυς Χρυσόστομος Μητροπολίτης Σμύρνης ο Περίβλεπτος, Εκδόσεις Τροχαλία, χ.χ, Λοβέρδου Σπυρίδωνος, Ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, Αθήναι 1929, Χρ. Σολωμονίδη, Ο Σμύρνης Χρυσόστομος, 528

Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907 Αθήνα 1993, Γ.Κ Χατζοπούλου, «Ο Άγιος Ιεράρχης Χρυσόστομος και τα Εκπαιδευτήρια Δράμας», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 4.6.2009, του Ιδίου, «ο Άγιος Ιεράρχης Χρυσόστομος Καλαφάτης και η Κουτσοβλαχική Κοινότητα στη Δράμα», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 16.5.2009, του Ιδίου, «Χρυσόστομος Καλαφάτης, ο κυματοθραύστης του βουλγαρικού εξαρχισμού στη Δράμα», εφ. Πρωινός Τύπος Δράμας, 19-25 Αυγούστου 2006, του Ιδίου, «Χρυσόστομος Καλαφάτης, ο Εθνομάρτυς Μητροπολίτης», εφ. Ακρίτας Δράμας, 14.7.75, Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π., σελ. 428, Ανδρέα Π. Νανάκη, «Επιπτώσεις του Μακεδονικού Αγώνα στην αρχιερατεία του Χρυσοστόμου στη Δράμα και η εκλογή του στη Μητρόπολη Σμύρνης», Πρακτικά ΙΑ' Πανελλήνιου Ιστορικού Συνεδρίου, σελ. 139, Θεσσαλονίκη 1991 18. Κώδηξ της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Τσιατάλτζιας (σήμερα Χωριστής) 1842-1916. Τα πρακτικά των σελίδων 141-142, 149 και 155-156 υ- πογράφει ο Θεμιστοκλής ως Αρχιερατικός Επίτροπος και Αρχιδιάκονος. Από αυτά φαίνεται ότι λειτούργησε στην Εκκλησία της Χωριστής, και αφού εκήρυξε τον θείο λόγο και εμψύχωσε τους κατοίκους της ευλογημένης Κοινότητας, συνεκάλεσε τους Δημογέροντες και τους Εφοροεπιτρόπους για να ρυθμίσει τα της ανεγέρσεως του Ιερού Ναού, καθώς και τα σχετικά με την πρόσληψη διδακτικού προσωπικού, και τον καθορισμό της ετήσιας αμοιβής του σε λίρες οθωμανικές ανάλογα με την προσφορά του κάθε διδασκάλου και Ιωβηλαίον, σελ. 407 19. Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π., σελ. 413 και Τιμητικός Τόμος επί τω Ιωβηλαίω του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Φιλίππων- Νεαπόλεως-Θάσου Χρυσοστόμου, σελ. 92, Καβάλα 1960 20. Στην Αλιστράτη ο Θεμιστοκλής ανασυνέστησε το 1903 τη Συντηρητική Αδελφότητα "η Αμφίπολης", σωματείο πνευματικό, το οποίο ιδρύθηκε για πρώτη φορά το 1874 επί Μητροπολίτου Ιωαννικίου Οικονόμου. Κατά τις επισκέψεις του στην Αλιστράτη ο Θ.Χ επιδεικνύει ενδιαφέρον και για τη λειτουργία των Σχολείων και συντάσσει εκθέσεις, τις οποίες υπογράφει: Ο της Ιεράς Μητροπόλεως Φιλίππων- Δράμας και Ζιχνών Αρχιδιάκονος Θεμιστοκλής (1904). Βλ. Κωνσταντίνου Α. Μανάφη, «Η παιδευτική κίνησις εις την Αλιστράτην του τμήματος Ζίχνης, κατά ανέκδοτον έκθεσιν περί της εν τη επαρχία Φιλίππων- Δράμας και Ζιχνών παιδευτικής κινήσεως του έτους 1904», Σερραϊκά Χρονικά, τόμ. 13 ος, Αθήναι 1998, Αθανασίου Γιομπλάκη, «η Κεντρική Σχολή Αλιστράτης», Μακεδονικά 4 (1955-1960) σελ. 383-390 και Γεωργίου Κυρ. Παπάζογλου, Χειρόγραφα και Βιβλιοθήκες της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Α' Τόμος, Κομοτηνή 1996 21. Η Αλιστράτη υπήρξε έδρα της Μητροπόλεως Δράμας- Φιλίππων και Ζιχνών από το 1825 (1 η Ιανουαρίου). Δες Γ.Κ Χατζοπούλου, Η Αλιστράτη ως έδρα της Ιεράς Μητροπόλεως Φιλίππων- Δράμας και Ζιχνών, Δράμα 2009 22. Ιωβηλαίον, ό.π., σελ. 93-96 529

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ 23. Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π., σελ. 413 24. Χαρακτηριστική η προσφώνηση του Χρυσοστόμου προς τον Θεμιστοκλή: "Αγαπητέ μοι Θεμιστόκλεις". 25. Μαρίας Σ. Ατακτίδου, «Ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος και οι αναμνήσεις του της εποχής 1902-1907», Μακεδονικόν Ημερολόγιον, σελ. 173-174, Θεσσαλονίκη 1969 και Ιωβηλαίον, ό.π., σελ. 416-418 26. Δες Μαρίας Σ. Ατακτίδου, ό.π. σελ. 175 και επιστολή του Στ. Ατακτίδη προς τον υπογράφοντα (4.6.1992), σύμφωνα με την οποία η μύηση γινόταν στην Ιερά Μητρόπολη, ενώ ο όρκος διδόταν ιεροτελεστικά στο σπίτι του Χρηστάκη Γεωργιάδη, που βρισκόταν στην οδό Παύλου Μελά στη Δράμα. 27. Ο Άρμεν Κούπτσιος απαγχονίστηκε στην πλατεία της Δράμας την ημέρα του Τιμίου Σταυρού το 1907 από τους Τούρκους. Δες Γ.Κ. Χατζοπούλου, «Ημέρα Μνήμης Άρμεν Κούπτσιου», εφ. Πρωινός Τύπος Δράμας, 15.10.2000 28. Ο Αθανάσιος Βαλαβάνης, πρόκριτος του χωριού Πλεύνα (σήμ. Πετρούσα) δολοφονήθηκε στις 29.10.1902 με 16 σφαίρες στην αγορά της Πλεύνας από 4 λησταντάρτες. Δες Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π. σελ. 62, Φ. Τριάρχη, Ιστορία του νομού Δράμας, σ. 301, 1969 και Ιωβηλαίον, ό.π. σελ. 399 29. Τον Βασίλειο Κομβόκη, Μακεδονομάχο, τη σύζυγο του Αναστασία, τη νύφη του Ευαγγελία δολοφόνησαν και έκαψαν μέσα στο σπίτι τους οι κομιτατζήδες το 1905. Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π. σελ. 71-72 30. Ο εφοδιασμός των ελληνικών ανταρτικών σωμάτων στη Μακεδονία με όπλα και πυρομαχικά γινόταν από την Ελλάδα. Για τη μεταφορά τους χρησιμοποιήθηκαν τα λιμάνια Θεσσαλονίκης και Καβάλας. Δες Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π., σελ. 415 30. Ο Άγγλος υπουργός Εξωτερικών Sir Edward Grey με υπόμνημα του προς την Υψηλή Πύλη κατηγορεί τη Μητρόπολη Δράμας ότι μετατράπηκε σε Κέντρο διακίνησης όπλων. Δες Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π., σελ. 415 31. Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π., σελ. 94 31α. Ιωβηλαίον, ό.π. σελ. 394 και 400 32. Μαρίας Ατακτίδου, ό. π., σελ. 175 33.Για το θέμα της ανίερης κλοπής κειμηλίων και χειρογράφων της Εικοσιφοινίσσης δες: Γεωργίου Κ. Παπάζογλου, ό.π., Προβατάκη Μ.Θεοχάρη, Η Μονή της Εικοσιφοίνισσας, χ.χ., Γενναδίου, Επισκόπου Θεουπόλεως και Τοποτηρητού Μητροπόλεως Δράμας, Έκθεσις προς τον Μητροπολίτην Θεσσαλονίκης, η σύλησις της Εικοσιφοινίσσης υπό των Βουλγάρων 1917, Ζησίου Γ., Έρευνα και Μελέτη των εν Μακεδονία Χριστιανικών κειμηλίων, Αθήναι 1913, Τσιάκα 530

Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907 Κωνσταντίνου, Ιστορία της Ιεράς Μονής Εικοσιφοινίσσης Παγγαίου, Αθήνα 1998, 33α. Ιωβηλαίον, ό. π., σελ. 406 34. Γ.Κ. Χατζοπούλου, Η εμβρυακή μορφή του θεάτρου και η λατρεία του Διονύσου στη χώρα των Ηδωνών, σελ. 252, Δράμα 2006 και Ιωβηλαίον, ό.π., σελ. 406-407 35. Αρχείον Χρυσοστόμου, ό.π., σελ. 52,63 36 Ιωβηλαίον, ό. π., σελ. 416-417 37 Ιωβηλαίον, ό. π., σελ. 397-398 και 410 38 Μαρίας Ατακτίδου, ό. π., σελ. 176 38α. Γ.Κ. Χατζοπούλου, «Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας Χατζηκυριάκου {ανά την Μακεδονίαν]», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας και Ιωβηλαίον, ό. π., σελ. 415 38β. Γ.Κ. Χατζοπούλου, «Να επιστραφούν όσα μας ανήκουν», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 19.11.2009 38γ. Γ.Κ. Χατζοπούλου, «Καιρός επαναπατρισμού των φυλακισμένων Κειμηλίων και χειρογράφων της Εικοσιφοίνισσας», εφ. Πρωινός Τύπος Δράμας, 25. 5. 2010 39. Ιωβηλαίον, ό. π., σελ. 410 και 415 40. Κώδηξ Τσιατάλτζιας, ό. π., σελ. 141. 531

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ Ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου ως μαθητής του λυκείου Χ. και Ν. Αρώνη στη Σμύρνη. 532

Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907 Ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου ως ιεροσπουδαστής στην ιερά θεολογική σχολή της Χάλκης. 533

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ Ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου ως Επίσκοπος Τράλλεων στη Σμύρνη. 534

Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907 Οικία Βασιλείου Γρηγοριάδη (Γωνία Βενιζέλου-Παύλου Μελά στη Δράμα), όπου ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου όρκιζε τους Μακεδονομάχους. Ανάμεσα τους οι : Προκόπιος και Άρμεν Κούπτσιος. (Φωτ. Αρχείο Γλυκ. Δερμεντζόγλου. Ανήκει στον Γ.Κ. Χατζόπουλο). 535

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ Ο Θεμιστοκλής Χατζησταύρου ως Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος Χρυσόστομος Β'. 536

Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907 Η τελευταία σελίς του Αρχιδιακόνου Θεμιστοκλέους από την έκθεση του για την εκπαιδευτική κίνηση στην επαρχία Δράμας Φιλίππων - Ζίχνης το 1904. (Πηγή Κωνστ. Α. Μανάφης ). 537

538 ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ

Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907 Αντίγραφο πρακτικού από τον κώδικα της Τσιατάλτζιας (σημ. Χωριστής), αριθ. σελ κώδικα 141-142, σύμφωνα με το οποίο ο αρχιερατικός Επίτροπος Θεμιστοκλής Χατζησταύρου προήδρευσε συνεδρίασης για την ανέγερση του Ιερού Ναού των Εσοδειών της Θεοτόκου Τσιατάλτζιας. 539

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ Αντίγραφο πρακτικού από τον κώδικα της Τσιατάλτζιας (σημ. Χωριστή), αριθμ. σελ. 149 σύμφωνα με το οποίο ο αρχιδιάκονος και αρχιερατικός επίτροπος Θεμιστοκλής προήδρευσε συνεδριάσεως της Εφοροεπιτροπής για τη λειτουργία του Σχολείου της Τσιατάλτζιας και τον προσδιορισμό της μισθοδοσίας του διδακτικού προσωπικού. 540

Η ΕΘΝΩΦΕΛΗΣ ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗ ΧΑΤΖΗΣΤΑΥΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΠΑΡΧΙΑ ΔΡΑΜΑΣ ΚΑΤΑ ΤΟΥΣ ΔΥΣΧΕΙΜΕΡΟΥΣ ΧΡΟΝΟΥΣ 1902-1907 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1. Αρχείον του Εθνομάρτυρος Σμύρνης Χρυσοστόμου, τόμος Α', Αθήνα 2000 2. Ατακτίδου Μαρίας Σ., «Ο Αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος», Μακεδονικόν Ημερολόγιον Ν. Σφενδόνη, Θεσσαλονίκη 1969 3. Γενναδίου, Επισκόπου Θεουπόλεως, «Έκθεσις διά την σύλησιν της Εικοσιφοινίσσης υπό των Βουλγάρων 1917», περ. Γρηγόριος Παλαμάς 4. Γιομπλάκη Αθανασίου, «Η Κεντρική Σχολή Αλιστράτης», Μακεδονικά 4 (1955-1960) 5. Ζησίου Γ., Έρευνα και μελέτη των εν Μακεδονία χριστιανικών κειμηλίων, Αθήναι 1913 6. Κώδηξ της Ελληνικής Ορθοδόξου Κοινότητος Τσιατάλτζιας 1842-1916 7. Λάσκαρη Σ. Θ., Διπλωματική Ιστορία της Ελλάδας (1821-1914), Αθήναι 1947 8. Μακεδονία, 4000 χρόνια Ελληνικής Ιστορίας και πολιτισμού, Αθήνα 1982 9. Μανάφη Κωνσταντίνου Α., «H παιδευτική κίνησις εις την Αλιστράτην κατά ανέκδοτον έκθεσιν περί της εν τη Επαρχία Φιλίππων- Δράμας και Ζιχνών παιδευτικής κινήσεως του έ- τους 1904», περ. Σερραϊκά Χρονικά, Αθήναι 1998 10. Μοναχού Μαξίμου Ιβηρίτου {Νικολοπούλου) Ο πολύαθλος Μητροπολίτης Δράμας- Σμύρνης Χρυσόστομος ήρως και μάρτυς, Άγιον Όρος 2010 11. Μίντση Γεωργίου Ν., Ιστορία του Μακεδονικού ζητήματος, Θεσσαλονίκη 1992. 12. Νάλτσα Χριστόφορου Α., Η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου και ο Ελληνισμός Θεσσαλονίκης 1953 13. Νανάκη Ανδρέα Π., Επιπτώσεις του Μακεδονικού Αγώνα στην αρχιερατεία του Χρυσοστόμου στη Δράμα, Θεσσαλονίκη 1991 14. Παπάζογλου Γεωργίου Κυρ., Χειρόγραφα και Βιβλιοθήκες της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης, Α' τόμος, Κομοτηνή 1993 541

ΓΕΩΡΓΙΟΥ Κ. ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ 15. Προβατάκη Θεοχάρη Μ., Η Μονή Εικοσιφοίνισσας, Αθήνα 1998 16. Σωτηρίου Στεφάνου Ν., «Μακεδονικό: Η Επανάσταση ενάντια στη λογική, χ.χ.» Τιμητικός τόμος επί τω Ιωβηλαίω του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Φιλίππων- Νεαπόλεως- Θάσου Χρυσοστόμου, Καβάλα 1960 17. Τριάρχη Φώτη, Ιστορία του νομού Δράμας, Καβάλα 1969 18. Τσιάκα Κων., Ιστορία της Ιεράς Μονής Εισοφοίνισσας, Αθήνα 1998 19. Χατζοπούλου Γ. Κ., Η Αλιστράτη ως έδρα της Ιεράς Μητροπόλεως Φιλίππων- Δράμας και Ζιχνών, Δράμα 2009 20. Του Ιδίου, Η εμβρυακή μορφή του θεάτρου και η λατρεία του Διονύσου στην χώρα των Ηδωνών, Δράμα 2006. 21. Του Ιδίου, «Ημέρα Μνήμης Άρμεν Κούπτσιου», εφ. Πρωινός Τύπος Δράμας, 15-10-2000 22. Του Ιδίου, «Καιρός επαναπατρισμού των φυλακισμένων κειμηλίων και χειρογράφων της Εικοσιφοίνισσας», εφ. Πρωινός Τύπος Δράμας, 25.5.2010 23. Του Ιδίου, «Να επιστραφούν όσα μας ανήκουν», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας, 19.11.2009 24. Του Ιδίου, «Σκέψεις και εντυπώσεις εκ περιοδείας Χατζηκυριάκου [ανά την Μακεδονίαν]», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας 25. Του Ιδίου, «Ο Άγιος Ιεράρχης Χρυσόστομος και τα Εκπαιδευτήρια Δράμας», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας 4.6.2009 26. Του Ιδίου, Χρυσόστομος Καλαφάτης, ο κυματοθραύστης του βουλγαρικού Εξαρχισμού στη Δράμα, Δράμα 2006 27. Του Ιδίου, «Ο Εθνομάρτυς Μητροπολίτης Χρυσόστομος Καλαφάτης», εφ. Ακρίτας Δράμας 14.7.1975 28. Του Ιδίου, «Θεμιστοκλής ( ή Χρυσόστομος) Χατζησταύρου», εφ. Νεάπολις, 11-18.5.2006. 542