ÄÇÌÇÔÑÇÓ Ê. ÎÅÍÁÊÇÓ ÅðéìÝëåéá - ÅéóáãùãÞ

ÄÇÌÇÔÑÇÓ Ê. ÎÅÍÁÊÇÓ ÅðéìÝëåéá - ÅéóáãùãÞ Ì. ÁëìðÜíç, Ã.Â. Áõãåñéíüò, Ð. Êïñëßñáò, Ê.Ã. Êïýãéáò,. ÊïõôáëÜêçò, Ê.Á. ËÜâäáò, Ä. Ëáãüò, Ó. ËáäÞ, È. Ëáæáñßäçò, Í. ÌáñáâÝãéáò, Ì. Ìçôóüðïõëïò, Ä. Íåæåñßôçò, Ã. Íåïöþôéóôïò, È.Ð. Íôüêïò, Ä.Ê. ÎåíÜêçò, Í.Å. ÐáðáäÜêçò, Ã. Ðáðáíôùíßïõ,.É. Ðáñáóêåõüðïõëïò, È. Ðåëáãßäçò, Å. ÐåôñÜêçò, Â. ÑÜðáíïò, Ã. ÓôïõñíÜñáò, Ð.É. ÔóÜêùíáò, Ì.I. ÔóéíéóéæÝëçò,.K. Ôóïýêáò, Ê. áôæçìðßñïò, Ä.Í. ñõóï üïõ ÅÊÄÏÓÅÉÓ ÐÁÐÁÆÇÓÇ

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 1

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 2

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 3 Κατευθύνσεις Προοδευτικής Διακυβέρνησης

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 4 Áðáãïñåýåôáé ç ìåñéêþ Þ ïëéêþ áíáäçìïóßåõóç ôïõ Ýñãïõ áõôïý, êáèþò êáé ç áíáðáñáãùãþ ôïõ ìå ïðïéïäþðïôå ìýóï ùñßò ó åôéêþ Üäåéá ôïõ Åêäüôç. ISBN: 978-960-02-2304-0 Copyright 2009 Δ.Κ. ΞΕΝΑΚΗΣ για το Κέντρο Ερευνών Προοδευτικής Πολιτικής και Eêäüóåéò ÐÁÐÁÆÇÓÇ ÁÅÂÅ ÍéêçôáñÜ 2 & Åìì. ÌðåíÜêç, 106 78 ÁèÞíá Ôçë.: 210-3822.496, 210-3838.020, Fax: 210-3809.150 www.papazisi.gr e-mail: papazisi@otenet.gr ÕðïêáôÜóôçìá: Âéâëéïðùëåßï 11 - ÓôïÜ Áñóáêåßïõ Ðåóìáæüãëïõ 5, 105 64 ÁèÞíá Ôçë.: 210-3816.148, Fax: 210-3313.074 Öùôïóôïé åéïèåóßá: ÌðáêïãéÜííç Αθ. Áóðáóßá NéêçôáñÜ 3, 106 78 ÁèÞíá, Ôçë.: 210-38 26 502 e-mail: aspampako@yahoo.gr

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 5 Κατευθύνσεις Προοδευτικής Διακυβέρνησης Γράφουν οι: Μ. Αλμπάνη, Γ.Β. Αυγερινός, Π. Κορλίρας, Κ.Γ. Κούγιας, Χ. Κουταλάκης, Κ.Α. Λάβδας, Δ. Λαγός, Σ. Λαδή, Θ. Λαζαρίδης, Ν. Μαραβέγιας, Μ. Μητσόπουλος, Δ. Νεζερίτης, Γ. Νεοφώτιστος, Θ.Π. Ντόκος, Δ.Κ. Ξενάκης, Ν.Ε. Παπαδάκης, Γ. Παπαντωνίου, Χ.Ι. Παρασκευόπουλος, Θ. Πελαγίδης, Ε. Πετράκης, Β. Ράπανος, Γ. Στουρνάρας, Π.Ι. Τσάκωνας, Μ.I. Τσινισιζέλης, Χ.K. Τσούκας, Κ. Χατζημπίρος, Δ.Ν. Χρυσοχόου ΔΗΜΗΤΡΗΣ Κ. ΞΕΝΑΚΗΣ Εισαγωγή Επιμέλεια ÅÊÄÏÓÅÉÓ ÐÁÐÁÆÇÓÇ ÁÈÇÍÁ 2009

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 6

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 7 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Εισαγωγή... 11 Δ. Ξενάκης ΕΝΟΤΗΤΑ Ι Οικονομία: Προβλήματα και Προσαρμογή Κρίση και Μεταρρύθμιση Διεθνές οικονομικό περιβάλλον και η θέση της ελληνικής οικονομίας... 53 Β. Ράπανος Προβλήματα της ελληνικής οικονομίας και προτάσεις για την επίλυσή τους... 77 Μ. Αλμπάνη και Γ. Στουρνάρας Ανατομία της διεθνούς χρηματοοικονομικής κρίσης με αναφορά στην ελληνική οικονομία... 93 Θ. Πελαγίδης Η οικονομική κρίση και η «σύγκρουση ιδεών»... 111 Π.Γ. Κορλίρας Ο «μαύρος κύκνος» και η μεταρρύθμιση της διεθνούς χρηματοπιστωτικής εποπτείας... 117 Γ.Β. Αυγερινός ΕΝΟΤΗΤΑ IΙ Κλιματική Αλλαγή και Βιώσιμη Ανάπτυξη Κλιματικές αλλαγές και επιπτώσεις στην οικονομία... 143 Μ. Πετράκης και Γ. Νεοφώτιστος Πράσινη ανάπτυξη... 157 Κ. Χατζημπίρος

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 8 8 ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΕΙΣ ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ Από τον αγροτικό χώρο στην ύπαιθρο: νέα δεδομένα και προσεγγίσεις για την ανάπτυξη... 177 Ν. Μαραβέγιας Η ελληνική τουριστική πολιτική μπροστά στις νέες εξελίξεις... 191 Δ. Λαγός ΕΝΟΤΗΤΑ IΙΙ Δημόσια Σφαίρα, Πολιτικές και Μεταρρυθμίσεις Αλληλεξάρτηση, ρευστότητα και δημιουργική προσαρμοστικότητα: Η πρό(σ)κληση της παγκοσμιοποίησης... 205 Χ.Κ. Τσούκας Πολιτική κουλτούρα, νόρμες και το έλλειμμα πραγματισμού... 213 Κ. Α. Λάβδας Ευρωπα κή πολιτική συνοχής και εσωτερική αλλαγή στην Ελλάδα... 241 Χ. Ι. Παρασκευόπουλος Το Σύνταγμα ως βασικός ρυθμιστής της διαφθοράς... 259 Μ. Μητσόπουλος Το αίτημα για ισχυρό κράτος: επιστροφή στην ιεραρχία;... 281 Χ. Κουταλάκης Δημόσια διαβούλευση, συμμετοχικότητα και διοικητική μεταρρύθμιση.. 293 Σ. Λαδή Δημόσια πολιτική και «οιονεί αγορές»... 307 Χ.Ι. Παρασκευόπουλος Αντιμετωπίζοντας την κρίση στο ελληνικό Πανεπιστήμιο... 315 Μ. Μητσόπουλος, Θ. Πελαγίδης Προτάσεις για τη μεταρρύθμιση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης... 329 Θ. Λαζαρίδης «Πρόθυμη εκχώρηση» για μια αβέβαιη επιβίωση; Κοινωνία της γνώσης, γνωσιοκεντρική οικονομία, εκπαιδευτική πολιτική και μάθηση βασισμένη στις ικανότητες... 345 Ν.Ε. Παπαδάκης Τα όρια της ευρωπα κής συνδιάθεσης... 359 Μ.Ι. Τσινισιζέλης, Κ.Γ. Κούγιας και Δ.Ν. Χρυσοχόου

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9 ΕΝΟΤΗΤΑ IV Εξωτερική Πολιτική και Ασφάλεια Η εξωτερική πολιτική, τα εθνικά θέματα και η διεθνής θέση της Ελλάδας: Μια κριτική αποτίμηση... 381 Δ. Νεζερίτης Στρατηγικές αναβάθμισης του ελληνικού παράγοντα στη Μεσόγειο και τη νότια Ευρώπη... 399 Δ. Κ. Ξενάκης Μεταρρυθμίζοντας το μηχανισμό εθνικής ασφάλειας... 423 Π.Ι. Τσάκωνας και Θ. Π. Ντόκος Αντί επιλόγου... 455 Γ. Παπαντωνίου

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 10

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 11 Εισαγωγή 1 Δημήτρης Κ. Ξενάκης Προλεγόμενα Η έκδοση του παρόντος τόμου βρίσκει τη διεθνή κοινότητα στη σκιά μιας οικονομικής κρίσης που όμοια της έχει να βιώσει από την περίοδο του Μεσοπολέμου και την Ελλάδα αντιμέτωπη με τις τεράστιες οικονομικές, κοινωνικές και γεωπολιτικές προκλήσεις που επιφέρει η παγκοσμιοποίηση, κρίσιμες αναπτυξιακές και παραγωγικές υστερήσεις, σοβαρές ανεπάρκειες στη δημόσια σφαίρα και σημαντικές αδυναμίες στις εξωτερικές της υποχρεώσεις. Παλαιές προκλήσεις, όπως η οικοδόμηση μιας ανταγωνιστικής οικονομίας, οι διαρθρωτικές αλλαγές και ο ανασχεδιασμός του κράτους και των λειτουργιών του, αλλά και νέες, όπως, η υπέρβαση της κλιμακούμενης οικονομικής κρίσης, η «πράσινη ανάπτυξη» και ο τρόπος με τον οποίο η Ελλάδα ανταποκρίνεται στις μεταβολές της παγκοσμιοποίησης και της διεθνούς οργάνωσης, καλούν την ελληνική προοδευτική σκέψη να αναμετρηθεί μαζί τους καταθέτοντας προτάσεις πολιτικής αλλαγής. Ανταποκρινόμενος σε αυτήν την πρόσκληση, ο ανά χείρας τόμος φιλοδοξεί να συμβάλει στην ανανέωση του διαλόγου για την αντιμετώπιση των κρίσιμων αυτών προκλήσεων, καταδεικνύοντας κατευθύνσεις προο- 1 Ως επιμελητής της έκδοσης θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τους εκλεκτούς συναδέλφους για τα εξαιρετικά κείμενα που συνθέτουν το συλλογικό πόνημα. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τους Σπύρο Τραυλό, Θοδωρή Πελαγίδη και Χαρίδημο Τσούκα για την πολύπλευρη βοήθεια που μου παρείχαν στην οργάνωση, επιμέλεια και τελική παρουσίαση του έργου. Ομοίως οφείλω πολλά στις συζητήσεις που είχα με τους Γιάννο Παπαντωνίου, Γιάννη Μεταξά, Γεώργο Κριμπά, Μιχάλη Τσινισιζέλη και Δημήτρη Χρυσοχόου. Τέλος, ευχαριστώ τον Στέφανο Βλάχο και τον εκδότη Αλέξανδρο Παπαζήση για την προσοχή και τη μεθοδικότητα που επέδειξαν στο τεχνικό κομμάτι της έκδοσης.

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 12 12 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ δευτικής διακυβέρνησης σε μια περίοδο εξαιρετικής αβεβαιότητας και ραγδαίων εξελίξεων παγκόσμιας κλίμακας. Πάνω από τριάντα χρόνια μετά την αποκατάσταση της δημοκρατίας, ο κύκλος της μεταπολίτευσης στην Ελλάδα φαίνεται να έχει οριστικά κλείσει. 2 Στην περίοδο αυτή το ελληνικό πολιτικό σύστημα γνώρισε σημαντικές αλλαγές. 3 Οι πιέσεις που ασκήθηκαν από τη διαδικασία του εξευρωπα σμού, φυσική συνέπεια της ελληνικής ένταξης στο ευρωπα κό ενοποιητικό εγχείρημα, όξυναν τις πολιτικές αντιπαραθέσεις και διαμόρφωσαν τις προ ποθέσεις για το εκσυγχρονιστικό πρόγραμμα, το οποίο συγκρούστηκε με παραδοσιακές πρακτικές και μεθόδους. 4 Από τα μέσα της δεκαετίας του 1990, η «σύγκλιση» με το κοινοτικό κεκτημένο και η «ένταξη» στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ) συμβόλισαν την πορεία που έπρεπε να ακολουθηθεί, για να αντιμετωπιστούν οι προκλήσεις του νέου περιβάλλοντος, υπό συνθήκες αντίστοιχες με εκείνες που ισχύουν στον ανεπτυγμένο πυρήνα της Ευρωπα κής Ένωσης (ΕΕ). Ωστόσο, μετά τη διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων το 2004, απουσιάζει μια συγκεκριμένη στοχοθεσία, ένα νέο στίγμα πορείας ή έστω ένα γενικό όραμα, προκειμένου να επιτευχθεί το επόμενο βήμα, από τον ημιτελή ευρωπα κό εκσυγχρονισμό στον ανταγωνισμό της παγκόσμιας αρένας. Η πολυπόθητη «μεταρρύθμιση», η οποία θα μπορούσε να αποτελέσει μια νέα σελίδα θεσμικού εκσυγχρονισμού, σύγκλισης με τον ανεπτυγμένο πυρήνα της Ευρώπης και ενίσχυσης της εθνικής ικανότητας ανταπόκρισης στις νέες προκλήσεις, ταλαιπωρή- 2 Όπως παρατηρεί ο Γ. Βούλγαρης από «[τ]ο 1985 αναγγέλλεται το τέλος της Μεταπολίτευσης και, από τότε, η αναγγελία επαναλαμβάνεται τακτικά, διαψεύδοντας τις προηγούμενες. Και όμως, πράγματι, η Ελλάδα της Μεταπολίτευσης έχει τελειώσει αρκετές φορές από τότε», στο Η Ελλάδα από τη Μεταπολίτευση στην Παγκοσμιοποίηση, εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2008. 3 Για το ελληνικό πολιτικό σύστημα βλέπε αναλυτικά στο Γ. Κοντογιώργης κ.α. (επιμ.), Τριάντα Χρόνια Δημοκρατία: Το Πολιτικό Σύστημα της Τρίτης Ελληνικής Δημοκρατίας 1974-2004, Τόμοι Α & Β, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης Πανεπιστημίου Κρήτηςεκδόσεις Κριτική, Αθήνα, 2004. 4 Για τις προκλήσεις που διαμόρφωσαν τη σύγχρονη πολιτική δυναμική της Ελλάδας, όπως ο βαθμός διείσδυσης της πολιτικής του εκσυγχρονισμού στην ελληνική κοινωνία, οι αλλαγές στο πολιτικό και κομματικό σύστημα, η διαμόρφωση μιας πολυπολιτισμικής κοινωνίας, η άμβλυνση των παλαιών πολιτικών ρήξεων και διχασμών, η εξωτερική πολιτική και οι σχέσεις της Ελλάδας με την ΕΕ, το ασφαλιστικό σύστημα, τα συνταγματικά δικαιώματα και το σύστημα υγείας, βλέπε αναλυτικότερα στο K. Feather - stone (επιμ.), Πολιτική στην Ελλάδα: Η Πρόκληση του Εκσυγχρονισμού, μετάφραση εκδόσεις, Οκτώ, Αθήνα, 2007.

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13 θηκε ιδεολογικά και εννοιολογικά, και τελικά εκφυλίστηκε σε άνευ αποτελέσματος επιφανειακές αλλαγές. 5 Η πρόοδος που πραγματοποιήθηκε την περασμένη δεκαετία και η συνεχής σύγκριση με τα δεδομένα στην Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο έχουν οδηγήσει δυναμικά τμήματα της ελληνικής κοινωνίας να αναζητούν τον διαρκή εκσυγχρονισμό και τις συνακόλουθες μεταρρυθμίσεις, όχι πλέον ως γενική ιδέα και προβληματική, ούτε ως ένα ακόμη ιδεολογικό σύστημα, αλλά ως ένα συγκροτημένο πλαίσιο αξιών και εξειδικευμένων προοδευτικών πολιτικών. Το Κέντρο Ερευνών Προοδευτικής Πολιτικής, από την ίδρυση του το 2006, αποτελεί πόλο έλξης των ενεργών δυνάμεων της χώρας που μπορούν να συνεισφέρουν στην παραγωγή προοδευτικών ιδεών και πολιτικών παρέμβασης για την αντιμετώπιση των προβλημάτων και των προκλήσεων που αντιμετωπίζει η σύγχρονη Ελλάδα. Μετά την πρώτη μελέτη που εξέδωσε σε επιμέλεια του Χαρίδημου Τσούκα και τίτλο Για μια Προοδευτική Πολιτική, η ανά χείρας συλλογική μελέτη συγκεντρώνει τις σκέψεις και τις προτάσεις έγκριτων συγγραφέων με στόχο τη διαμόρφωση ενός κρίσιμου επιστημονικού υποβάθρου για την αποκρυστάλλωση των αναγκαίων αλλαγών. Ως πρόδρομος καίριων πολιτικών επιλογών για την Ελλάδα του αύριο, εντοπίζονται τα ελλείμματα και αναζητούνται λύσεις για να ανταποκριθεί αποτελεσματικά η Ελλάδα στις επιταγές του «μεταεθνικού αστερισμού» 6 που συνκαθορίζουν η παγκοσμιοποίηση και η υπερεθνική συνεργασία. Σήμερα για την αποτελεσματική διαχείριση του κράτους απαιτείται η υπερεθνική συνεργασία, καθώς η διαβρωτική επίδραση της παγκοσμοποίησης δε μπορεί να ελεγχθεί σε εθνικό επίπεδο. Άλλωστε σε διεθνές επίπεδο μπορεί να κριθούν καλύτερα οι επιδόσεις μιας χώρας και η ανταγωνιστικότητά της, αλλά και η ικανότητα της να υπερβαίνει εξωγενή εμπόδια και ανατροπές, όπως η σημερινή οικονομική κρίση. Υπό το πρίσμα αυτό, η βαθύτερη κατανόηση της κατεύθυνσης των κοινωνικο-οικονομικών, τεχνολογικών και πολιτιστικών αλλαγών, οι οποίες δημιουργούν νέες εστίες οικονομικής ανάπτυξης, πολιτικής εξουσίας, τεχνολογικής γνώσης και ικανότητας στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, καταδεικνύει την ανάγκη η Ελλάδα να προχωρήσει σε νέες κατευθύνσεις. Αποφεύγοντας τη συνήθη πρακτική των μονοδιάστατων προσεγγίσεων, ήταν απαραίτητη η διεύρυνση των πεδίων που προσεγγίζονται από την ελληνική οικονομία και την παγκόσμια κρίση στις απαραίτητες προσαρμογές και μεταρρυθμίσεις του πα- 5 Βλέπε στο Θ. Πελαγίδης (επιμ.), Η εμπλοκή των Μεταρρυθμίσεων στην Ελλάδα, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα, 2005 6 J. Habermas, Ο Μεταεθνικός Αστερισμός, μετάφραση εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, σελ. 69-156.

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 14 14 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ ραγωγικού συστήματος, από την κλιματική αλλαγή στις προ ποθέσεις της «πράσινης» ανάπτυξης και στις πολιτικές συνοχής, από τις επιταγές της παγκοσμιοποίησης στις πολιτικές αλλαγής στη δημόσια σφαίρα και τέλος, από την αναθεώρηση της εξωτερικής πολιτικής και της εθνικής ασφάλειας στη στρατηγική αναβάθμιση του ελληνικού παράγοντα στο διεθνές και περιφερειακό περιβάλλον ώστε να αποκτήσει η μελέτη το πρίσμα μιας συνολικής παρέμβασης. Οι προτάσεις πολιτικής που καταγράφονται στον ανά χείρας τόμο δεν είναι εύκολες, ούτε, σε πολλές περιπτώσεις, ευχάριστες. Αντανακλούν όμως τις ανεπάρκειες της σύγχρονης Ελλάδας και καταδεικνύουν μερικές από τις προοδευτικές επιλογές για να ανταποκριθούμε (καλύτερα) στις απαιτήσεις του αύριο, ως χώρα, ως κοινωνία και ως πολίτες. Ελληνική οικονομία: προβλήματα και προσαρμογή Μετά από μια μακρά περίοδο συνεχούς ανάπτυξης της παγκόσμιας οικονομίας, η αποτυχία της αγοράς ξεπέρασε τα όρια της στεγαστικής πίστης στις ΗΠΑ, επεκτεινόμενη στο σύνολο του χρηματοπιστωτικού συστήματος δημιουργώντας τις συνθήκες μιας γενικευμένης οικονομικής ύφεσης σε παγκόσμια κλίμακα. Έχοντας εισέλθει πρώτες σε τροχιά ύφεσης, οι κυβερνήσεις των αναπτυγμένων οικονομιών έχουν ήδη αναλάβει πρωτοβουλίες ισχυρής αντίδρασης, ενώ οι οικονομίες των ασθενέστερων χωρών, όπως η Ελλάδα, πιέζονται ακόμη περισσότερο. Αν και το ελληνικό χρηματοπιστωτικό σύστημα δεν φαίνεται ιδιαίτερα εκτεθειμένο στην παρούσα κρίση, εντούτοις, η ελληνική οικονομία απειλείται περισσότερο σε σύγκριση με άλλες χώρες λόγω των διαρθρωτικών προβλημάτων τα οποία τείνουν να επιδεινώνονται. Μακροχρόνιες υστερήσεις, στις αγορές αγαθών, υπηρεσιών και εργασίας και στην οργάνωση του δημόσιου τομέα μειώνουν την ικανότητα αντίδρασης, ενώ οι κατασκευαστικές δραστηριότητες και ο τουρισμός είναι τομείς εξαιρετικά ευπρόσβλητοι στη διεθνή οικονομική αναταραχή και στην ύφεση. 7 7 Η φυγή ξένων κεφαλαίων από το χρηματιστήριο προκαλείται από το διεθνές κλίμα κι όχι από κάποια αρνητική επίδοση των ελληνικών επιχειρήσεων, Στον τομέα των εξαγωγών, εάν η διεθνής κρίση χειροτερέψει, τότε ο ρυθμός αύξησης δεν θα παραμείνει τόσο υψηλός, παρά την υποτίμηση του ευρώ. Σημαντική επιφύλαξη εδράζεται στον τομέα των υπηρεσιών. Η εισροή κεφαλαίων για αγορά ακινήτων έχει μειωθεί περίπου στο μισό, εξαιτίας της στασιμότητας των εισοδημάτων των αλλοδαπών, που τα προηγούμενα χρόνια προχώρησαν σε εκτεταμένες αγορές στην κτηματαγορά, με αποτέλεσμα η διάχυση της δαπάνης αυτής να επεκτείνεται στην υπόλοιπη οικονομία και να ενισχύει την απασχόληση, τα εισοδήματα, την κατανάλωση (και την παραοικονομία).

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15 Οι ραγδαίες διεθνείς εξελίξεις φέρνουν την ελληνική οικονομία αντιμέτωπη με την επερχόμενη οικονομική ύφεση με ιδιαίτερα αρνητικούς όρους. Το υψηλό δημόσιο χρέος, η ενεργειακή εξάρτηση, η χαμηλή παραγωγικότητα, το περιορισμένο τεχνολογικό δυναμικό και η υποχώρηση του ρυθμού ανάπτυξης αποτελούν στοιχεία που μπορεί να οδηγήσουν σε δυσμενέστερες κοινωνικο-οικονομικές συνθήκες. Ιδιαίτερα ανησυχητικές είναι οι εξελίξεις στο υπέρογκο δημόσιο χρέος, το οποίο από 170 δισ. ευρώ στο τέλος του 2003 έφτασε τα 260 δισ. ευρώ το 2008, για την εξυπηρέτηση του οποίου η χώρα δανείζεται κάθε χρόνο άνω των 40 δις. ευρώ. Από τον Οκτώβριο του 2008, ο δανεισμός γίνεται πιο δυσβάστακτος λόγω της αύξησης στο επιτόκιο που επιβάλλεται να καταβάλει η χώρα μας για να βρει αγοραστές για τα ελληνικά ομόλογα, αντανακλώντας την αυξανόμενη αφερεγγυότητα της χώρας, που πλέον κατατάσσεται στις χώρες υψηλού κινδύνου χρεοκοπίας. 8 Εκτός από τη δυσκολία που δημιουργεί στην ενίσχυση της οικονομίας με παροχές και δημόσιες επενδύσεις, σύντομα, «όταν η κυβέρνηση θα στραφεί ξανά στις αγορές αναζητώντας χρηματοδοτικούς πόρους για το 2009, που υπολογίζεται να ξεπεράσουν τα 45 δισ. Ευρώ, τότε θα φανεί ίσως το εφιαλτικό βάθος του προβλήματος». 9 Εξίσου ανησυχητικά φαινόμενα αποτελούν η αύξηση των ελλειμμάτων του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, ο σημαντικότερος δείκτης για τη θέση μιας χώρας στη διεθνή οικονομία. Όπως εξηγεί ο Βασίλης Ράπανος στην ανάλυση του για τη θέση της Ελλάδας στο διεθνές οικονομικό περιβάλλον, από το 1981 και παρά την κατάρρευση των προστατευτικών τειχών, το εμπόριο ως ποσοστό του ΑΕΠ δεν έχει ουσιαστικά αυξηθεί, οι εξαγωγικές επιδόσεις μειώθηκαν και η εισαγωγική διείσδυση δεν αυξήθηκε τελικά σημαντικά. Αν στη σημερινή κρίση δεν είχε υιοθετηθεί το ευρώ, προκειμένου να τονωθούν οι εξαγωγές θα ήταν επιβεβλημένη η υποτίμηση της δραχμής, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι η διάβρωση της ανταγωνιστικότητας των προ όντων και υπηρεσιών έχει εξαλειφθεί. Αντιθέτως, εκδηλώνεται με άλλους τρόπους και οι συνέπειές της στην πραγματική οικονομία θα εμφανιστούν υπό την μορφή αύξησης της ανεργίας, μείωσης των εισοδημάτων, επιβράδυνσης της σύγκλισης με τις άλλες χώρες της ΕΕ και περαιτέρω μεγέθυνσης του δημόσιου χρέους. Το πρόβλημα της ανταγωνιστικότητας είναι διαρ- Συγκράτηση στα εισοδήματα από τον τουρισμό πρέπει να αναμένεται, όπως και από τη ναυτιλία, καθώς τα ναύλα «προσαρμόζονται» στη διεθνή κρίση. Βλέπε αναλυτικά στο κεφάλαιο του Θοδωρή Πελαγίδη στον παρόντα τόμο. 8 J. Perry & L. Rappaport, «Investors Raise Their Bets on Defaults in EU Countries», The Wall Street Journal, 31/10/2008. 9 Γ. Παγουλάτος και Π. Τσακλόγλου, «Οι παροχές είναι για τους ενάρετους», Καθημερινή, 23/11/2008.

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 16 16 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ θρωτικό και γι αυτό δεν μπορεί να αντιμετωπιστεί μόνο με μακροοικονομικά εργαλεία, αλλά με μέτρα πολιτικής στη διάρθρωση και τις κλαδικές επιδόσεις της οικονομίας. 10 Μικρές ανοιχτές οικονομίες, όπως η ελληνική, εφόσον επιθυμούν βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη πρέπει να δώσουν έμφαση στην αύξηση των εξαγωγών τους, βελτιώνοντας παράλληλα το τεχνολογικό και ποιοτικό περιεχόμενό τους. Χωρίς αναδιαρθρώσεις στον παραγωγικό ιστό και τη δημιουργία ανταγωνιστικών επιχειρήσεων δεν φαίνεται πιθανό να μπορέσει η ελληνική οικονομία να βελτιώσει τη διεθνή της θέση. Οι αλλαγές πρέπει να ξεκινήσουν από τις επιδόσεις του δημόσιου τομέα, όχι μόνο σε θέματα νομοθεσίας, αλλά και βαθύτερα στον τρόπο λειτουργίας του κράτους, στο πως δαπανώνται οι δημόσιοι πόροι 11, στη λογική και λειτουργία του φορολογικού συστήματος, στον εκσυγχρονισμό του εκπαιδευτικού συστήματος και στη λειτουργία της αγοράς εργασίας. 12 Από την πλευρά της ζήτησης, η μεγαλύτερη ίσως πρόκληση που αντιμετωπίζει η Ελλάδα σήμερα, όπως και πολλές ανεπτυγμένες κοινωνίες και οικονομίες, είναι το ασφαλιστικό. Όπως εξηγούν στη μελέτη τους η Μαρία Αλμπάνη και ο Γιάννης Στουρνάρας, η Ελλάδα ανήκει στις χώρες εκείνες όπου το συνταξιοδοτικό πρόβλημα τίθεται με οξύτητα και προκαλεί ερωτηματικά για τις μακροπρόθεσμες δημοσιονομικές εξελίξεις. Σύμφωνα με τους συγγραφείς, το ασφαλιστικό πρόβλημα είναι αποτέλεσμα του αυξημένου προσδόκιμου ζωής, 10 Η Ελλάδα είναι χώρα πλέον υψηλού κατά κεφαλήν ΑΕΠ και σχετικά υψηλού κόστους εργασίας, εξακολουθεί να παράγει κυρίως προ όντα που απαιτούν εργασία χαμηλής εξειδίκευσης και απλή εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, δίνοντας μια «άνιση μάχη» απέναντι στις ανατρεπτικές εξελίξεις της τεχνολογικής επανάστασης και του απελευθερωμένου οικονομικού συστήματος. Η εξειδίκευση σε προ όντα που για την παραγωγή τους απαιτείται εργασία χαμηλών δεξιοτήτων ίσως εξηγεί και το γεγονός ότι η ανεργία των νέων στη χώρα μας είναι πολύ μεγάλη, συγκριτικά με άλλες χώρες της ΕΕ, αλλά και το ότι έχει απορροφηθεί με επιτυχία μεγάλος αριθμός ανειδίκευτων μεταναστών. 11 Μια ενδιαφέρουσα σχετικά πρόσφατη συλλογική μελέτη αποτελεί το Θ. Πελαγίδης (επιμ.), Πόροι για την Ανάπτυξη και την Κοινωνική Συνοχή, εκδόσεις Παπαζήσης, Αθήνα 2007. Τα ερωτήματα αφορούν το που βρίσκονται οι αναξιοποίητοι πόροι, πως μπορούμε να τους κινητοποιήσουμε, προς τα πού πρέπει και να κατευθύνουμε τους διαθέσιμους πόρους, εάν πρέπει να επενδύσουμε γενικά στους παραγωγικούς συντελεστές ή στα συγκριτικά σχετικά μας πλεονεκτήματα, ή μήπως πρέπει να στοχεύσουμε σε στρατηγικούς τομείς και «εθνικούς πρωταθλητές». 12 Βλέπε αναλυτικά στο Σ. Τραυλός, «Διαρθρωτικές Αλλαγές και Ενίσχυση της Ανταγωνιστικότητας της Ελληνικής Οικονομίας», σε Γ. Στουρνάρας (επιμ.), Ελλάδα: Η Ένταξη στην ΟΝΕ και οι προκλήσεις του μέλλοντος, εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα, 2004, σελ. 137-158.

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 17 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 17 της μείωσης του ποσοστού γονιμότητας, της επερχόμενης συνταξιοδότησης της γενιάς των λεγόμενων «baby boomers», των συνεχών παρεμβάσεων στο ασφαλιστικό σύστημα «κοινωνικού» χαρακτήρα που χαλαρώνουν τα ασφαλιστικά κίνητρα, και των οργανωτικών δυσλειτουργιών που οδηγούν σε εισφοροδιαφυγή. Όμως, προβλήματα εντοπίζονται και στην προσφορά αγαθών και υπηρεσιών, καθώς η Ελλάδα είναι η χώρα με τα μεγαλύτερα εμπόδια εισόδου στον ανταγωνισμό στις αγορές μεταξύ των ανεπτυγμένων χωρών, τα οποία αντανακλώνται κυρίως στα σχετικά υψηλά ποσοστά κέρδους των επιχειρήσεων σε βασικούς κλάδους της οικονομίας. Κλειστά επαγγέλματα, 13 ρυθμίσεις που στρεβλώνουν τον ανταγωνισμό, χρονοβόρες διαδικασίες έναρξης νέων επιχειρήσεων, χαμηλό ποσοστό ξένων επενδύσεων, αναποτελεσματικό φορολογικό σύστημα, συνθέτουν τις κύριες αιτίες της χαμηλής ανταγωνιστικότητας της χώρας μας και των σχετικά υψηλών τιμών. Από την πλευρά της προσφοράς, η σημαντικότερη ίσως πρόκληση για την ελληνική οικονομία έγκειται στο γεγονός ότι τα πεδία της εκπαίδευσης, της έρευνας και της τεχνολογίας παρουσιάζουν εξαιρετικά χαμηλές επιδόσεις. Η επιδίωξη ταχύτερων ρυθμών ανάπτυξης στηρίζεται στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας σε σταθερή βάση. Οι ετήσιες εκθέσεις του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλά δος, η Ευρωπα κή Επιτροπή, το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), και ο Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) έχουν υποδείξει επανειλημμένα τις υστερήσεις σε ζητήματα διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων και έχουν προτείνει άλλοτε περισσότερο ή λιγότερο λεπτομερείς αλλαγές και μεταρρυθμίσεις. 14 Σε όλες τις προτάσεις, η με γάλη πρόκληση συνίσταται στο να βρεθεί η χρυσή τομή ανάμεσα στην αποτελεσματικότητα και τη συνο χή. Ανάμεσα 13 Σύμφωνα με έρευνα του Κέντρου Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών, τα περίπου 70 κλειστά επαγγέλματα και αγορές επιβαρύνουν το κόστος των εγχώριων υπηρεσιών πάνω από 10%, ποσοστό που αντιστοιχεί σε ετήσια επιβάρυνση περίπου 1000 ευρώ για κάθε ελληνικό νοικοκυριό. 14 Ενδεικτικά μόνον ο πλέον πρόσφα τος κατάλογος της Τράπεζας της Ελλάδος, περιλαμβάνει: τη δημοσιονομική προσαρμογή με την ιεράρχηση και τον αυστηρό έλεγχο των τρεχουσών δαπανών, τη διεύρυνση της φορολογικής βάσης και τον περιορισμό της φοροδιαφυγής, τη μεταρρύθμιση του συστήματος κοινωνικής ασφά λισης για να αντιμετωπισθούν οι σημερινές και οι προβλεπόμενες πιέσεις λόγω γή ρανσης του πληθυσμού και για να μη ανατραπεί η δημοσιονομική ισορροπία στο μέλλον, την ενίσχυση του ανταγωνισμού στις αγορές προ όντων, τη μείωση των δυσκαμψιών στις αγορές εργασίας, την αναβάθμιση του ανθρώπινου κεφαλαίου με την αναδιάρθρωση του εκπαιδευτι κού συστήματος σε όλες τις βαθμίδες και τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της δημόσιας διοίκησης. Τράπεζα της Ελλάδος, Έκθεση του Διοικητή για το έτος 2006, Αθήνα, 2007, σελ. 87-89.

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 18 18 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ στις επιλογές προσαρμογής διακρίνονται πολλοί τρόποι, επιθυμητοί και ανεπιθύμητοι. Επιθυμητοί είναι από την πλευρά της ζήτησης η αύξηση της ιδιωτικής και δημόσιας αποταμίευσης και συνεπώς η μείωση της κατανάλωσης, η αύξηση των εξαγωγών και η μείωση των εισαγωγών, και από την πλευρά της προσφοράς, περισσότερο ανταγωνιστικά προ όντα και υπηρεσίες. Η βελτίωση της ανταγωνιστικότητας όμως είναι ένα εξαιρετικά σύνθετο εγχείρημα, καθώς απαιτείται ένα νέο αναπτυξιακό υπόδειγμα, βασισμένο σε αποτελεσματική και ανταγωνιστική δημόσια παιδεία, απελευθερωμένες αγορές, επιτελικό κοινωνικό και εποπτικό κράτος, δίκαιο και διαφανές φορολογικό σύστημα. Διεθνής οικονομία: κρίση και μεταρρύθμιση Το 1929, όταν το κραχ της Wall Street συγκλόνιζε τον κόσμο, πολλοί οικονομολόγοι, μεταξύ άλλων και ο Ξενοφών Ζολώτας, αναρωτιούνταν αν υπήρχε οικονομική κρίση στην Ελλάδα. Αργότερα, με την εγκατάλειψη του κανόνα χρυσού από τη Βρετανία το 1932, ο τότε διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος, Εμμανουήλ Τσουδερός, δήλωνε ότι η κρίση είχε εισέλθει σε μια νέα, «δυσοίωνη» φάση. Παρότι οι παρατηρητές της εποχής αντιλαμβάνονταν πως η κρίση του Μεσοπολέμου αποτελούσε καμπή για την οικονομία και το ρόλο του κράτους, ο Μάρκ Μαζάουερ, τους διέψευσε, καταδεικνύοντας πώς η οικονομική κρίση του 1929-1932 δημιούργησε παράλληλα ευκαιρίες για αυτάρκη οικονομική ανάπτυξη στην Ελλάδα. 15 Αν και η ιστορία σπάνια δεν επαναλαμβάνεται, ωστόσο, τίθεται το ερώτημα αν η παρούσα κρίση μπορεί να αποτελέσει σημείο μιας νέας εκκίνησης, μετά τις άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο επιτυχημένες προσπάθειες, εκσυγχρονισμού της ελληνικής οικονομίας. Η σημερινή όμως οικονομική κρίση δεν είναι όμοια με εκείνη του Μεσοπολέμου. Δεν αναμένεται να είναι τόσο βαθιά και τόσο καταστρεπτική όσο εκείνη του 1929-1932, διότι το κράτος σήμερα, σε σχέση με το προπολεμικό, είναι γιγαντιαίο, όπως και οι πόροι που αποσπά από την κοινωνία, ενώ οι γνώσεις για τον τρόπο χειρισμού της κρίσης είναι μεγαλύτερες και λόγω της ψη- 15 Ως τότε η ελληνική οικονομία ήταν κυρίως προσανατολισμένη στο εξαγωγικό εμπόριο σταφίδας, καπνού και κάποιων αγροτικών προ όντων. Λόγω της κρίσης αναγκάστηκε να πάψει πλέον να στηρίζεται στις αγροτικές εξαγωγές, τα εμβάσματα και τα δάνεια και να στραφεί προς μια πολιτική αυτάρκους ανάπτυξης. Η κατάρρευση της ανοιχτής διεθνούς οικονομίας την έφερε σε θέση μικρότερης οικονομικής εξάρτησης. Βλέπε στο Μ. Μαζάουερ, Η Ελλάδα και η οικονομική κρίση του Μεσοπολέμου, μετάφραση εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2002.

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 19 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 19 φιακής επανάστασης η επικοινωνία μεταξύ των κυβερνήσεων είναι αστραπιαία. 16 Προχωρώντας στη σύγκριση των δύο κρίσεων και των αντιδράσεων για την αντιμετώπισή της με αναφορά στην ελληνική οικονομία, ο Θοδωρής Πελαγίδης καταλήγει στο ότι όταν εκδηλώνεται μία οικονομική κρίση σε παγκόσμια έκταση, όπως η σημερινή, αλλά και βάθους που ίσως να ξεπεράσει αυτή του 1929, για την αντιμετώπισή της χρειάζονται ενέσεις «αξιοπιστίας» και στήριξης του συστήματος. 17 Η αρχή που έγινε είναι εναρμονισμένη με την ευρωπα κή πρακτική, όμως ο ελληνικός προ πολογισμός πρέπει να ενισχύσει τη ζήτηση για επενδύσεις, με έμφαση τόσο σε σκληρές και ήπιες υποδομές, όσο και στις εναλλακτικές επενδύσεις της «πράσινης οικονομίας» (βλέπε στην επόμενη ενότητα). Η συζήτηση για την οικονομική κρίση, τόσο διεθνώς όσο και στην Ελλάδα, έχει εξελιχθεί σε μία νέα συζήτηση μεταξύ συντηρητικών και προοδευτικών, φιλελεύθερων και σοσιαλιστών, για το τέλος ή όχι του καπιταλισμού και για τη σκοπιμότητα και τα όρια της παρέμβασης του κράτους στις απελευθερωμένες αγορές του πλανήτη, στην οικονομία και στην κοινωνία. Υπάρχει μια κυρίαρχη μερίδα αναλυτών που υποστηρίζει ότι ενδεχομένως, η οικονομική κρίση πρέπει να οδηγήσει σε αλλαγή του παγκόσμιου συστήματος προς μια πιο παρεμβατική κατεύθυνση, σε ένα πιο αυστηρά ρυθμιζόμενο, πιο δίκαιο κοινωνικά και πιο οικολογικά υπεύθυνο καπιταλιστικό σύστημα. 18 Υπάρχουν όμως και κάποιοι που υπενθυμίζουν ότι στην ενδιάμεση κρίση της δεκαετίας του 1970, όταν οι δύο υποτιμήσεις του δολαρίου και η οριστική αποσύνδεσή του από το χρυσό οδήγησαν σε πλήρη αναταραχή στις ισοτιμίες των νομισμάτων, σε διψήφια νούμερα πληθωρισμού και ανεργίας και σε τεράστια ανοίγματα στα κρατικά ταμεία για σχεδόν δέκα χρόνια, ήταν η οικονομία της αγοράς που έδωσε τελικά τη λύση. Ενώ η συντηρητική διανόηση τηρεί, προς το παρόν, μία σχετική σιωπή, απεναντίας η αριστερή διανόηση σπεύδει να αναγγείλει (για πολλοστή φορά) την κατάρρευση του συστήματος της ελεύθερης οικονομίας, θέτοντας ερωτήματα για το αν θα υπάρξει μια ακόμη ιστορική αλλαγή σκυτάλης ανάμεσα στους ηγεμονικούς πόλους του καπιταλισμού ή αν βαδίζουμε σταδιακά σε μια «Τρίτη Εποχή της Παγκοσμιοποίησης» δίχως πόλους; 19 16 Ν. Μουζέλης, «Ο κόσμος μετά την κρίση», Νέες Εποχές-Το Βήμα, 16/11/2008, σελ. Β20. 17 G. Soros, «How to Capitalise the Banks and Save Finance», Financial Times, 12/10/2008. 18 Ν. Μουζέλης, «Έχουν Μέλλον οι Αγορές; Η Ευκαιρία της Σοσιαλδημοκρατίας», Νέες Εποχές-Το Βήμα, 5/10/2008, Β18. 19 Όπως παρατηρεί ο Μίμης Ανδρουλάκης σε πρόσφατο βιβλίο του, «οι «θεολόγοι»

kef00:kef00 14/04/2009 13:48 Page 20 20 ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΞΕΝΑΚΗΣ Η τρέχουσα κρίση αποτελεί αφορμή για μια κριτική προσέγγιση του θεωρητικού πλαισίου, εντός του οποίου διαμορφώθηκε το πλέγμα οικονομικής πολιτικής που οδήγησε στην κρίση. Στο κεφάλαιο για την «σύγκρουση ιδεών» γύρω από την οικονομική κρίση, ο Παναγιώτης Κορλίρας καταδεικνύει ότι η σημερινή υποχώρηση του νεοφιλελεύθερου μοντέλου διαχείρισης της οικονομίας επαναφέρει στο προσκήνιο την αναγκαιότητα μεγαλύτερου παρεμβατικού και ρυθμιστικού ρόλου του κράτους, και προκαλεί αναφορές σε ένα νεο-κε νσιανό θεωρητικό πλαίσιο. Στο παραδοσιακό δίπολο αγοράς-κράτους, η διαλεκτική σχέση θεωρίας και πολιτικής σηματοδοτεί μια «σύγκρουση ιδεών», σε αναζήτηση μιας νέας ισορροπίας στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Ένα νέο σύστημα «ιδεών» βρίσκεται υπό διαμόρφωση, και ενδεχομένως θα έχουμε, κάποια στιγμή, και το νέο «επιστημονικό παράδειγμα» ως κατευθυντήρια γραμμή, στο πλαίσιο μιας σύγχρονης πολιτικής οικονομίας. Η οικονομική κρίση η οποία δεν γνωρίζουμε όχι μόνον πότε θα τελειώσει αλλά και που θα μας εκβάλλει θέτει επιτακτικά ερωτήματα για τα πραγματικά αίτιά της, αλλά και για το πως μπορεί να αντιμετωπιστεί. Σε όσους ασχολούνται με προβλήματα διεθνούς πολιτικής και οικονομίας έχει εμπεδωθεί η αντίληψη ότι δεν ήταν τα κρατικά «πακέτα διάσωσης» αυτά που οδήγησαν στην κρίση, αλλά ένας συνδυασμός επισφαλών δανείων (με την ενθάρρυνση του κράτους), πτώσης τιμών των ακινήτων, έλλειψης ρυθμιστικών ελέγχων, συσσωρευμένων χρεών, και διεφθαρμένων πρακτικών στο χρηματοοικονομικό τομέα. Θα ήταν λάθος να πιστέψουμε ότι για τη σημερινή κατάρρευση βασική αιτία ήταν η παρεμβατικότητα της απελθούσας κυβέρνησης των ΗΠΑ, η οποία μετά το σκάνδαλο της ENRON σταμάτησε τις προτάσεις για διαφάνεια και έλεγχο του χρηματοπιστωτικού συστήματος, αλλάζοντας την ατζέντα με τον πόλεμο του Ιράκ. Η διεφθαρμένη απορρύθμιση ακόμη και των ημι-κρατικών αμερικάνικων στεγαστικών ταμείων που λειτούργησαν όπως οι ιδιωτικές επενδυτικές τράπεζες, αποδεικνύουν του λόγου το αληθές. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι οι λειτουργίες των αγορών πρέπει να αντικατασταθούν με κάτι άλλο. Η ρύθμιση και οι φονταμενταλιστές των νεοκλασικών και των νεοκε νσιανών αντιλήψεων αιφνιδιάζονται όταν οι μεταβαλλόμενες ανάγκες του καπιταλισμού εν μέσω της κρίσης τον υποχρεώνουν να «εγκαταλείψει» το ένα κυρίαρχο δόγμα για να υιοθετήσει το αντίθετό του. Ο πολιτικός και ιδεολογικός κύκλος ξεπερνά τις εναλλαγές των κομμάτων στην εξουσία και παρακολουθεί τους μεγάλους κύκλους του καπιταλισμού. Τουλάχιστον στην Αμερική κάθε είκοσι πέντε-τριάντα χρόνια έχουμε αλλαγή σκυτάλης ανάμεσα στη νεοκλασική και νέο-συντηρητική σχολή σκέψης και στην κε νσιανή, προοδευτική ή δεξιά». Μ. Ανδρουλάκης, Λευκό Κοτσύφι, blue tree, Μαύρο Καράβι: Το κραχ και οι σεισμικές μετατοπίσεις στον νέο παγκόσμιο καπιταλισμό, εκδόσεις Καστανιώτης, Αθήνα, 2008.