LIFE ΦΥΣΗ 2002 «ΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΙΑΤΗΡΗΣΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΓΥΠΑΕΤΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ» CONSERVATION ACTIONS FOR GYPAETUS BARBATUS AND BIODIVERSITY IN CRETE Ref. No.: LIFE02 NAT/GR/8492 ΕΚΛΑΪΚΕΥΜΕΝΗ ΑΝΑΦΟΡΑ Συντάκτες Αναφοράς: ρ Σταύρος Ξηρουχάκης, Επιστηµονικός Συντονιστής, Μ.Φ.Ι.Κ. ρ Μιχάλης Προµπονάς, Συντονιστής ράσεων Ενηµέρωσης, Μ.Φ.Ι.Κ. ΜΟΥΣΕΙΟ ΦΥΣΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΡΗΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΡΗΤΗΣ ΓΕΝΙΚΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΙΕΥΘΥΝΣΗ ΑΣΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2007
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2 2. ΤΟ ΕΙ ΟΣ 3 3. ΟΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ 6 4. ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ 6 5. ΟΙ ΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ 7 5.1 ράσεις ενηµέρωσης ευαισθητοποίησης 10 6. ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ 12 7. ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ 20 1
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο Γυπαετός (Gypaetus barbatus) θεωρείται σήµερα το σπανιότερο είδος αρπακτικού στη χώρα µας και γενικότερα στα Βαλκάνια, αφού ο πληθυσµός του εντοπίζεται µόνο στην Κρήτη και δεν αριθµεί περισσότερα από έξι αναπαραγωγικά ζευγάρια. Το 1998 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Γενική /νση Περιβάλλοντος χρηµατοδότησε πρόγραµµα LIFE ΦΥΣΗ µε θέµα: «ιατήρηση Προστασία του Γυπαετού στην Ελλάδα» [Β4-3200/98/444], που υλοποιήθηκε από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστηµίου Κρήτης (Μ.Φ.Ι.Κ.) και την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία (Ε.Ο.Ε.) την περίοδο Οκτώβριος 1998 Φεβρουάριος 2002 (διάρκεια 41 µήνες). Κατά την υλοποίησή του το πρόγραµµα αυτό αναγνώρισε και κατέγραψε όλες τις σηµαντικές για το είδος θέσεις και περιοχές στην Κρήτη, εκτίµησε τα προβλήµατα που αντιµετωπίζει αυτό σε κάθε περιοχή, υλοποίησε επείγοντα µέτρα διαχείρισης και προστασίας, όπως η επόπτευση φύλαξη σηµαντικών για την αναπαραγωγή του είδους θέσεων και η παροχή συµπληρωµατικής τροφής σε επιλεγµένα σηµεία, και πραγµατοποίησε εκστρατεία ενηµέρωσης ευαισθητοποίησης του πληθυσµού. Τέλος, το πρόγραµµα προχώρησε στην εκπόνηση των απαιτούµενων από την Ελληνική Νοµοθεσία Ειδικών Περιβαλλοντικών Μελετών και Σχεδίων ιαχείρισης, για τις σηµαντικότερες για τον Γυπαετό περιοχές του νησιού, ώστε αυτές να διαχειρισθούν και να προστατευθούν αποτελεσµατικά, µε τρόπο συµβατό προς την τοπική ανάπτυξη, µέσα από κατάλληλο θεσµικό και διοικητικό πλαίσιο. Στο πλαίσιο του ίδιου χρηµατοδοτικού µέσου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (LIFE ΦΥΣΗ 2002), το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστηµίου Κρήτης, σε συνεργασία µε την Περιφέρεια Κρήτης ιεύθυνση ασών και το ήµο Ιναχωρίου, ανέλαβε την υλοποίηση 2
ενός νέου προγράµµατος µε θέµα: «ράσεις για την ιατήρηση Προστασία του Γυπαετού και της Βιοποικιλότητας στην Κρήτη» [LIFE02 NAT/GR/8492]. Η υλοποίηση του προγράµµατος ξεκίνησε στις 01/07/2002 και ολοκληρώθηκε στις 30/06/2006 (διάρκεια 48 µήνες). Το πρόγραµµα υλοποίησε τις πλέον επείγουσες διαχειριστικές δράσεις προστασίας για τον Γυπαετό σε ολόκληρη την Κρήτη, καθώς και επιλεγµένα µέτρα διαχείρισης σε δύο από τις σηµαντικότερες για τον Γυπαετό και την βιοποικιλότητα περιοχές της Κρήτης, την περιοχή των Αστερουσίων Κόφινα και την περιοχή του Αγίου ικαίου. 2. ΤΟ ΕΙ ΟΣ Ο Γυπαετός (Gypaetus barbatus) είναι ένα από τα σπανιότερα αρπακτικά πουλιά της Ευρώπης. Ζει αποκλειστικά σε ηµιορεινά και ορεινά οικοσυστήµατα (500 4.000 µέτρα), συνήθως πάνω από το δασοόριο, σε βραχώδεις περιοχές µε απότοµες σάρες, ορθοπλαγιές και αλπικά λιβάδια. Τα κόκαλα των νεκρών οπληφόρων ζώων (µικρού ή µεσαίου µεγέθους) αποτελούν την κύρια πηγή της τροφής του, την οποία αναζητά µόνος ή σε ζευγάρια. Ο Γυπαετός υπερασπίζεται τεράστιες εκτάσεις («επικράτειες»), στις οποίες το ζευγάρι τρέφεται και φωλιάζει, ενώ δύσκολα ανέχεται µέσα σε αυτές την παρουσία άλλων ενηλίκων ατόµων του ιδίου είδους. Ο Γυπαετός φτάνει σε µέγεθος τα 1,10 µέτρα (από το κεφάλι έως την άκρη της ουράς), το άνοιγµα των φτερούγων του είναι γύρω στα 2,80 µέτρα και το βάρος του κυµαίνεται από 5-7 κιλά. Τα ενήλικα πουλιά αναγνωρίζονται εύκολα από τις µακριές, µυτερές φτερούγες και την ροµβοειδή ουρά που θυµίζουν τεράστιο γεράκι, ενώ το στήθος και η κοιλιά τους έχουν συνήθως πορτοκαλί χρώµα. Το χρώµα αυτό οφείλεται στο «µακιγιάρισµα» των φτερών του µε οξείδια του σιδήρου, που 3
προσλαµβάνει καθώς τρίβεται στα ασβεστολιθικά πετρώµατα. Όταν αυτά τα οξείδια λείπουν, το χρώµα του είναι σαν «λερωµένο» άσπρο. Στο κεφάλι, κοντά στο ράµφος, φέρει µια µακριά τούφα µε µαύρες τρίχες που µοιάζει µε γένι. Μάλιστα, σε αυτό το γνώρισµα οφείλει το είδος το επιστηµονικό του όνοµα, Gypaetus barbatus, που σε ελεύθερη απόδοση σηµαίνει «Γυπαετός, ο γενειοφόρος». Ο Γυπαετός είναι ορεσίβιο είδος, συχνάζει σε περιοχές µεγάλου υψοµέτρου (1.500-4.000 µέτρα), ενώ το χειµώνα που οι µεγάλοι ορεινοί όγκοι είναι καλυµµένοι µε χιόνια απαντάται και σε χαµηλότερο υψόµετρο (500-800 µέτρα) στα ηµιορεινά. Φωλιάζει στην καρδιά του χειµώνα (από µέσα εκεµβρίου µέχρι τέλη Ιανουαρίου) µέσα σε µικρές σπηλιές σε απόκρηµνα βράχια ή βαθιά φαράγγια µε πλαγιές µεγάλης κλίσης. Γεννά δύο αυγά, µετά από περίοδο επώασης 55-57 ηµερών και το µοναδικό µικρό που επιζεί µένει στη φωλιά για 4 περίπου µήνες. Το νεαρό πουλί θα πετάξει για πρώτη φορά στα τέλη Ιουνίου µε αρχές Ιουλίου, ενώ θα είναι σεξουαλικά ώριµο για να αναπαραχθεί µετά από τουλάχιστον 6 χρόνια. Η µέση επιφάνεια της επικράτειας ενός ζευγαριού κυµαίνεται από 200-400 τετραγωνικά χιλιόµετρα και συνεπώς η κατανοµή του είδους είναι σχετικά αραιή. Τα νεαρά πουλιά, τα πρώτα χρόνια της ζωής τους καλύπτουν µεγάλες αποστάσεις εξερευνώντας άλλες περιοχές, αλλά τις περισσότερες φορές επιστρέφουν στη γενέτειρα περιοχή. Αντίθετα, τα ενήλικα πουλιά παρουσιάζουν έντονη φιλοπατρία και δείχνουν εντελώς απρόθυµα να αφήσουν την περιοχή τους για να εποικήσουν γειτονικούς ορεινούς όγκους, ακόµη και αν αυτοί βρίσκονται µερικά µόνο χιλιόµετρα µακριά. Ο Γυπαετός είναι το µοναδικό πλάσµα στον κόσµο που τρέφεται σχεδόν αποκλειστικά µε κόκαλα (70-90% της διατροφής του). Στην Κρήτη οι βοσκοί το αποκαλούν «Κοκαλά», καθώς από πολύ παλιά το βλέπουν να σπάει τα µεγαλύτερα κοκάλα µε µια χαρακτηριστική τεχνική. Τα πετάει από 4
µεγάλο ύψος σε απότοµα µυτερά βράχια ακολουθώντας τα µε µια σπειροειδή κάθοδο. Αυτή τη διαδικασία την επαναλαµβάνει αρκετές φορές µέχρι να σπάσουν και στη συνέχεια τρώει τα κοµµάτια ξεκινώντας από το µεδούλι. Τα µικρότερα κοκάλα τα καταπίνει ολόκληρα και το στοµάχι του, µε τα πανίσχυρα γαστρικά υγρά που διαθέτει, τα χωνεύει µε ευκολία. Αυτή η διατροφική του συνήθεια φαντάζει περίεργη, αλλά από τη στιγµή που έχει λυθεί το πρόβληµα της πέψης, τα κόκαλα αποτελούν µια πολύ θρεπτική και εύκολα αποθηκεύσιµη τροφή, για την οποία επιπλέον έχει ελάχιστους ανταγωνιστές. Ο Γυπαετός απειλείται κυρίως από την έλλειψη τροφής, τα δηλητηριασµένα δολώµατα για την καταστροφή «επιβλαβών ειδών» όπως οι λύκοι, οι αλεπούδες, τα τσακάλια, τα αδέσποτα σκυλιά και τα κορακοειδή, την καταστροφή των οικοτόπων του και την παράνοµη φόνευση. Στην ηπειρωτική Ελλάδα, σηµαντικότερες αιτίες για τη µείωση του είδους αποτέλεσαν η εγκατάλειψη της παραδοσιακής κτηνοτροφίας µε αποτέλεσµα την ανεπάρκεια τροφής, η χρήση δηλητηρίων για την εξολόθρευση σαρκοφάγων θηλαστικών και η καταστροφή ή η συρρίκνωση των βιοτόπων του που αποδόθηκαν σε άλλες χρήσεις όπως λατοµεία, χιονοδροµικά κέντρα και ξενοδοχεία. Αντίθετα, στην Κρήτη η λαθροθηρία και η έντονη όχληση αποτελούν τις κυριότερες απειλές, ειδικά τα τελευταία χρόνια όπου και οι πιο αποµονωµένες περιοχές έγιναν προσιτές µετά από την διάνοιξη ενός πυκνού δικτύου ορεινών δρόµων. Ο Γυπαετός (Gypaetus barbatus) θεωρείται σήµερα το σπανιότερο είδος αρπακτικού στη χώρα µας και γενικότερα στα Βαλκάνια, αφού ο πληθυσµός του εντοπίζεται µόνο στην Κρήτη και δεν αριθµεί περισσότερα από έξι αναπαραγωγικά ζευγάρια. Στην Ευρώπη, πέρα από την Κρήτη, απαντάται στην οροσειρά των Πυρηναίων (Ισπανία Γαλλία) και στο νησί της Κορσικής, ενώ στις Άλπεις το είδος έχει επαναεισαχθεί τα τελευταία χρόνια. 5
3. ΟΙ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Το πρόγραµµα LIFE ΦΥΣΗ 2002 µε θέµα: «ράσεις για την ιατήρηση Προστασία του Γυπαετού και της Βιοποικιλότητας στην Κρήτη» [LIFE02 NAT/GR/8492], υλοποιήθηκε σε έξι (6) ορεινές περιοχές της Κρήτης: 1. Μετερίζια Άγιος ίκαιος Τσουνάρα Βιτσιλιά Λευκών Ορέων [psci: GR 4340004, SPA: GR 4340016]. 2. Εθνικός ρυµός Σαµαριάς Φαράγγι Τρυπητής Ψηλάφι Κουστογέρακο [psci: GR 4340008, SPA: GR 43400014]. 3. Κουρταλιώτικο Φαράγγι Φαράγγι Πρέβελης [psci: GR 4330003, SPA: GR 4330007]. 4. Κρουσώνας Βρωµόνερο Ίδης / Όρος Ψηλορείτης (Νοτιοδυτικό Τµήµα) [psci: GR 4310009, SPA: GR 4310009 / GR 4330009]. 5. Ανατολικά Αστερούσια Όρη [psci: GR 4330005, SPA: GR 4330003]. 6. Κορυφή Λάζαρος Μαδάρα ίκτης / Κορυφή Κούπα ( υτική ίκτη) [psci: GR 4320002, SPA: GR 4320010 / GR 4310011]. 4. ΟΙ ΣΤΟΧΟΙ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Το πρόγραµµα LIFE ΦΥΣΗ 2002 µε θέµα: «ράσεις για την ιατήρηση Προστασία του Γυπαετού και της Βιοποικιλότητας στην Κρήτη» [LIFE02 NAT/GR/8492], είχε ως στόχο τη διατήρηση προστασία του υπάρχοντος πληθυσµού του Γυπαετού στην Κρήτη και τη διαχείριση της ορεινής βιοποικιλότητας, µέσω της υποστήριξης των περιφερειακών και τοπικών αρχών για την υλοποίηση των σηµαντικότερων διαχειριστικών δράσεων που προβλέπονται από τα ιαχειριστικά Σχέδια και τις Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες που εκπονήθηκαν στο πλαίσιο του προγράµµατος LIFE ΦΥΣΗ 1998 για τις έξι ορεινές περιοχές του προγράµµατος. Συγκεκριµένα, οι σηµαντικότεροι στόχοι του προγράµµατος ήταν οι ακόλουθοι: Συντονισµός και υποστήριξη των κρατικών υπηρεσιών για την βελτίωση του καθεστώτος προστασίας του Γυπαετού στην Κρήτη. 6
Περιορισµός των ανθρωπογενών παραγόντων θνησιµότητας τόσο του Γυπαετού όσο και άλλων ειδών προτεραιότητας. Βελτίωση της αναπαραγωγικής επιτυχίας και του ποσοστού επιβίωσης του Γυπαετού µέσω της υλοποίησης συγκεκριµένων διαχειριστικών δράσεων. Βελτίωση της κατάστασης των βιοτόπων φωλεοποίησης και τροφοληψίας τόσο του Γυπαετού όσο και των άλλων ειδών προτεραιότητας στην Κρήτη. Αύξηση της ενηµέρωσης ευαισθητοποίησης των τοπικών κοινοτήτων και ενίσχυση της συµµετοχής διαφόρων κοινωνικών οµάδων σε θέµατα διαχείρισης και προστασίας των αρπακτικών πουλιών. Προώθηση βιώσιµων και συµβατών µε τη διατήρηση της βιοποικιλότητας αγροπεριβαλλοντικών πρακτικών και οικοτουριστικών δραστηριοτήτων σε δύο περιοχές του προγράµµατος (Αστερούσια και Άγιος ίκαιος), σε πιλοτική βάση. Συντονισµός των δράσεων διατήρησης και προστασίας για τον εναποµείναντα πληθυσµό του Γυπαετού στην Κρήτη. 5. ΟΙ ΡΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Οι σηµαντικότερες δράσεις του προγράµµατος LIFE ΦΥΣΗ 2002 µε θέµα: «ράσεις για την ιατήρηση Προστασία του Γυπαετού και της Βιοποικιλότητας στην Κρήτη» [LIFE02 NAT/GR/8492], ήταν οι ακόλουθες: ηµιουργία της Οµάδας ιαχείρισης του Προγράµµατος, όπου εµπλέκονταν οι αρµόδιες υπηρεσίες της Περιφέρειας Κρήτης, οι ασικές Υπηρεσίες της Κρήτης και το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστηµίου της Κρήτης, ώστε να συντονιστούν οι σχετικές πρωτοβουλίες και δράσεις κατά τη διάρκεια υλοποίησης του προγράµµατος. Εκπόνηση ιαχειριστικών Σχεδίων για την εκτατική κτηνοτροφία και τις παραδοσιακές καλλιέργειες στις περιοχές των Αστερουσίων και του 7
Άγιου ίκαιου. Τα προαναφερόµενα ιαχειριστικά Σχέδια υλοποιήθηκαν από τις ιευθύνσεις ασών Ηρακλείου και Χανίων αντίστοιχα. Εντατική παρακολούθηση των πληθυσµών του Γυπαετού και άλλων προστατευόµενων αρπακτικών πουλιών στους ορεινούς όγκους της Κρήτης. Η παρακολούθηση πραγµατοποιήθηκε µε καταµετρήσεις ατόµων στο πεδίο, µε παρατήρηση µαρκαρισµένων ή δακτυλιωµένων ατόµων και µε παρακολούθηση ραδιοσηµασµένων ατόµων µε ειδικούς ποµπούς. Συνολικά, ο πληθυσµός του Γυπαετού εκτιµάται σε 30 άτοµα, µε συνολικά 5-6 αναπαραγωγικά ζευγάρια. ιάσωση του δεύτερου νεοσσού των Γυπαετών (που ποτέ δεν επιβιώνει στη φωλιά) και ανατροφή του, µε σκοπό τη µελλοντική απελευθέρωσή του στην Κρήτη. Η παρακολούθηση της επώασης και εκκόλαψης των αυγών και της ανάπτυξης των νεοσσών έγινε µε µικροκάµερες που τοποθετήθηκαν σε επιλεγµένες φωλιές του είδους. H δράση απέβλεπε στην παρακολούθηση δύο φωλιών (Α και Β), ώστε να συγκεντρωθούν πληροφορίες για την φαινολογία αναπαραγωγής και τη συµπεριφορά του είδους (διάρκεια επώασης αυγών, διαφορά εκκόλαψης των νεοσσών, αδελφοκτονία κ.ά.). Στη συνέχεια, η πληροφορία αυτή θα εφαρµοζόταν στην φωλιά Α, όπου το ζευγάρι αποτύγχανε συνέχεια τα τελευταία πέντε χρόνια. Αυτό σήµαινε την αποµάκρυνση των αυγών και επώασή τους µε τεχνητά µέσα, ή την αφαίρεση του δεύτερου νεοσσού και ανατροφή του σε αιχµαλωσία. υστυχώς, το ζευγάρι της φωλιάς Α χάθηκε τον πρώτο χρόνο του προγράµµατος. Επίσης για το ζευγάρι Β, το οποίο φώλιαζε µε επιτυχία κάθε χρόνο από το 2000 και µετά, η οµάδα του προγράµµατος έκρινε πως η δράση δεν έπρεπε να εφαρµοστεί λόγω υψηλού κινδύνου θήρευσης από κοράκια. Παροχή πρόσθετης τροφής (λειτουργία ταϊστρών) σε ορεινές περιοχές του προγράµµατος. Στόχος της λειτουργίας των ταϊστρών ήταν η ενίσχυση της τακτικής αναπαραγωγής του Γυπαετού και η αύξηση της διαθεσιµότητας τροφής για τους νεαρούς Γυπαετούς. Σχεδιασµός και υλοποίηση προγράµµατος παρακολούθησης και φύλαξης των Καταφυγίων Άγριας Ζωής στους ορεινούς όγκους του νησιού από τις αρµόδιες ασικές Υπηρεσίες και τους θηροφύλακες της Κυνηγετικής Οµοσπονδίας. Προηγήθηκαν ειδικά επιµορφωτικά 8
σεµινάρια στην Κρήτη και ένα εκπαιδευτικό ταξίδι στο Καταφύγιο Αρπακτικών Πουλιών της αδιάς. ιανοµή 1.000 ειδικών σφηκοπαγίδων στους µελισσοκόµους της Κρήτης, προκειµένου να περιορισθεί η χρήση των δηλητηριασµένων δολωµάτων για τις σφήκες, δραστηριότητα ιδιαίτερα επιβλαβή για τα αρπακτικά πουλιά. ιαχείριση αυτόχθονων θηραµατικών ειδών. Στη δράση περιλαµβανόταν η εκτροφή νησιωτικής πέρδικας τοπικού γενετικού υλικού και η λειτουργία κλωβών εγκλιµατισµού µε σκοπό τον εµπλουτισµό των φυσικών πληθυσµών τους στα Καταφύγια Άγριας Ζωής. Συνολικά απελευθερώθηκαν κατά τη διάρκεια του προγράµµατος 6.000 πέρδικες στα Αστερούσια και στον Άγιο ίκαιο. Πιλοτική αποκατάσταση υποβαθµισµένων περιοχών (π.χ. φυτεύσεις αυτοφυών ειδών), κατασκευή υποδοµών για την υποστήριξη της εκτατικής κτηνοτροφίας (π.χ. ποτίστρες) και κατασκευή µικρών υδατοσυλλογών για την άγρια πανίδα. Προώθηση του οικοτουρισµού στις ορεινές περιοχές του προγράµµατος µε άξονα την ιδιαίτερη αξία του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Η δράση περιλάµβανε τη συντήρηση και τη σήµανση παλιών µονοπατιών, την κατασκευή παρατηρητηρίων, τη δηµιουργία Κέντρων Ενηµέρωσης, τη διοργάνωση εκδηλώσεων και γιορτών, καθώς και την παραγωγή ενηµερωτικού υλικού και εκδόσεων (π.χ. οικοτουριστικοί οδηγοί). Η ιστοσελίδα <http://www.nhmc.uoc.gr/life_gypaetus/> του προγράµµατος ενηµερωνόταν σε τακτά χρονικά διαστήµατα µε όλα τα υπάρχοντα νέα στοιχεία για το πρόγραµµα και την υλοποίηση συγκεκριµένων δράσεων. Επιπλέον, δηµιουργήθηκε στο διαδίκτυο µια οµάδα επικοινωνίας (newsgroup) για την προστασία του Γυπαετού στα Βαλκάνια και την Κρήτη, καθώς και για την ενηµέρωση των σχετικών παρατηρήσεων του είδους. Η οµάδα επικοινωνίας βρίσκεται στη δικτυακή διεύθυνση <http://clubs.pathfinder.gr/gypaetus>. 9
5.1 ράσεις ενηµέρωσης ευαισθητοποίησης Έµφαση δόθηκε στην ενηµέρωση ευαισθητοποίηση του κοινού, καθώς και στη διάδοση των αποτελεσµάτων του προγράµµατος. Πιο συγκεκριµένα, κατά τη διάρκεια του προγράµµατος υλοποιήθηκαν οι ακόλουθες δράσεις: ηµοσιοποίηση υλοποίησης του προγράµµατος, ενηµέρωση τοπικών κοινοτήτων και συχνή ενηµέρωση για τις δράσεις του προγράµµατος. ηµιουργία και λειτουργία Κέντρων Ενηµέρωσης: Κατά τη διάρκεια του προγράµµατος, λειτούργησαν Κέντρα Ενηµέρωσης στο Ηράκλειο (εκθεσιακός χώρος του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης), στα Χανιά (στο παλαιό λιµάνι της πόλης κατά τους καλοκαιρινούς µήνες) και στη Ρογδιά Ν. Χανιών. Το τελευταίο θα συνεχίσει να λειτουργεί και µετά τη λήξη του προγράµµατος σε καθηµερινή βάση (για πληροφορίες: 28220 51510 ή στο ήµο Ιναχωρίου, τηλ. 28220 61544). Τέλος, κινητή έκθεση του προγράµµατος επισκέφτηκε όλες σχεδόν τις ορεινές περιοχές της Κρήτης και ενηµέρωσε τους κατοίκους για τους στόχους και τις δράσεις του προγράµµατος. Παραγωγή ενηµερωτικού υλικού: Πιο συγκεκριµένα: Ενηµερωτικό φυλλάδιο, αφίσες και αυτοκόλλητα. Ειδικά µακό µπλουζάκια µε στάµπες ειδών της άγριας ζωής, ύο ενηµερωτικά ντοκιµαντέρ σε DVD (Άγιος ίκαιος, Αστερούσια). Φωτογραφικό λεύκωµα 78 σελίδων για την «Ορεινή Κρήτη». Ορνιθολογικοί οδηγοί για τις περιοχές του Άγιου ίκαιου και των Αστερουσίων. Οικοτουριστικοί οδηγοί για τις περιοχές του Άγιου ίκαιου και των Αστερουσίων. «Οδηγός Ορθής Γεωργικής Πρακτικής», που αφορά τη γεωργία και τη διατήρηση της βιοποικιλότητας. Πρακτικά του ιεθνούς Συνεδρίου µε θέµα: «Προστασία και ιαχείριση των Πληθυσµών των Γυπών» (Θεσσαλονίκη, 14-16 Νοεµβρίου 2005), που διοργανώθηκε σε συνεργασία µε το WWF Ελλάς. 10
ιοργάνωση Συναντήσεων Εργασίας: ιοργανώθηκαν οι ακόλουθες συναντήσεις εργασίας (workshops) και / ή συνέδρια: α) «ίκτυο για τη ιατήρηση Προστασία του Γυπαετού στα Βαλκάνια», αδιά Ν. Έβρου, 29-31 Μαρτίου 2004. β) «Προστασία και ιαχείριση των Πληθυσµών των Γυπών», Θεσσαλονίκη, 14-16 Νοεµβρίου 2005. γ) «ράσεις για τη ιατήρηση Προστασία του Γυπαετού στην Ευρώπη», Έλος Ν. Χανίων, 5-9 Απριλίου 2006. Υλικό Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης: Στο πλαίσιο του προγράµµατος, κατασκευάστηκαν δέκα (10) «Μουσειοβαλίτσες του Γυπαετού» και δόθηκαν στις διευθύνσεις τόσο της Πρωτοβάθµιας όσο και της ευτεροβάθµιας Εκπαίδευσης στους νοµούς της Κρήτης (σύνολο 8), ενώ δύο (2) µουσειοβαλίτσες παρέµειναν στο Εκπαιδευτικό Τµήµα του ΜΦΙΚ. Η «Μουσειοβαλίτσα» δηµιουργήθηκε για µαθητές της Πρωτοβάθµιας ( ηµοτικά Σχολεία) και της ευτεροβάθµιας (Γυµνάσια Λύκεια) Εκπαίδευσης. Ως σκοπό έχει να µπορέσουν να γνωρίσουν τα παιδιά αυτό το µοναδικό πουλί, να µάθουν για τον κύκλο ζωής του και να ενηµερωθούν για τις συνήθειές του. Για αυτό το λόγο δηµιουργήθηκε ένα πακέτο εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων, ώστε η γνώση να µεταφερθεί στα παιδιά µε τρόπο αβίαστο, παίζοντας και δηµιουργώντας. ιοργάνωση φεστιβάλ για τη φύση: Με στόχο την καλύτερη προσέγγιση των τοπικών κοινωνιών και την αποτελεσµατικότερη ενηµέρωση ευαισθητοποίηση του κοινού και των επισκεπτών σε περιβαλλοντικά θέµατα, τη γνωριµία τους µε το πρόγραµµα και τους στόχους του και την προώθηση των φιλικών προς το περιβάλλον πρακτικών για τις χρήσεις γης και τα παραγόµενα προϊόντα, πραγµατοποιήθηκαν από τις ιευθύνσεις ασών της Κρήτης σε συνεργασία µε τους τοπικούς ήµους δύο φεστιβάλ στα Αστερούσια και τον Άγιο ίκαιο. Τα φεστιβάλ αυτά, που πραγµατοποιήθηκαν το 2004 και το 2005, επιδιώκεται να γίνουν σηµαντικά ετήσια γεγονότα στις δύο προαναφερόµενες περιοχές. 11
6. ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ Τα αποτελέσµατα του προγράµµατος LIFE ΦΥΣΗ 2002 µε θέµα: «ράσεις για την ιατήρηση Προστασία του Γυπαετού και της Βιοποικιλότητας στην Κρήτη» [LIFE02 NAT/GR/8492], είναι περιληπτικά τα ακόλουθα: Συντονισµός των δράσεων διαχείρισης και προστασίας στις Ζώνες Ειδικής Προστασίας (SPA) της Κρήτης και απόκτηση σχετικής εµπειρίας και γνώσεων από τις αρµόδιες εθνικές, περιφερειακές και τοπικές αρχές. Απόκτηση τεχνογνωσίας σε θέµατα διαχείρισης απειλούµενων ειδών ορνιθοπανίδας από τις αρµόδιες αρχές και φορείς ( ιευθύνσεις ασών, Τοπική Αυτοδιοίκηση, Κυνηγετικοί Σύλλογοι κ.ά.). Εκπόνηση ιαχειριστικών Σχεδίων για τις αγρο-περιβαλλοντικές µεθόδους σε δύο περιοχές του προγράµµατος (Αστερούσια, Άγιος ίκαιος). Κατασκευή υποδοµών για την ορθότερη κατανοµή του κτηνοτροφικού κεφαλαίου σε επιλεγµένες περιοχές του προγράµµατος και συνεπώς µείωση των δυσµενών επιδράσεων στο περιβάλλον (χλωρίδα, αβιοτικό περιβάλλον), καθώς και για την βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης των προστατευόµενων ειδών. Περιορισµός των ανθρωπογενών παραγόντων θνησιµότητας των ειδών προτεραιότητας, συµπεριλαµβανοµένων της λαθροθηρίας και της χρήσης δηλητηριασµένων δολωµάτων. Βελτίωση της αναπαραγωγικής επιτυχίας των υπαρχόντων ζευγαριών Γυπαετού στην Κρήτη, αύξηση της δυνατότητας δηµιουργίας ζευγαριών από µοναχικά άτοµα και δηµιουργία των απαραίτητων προϋποθέσεων για τη µελλοντική εξάπλωση του πληθυσµού του είδους. Θηραµατοπονική διαχείριση για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας και κατά συνέπεια εξασφάλιση της επιβίωσης του είδους που βρίσκεται στις υψηλότερες θέσεις της οικολογικής πυραµίδας. 12
Αναπροσανατολισµός των υπαρχόντων µοντέλων µη βιώσιµης ανάπτυξης στις ορεινές περιοχές της Κρήτης, µέσω της προώθησης της ανάπτυξης µικρής κλίµακας οικοτουριστικών δραστηριοτήτων. Αύξηση της ενηµέρωσης ευαισθητοποίησης των τοπικών κοινοτήτων και ενεργή συµµετοχή τους σε δράσεις διαχείρισης και προστασίας ειδών προτεραιότητας στην Κρήτη. Υλοποίηση προγράµµατος Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης στην Κρήτη και παραγωγή σχετικού ενηµερωτικού υλικού. Παραγωγή ενηµερωτικού υλικού: αφίσες, φυλλάδια, ορνιθολογικοί οδηγοί, οικοτουριστικοί οδηγοί, φωτογραφικό λεύκωµα, ντοκιµαντέρ, T-shirts κ.ά. Ειδικότερα, όσον αφορά την βιολογία και τη διατήρηση του είδους, το πρόγραµµα κατέληξε στα ακόλουθα συµπεράσµατα: Ο πληθυσµός του Γυπαετού στην Κρήτη παρουσιάζει σηµάδια ανάκαµψης (σε σύγκριση µε τις αρχές της δεκαετίας). Τρία νέα ζευγάρια δηµιουργήθηκαν µέχρι το τέλος του προγράµµατος ενώ αυξήθηκαν οι παρατηρήσεις των ανώριµων ατόµων. Το τελευταίο γεγονός πιστοποιεί πως βελτιώθηκε ο ρυθµός βιωσιµότητα τους (βλέπε Σχήµα 1). Σύµφωνα µε την παρακολούθηση ραδιοσηµασµένων Όρνιων και νεαρών Γυπαετών η λαθροθηρία και οι δευτερογενείς δηλητηριάσεις παραµένουν σηµαντικοί θνησιγόνοι παράγοντες για το είδος (βλέπε Πίνακες 1 και 2, και Σχήµα 2). Σύµφωνα µε τα δεδοµένα της τηλεµετρίας από τους έξι νεοσσούς που µαρκαρίστηκαν στη φωλιά την περίοδο 2001-2006, ένα βρέθηκε πυροβοληµένο, ενώ τα υπόλοιπα επιβίωσαν µε δύο από αυτά να έχουν φτάσει στο στάδιο της ενηλικίωσης και να έχουν εγκατασταθεί σε επικράτειες. Τα κύρια αποτελέσµατα της ανάλυσης των δεοµένων της τηλεµετρίας νεαρών Γυπαετών την περίοδο 2001-2006 ήταν τα ακόλουθα (βλέπε Σχήµα 3): Η πτέρωση των νεοσσών λαµβάνει χώρα την περίοδο 15 Απριλίου 15 Μαΐου. 13
Τα νεαρά άτοµα µετά την πτέρωση εξαρτώνται από τους γονείς τους για ακόµη 1-1,5 µήνες. Συνήθως τους ακολουθούν στην ανεύρεση τροφής εντός της γενέθλιας επικράτειας. Οι νεαροί Γυπαετοί συχνά ακολουθούν άλλα πτωµατοφάγα αρπακτικά (κυρίως όρνια και κοράκια), προφανώς λόγω απειρίας στην ανεύρεση τροφής. Η έναρξη της φάσης διασποράς των νεαρών Γυπαετών λαµβάνει χώρα την περίοδο 15-20 Αυγούστου (δηλαδή 10-12 εβδοµάδες µετά την πτέρωση). Η περίοδος των έντονων µετακινήσεων λαµβάνει χώρα 13-15 εβδοµάδες µετά την πτέρωση (περίπου κατά τον Νοέµβριο), ενώ στη συνέχεια τα πουλιά εγκαθίστανται σε νέα περιοχή (περιοχή πρώτης εγκατάστασης / διαχείµασης). Η διασπορά των νεαρών Γυπαετών τον πρώτο χρόνο της ζωής τους καλύπτει ολόκληρη σχεδόν την Κρήτη. Ωστόσο, το 75% του χώρου που κινούνται καλύπτει έκταση 2.000 km 2. Η έντονη αναζήτηση τροφής πραγµατοποιείται σε ακτίνα 4-10 km από την θέση κουρνιάσµατος. Οι νεαροί Γυπαετοί µετακινούνται συνεχώς και εγκαθίστανται σε νέες περιοχές όταν εντοπίσουν τροφή. Σε αντίθετη περίπτωση πραγµατοποιούν διερευνητικές πτήσεις και επιστρέφουν στις γνωστές περιοχές. Οι περιοχές εγκατάστασης εκτός από επάρκεια τροφής συνήθως παρουσιάζουν ευνοϊκές συνθήκες πτήσης (δηλ. ορογραφικά ρεύµατα αέρα). Οι σηµαντικότερες περιοχές για τα νεαρά άτοµα Γυπαετών εντοπίζονται στο Όρος Αποπηγάδι, στα δυτικά Λευκά Όρη (φαράγγι Αγ. Ειρήνης), ο Εθνικός ρυµός Σαµαριάς, η ηµιορεινή περιοχή του νότιου Ρεθύµνου (φαράγγια Κοτσυφού, Κουρταλιώτη και Φρατίου), ο νοτιοανατολικό Ψηλορείτης (περιοχή Μαλεβιζίου) και τα Αστερούσια Όρη. Η παρακολούθηση µιας φωλιάς του είδους µε την χρήση µικροκάµερας µας βοήθησε ως προς τα εξής (βλέπε Εικόνα 1): Στη µελέτη της φαινολογίας αναπαραγωγής του είδους και τον ακριβή υπολογισµό της κατάλληλης χρονικής στιγµής για την 14
αφαίρεση του δεύτερου νεοσσού από τη φωλιά. (Επώαση: 53-55 ηµέρες / ιαφορά εκκόλαψης αυγών: 7 ηµέρες / ιάρκεια ζωής δεύτερου νεοσσού: 5 ηµέρες / Ενδεικτική ηµέρα επέµβασης για την διάσωση του 2 ου νεοσσού: 3η ηµέρα όταν ο νεοσσός είναι 2 ηµερών). Στη σωστή εκτίµηση της κρίσιµης περιόδου για την παροχή πρόσθετης τροφής στο νεοσσό όταν χρειάζεται κρέας διότι δεν είναι ακόµη ικανός να τρέφεται µε κόκαλα (1 η 3 η εβδοµάδα). Στην ασφαλή εκτίµηση της κατάλληλης περιόδου για το µαρκάρισµα του νεοσσού (80% των ηµερών στη φωλιά). Στον επιτυχή υπολογισµό του επιπέδου εποχιακής διαθεσιµότητας τροφής στις συγκεκριµένες επικράτειες. Στη σηµαντική βελτίωση των υπαρχόντων γνώσεων για την αναπαραγωγική συµπεριφορά του ζευγαριού, δηλαδή σχετικά µε την κατασκευή και επιδιόρθωση της φωλιάς, την εκκόλαψη, την προσφορά τροφής, τις αλλαγές των ενηλίκων, την υπεράσπιση φωλιάς, τις αντιδράσεις σε κινδύνους κ.ά. Στη διαπίστωση του αυξηµένου κινδύνου θήρευση της φωλιάς από κοράκια (Corvus corax), ιδιαίτερα σε περίπτωση επιχείρησης αφαίρεσης του δεύτερου νεοσσού. Στην ενσωµάτωση πληθώρας επιλεγµένων πληροφοριών στην εκστρατεία ενηµέρωσης της κοινής γνώµης. Η ενδογαµία αποτελεί εν δυνάµει κίνδυνο για τον πληθυσµό του είδους λόγω του µικρού του µεγέθους. Ωστόσο βραχυπρόθεσµα, οι ανθρωπογενείς αιτίες θνησιµότητας είναι πολύ πιο σηµαντικοί αρνητικοί παράγοντες για την διατήρηση του είδους. Η τεχνητή παροχή τροφής µέσω της λειτουργίας ταϊστρών αποδείχτηκε η πιο φτηνή και αποτελεσµατική διαχειριστική δράση του προγράµµατος. Συνολικά, σε επτά (7) ταΐστρες για γύπες τοποθετήθηκαν έξι τόνοι (6 tn) τροφής ανά έτος (βλέπε Σχήµα 4). 15
Σχήµα 1. Επικράτειες Γυπαετού στην Κρήτη (2006). [Φωλιάζοντα ζεύγη = Κόκκινο, Μη φωλιάζοντα ζεύγη = Κίτρινο, Μοναχικά άτοµα = Άσπρο- µαύρο, Εγκαταλειµµένες επικράτειες = Άσπρο] Πίνακας 1. Περιπτώσεις θνησιµότητας γυπαετών στην Κρήτη την περίοδο 1990-2006. Έτος Αιτία Υψόµετρο (m) Ηλικία Εποχή 1991 Λαθροθηρία 600 Ενήλικο Καλοκαίρι 1992 Λαθροθηρία 900 Ενήλικο Καλοκαίρι 1993 Ταρίχευση 900 Ανώριµο Φθινόπωρο 1997 Ταρίχευση 1100 Ανώριµο Φθινόπωρο 1998 Ταρίχευση 500 Ανώριµο Φθινόπωρο 1998 Λαθροθηρία 1800 Ενήλικο Άνοιξη 2000 Λαθροθηρία 1200 Ενήλικο Άνοιξη 2000 ηλητηρίαση 650 Ενήλικο Καλοκαίρι 2006 Λαθροθηρία 850 Ανώριµο Φθινόπωρο 16
Πίνακας 2. Αποτελέσµατα τοξικολογικών αναλύσεων αρπακτικών που συλλέχθηκαν νεκρά στην Κρήτη την περίοδο 2003-2004. Είδος / Αιτία Άγνωστη ηλητηρίαση Τραυµατισµός Πυροβολισµός Σύνολο Circus aeroginosus 1 1 Buteo buteo 1 1 1 3 Gyps fulvus 3 3 2 3 11 Milvus migrans 1 1 Falco tinnunculus 1 1 Σύνολο 5 5 2 5 17 Σχήµα 2. Περιοχές υψηλού κινδύνου για λαθροθηρία και δευτερογενή δηλητηρίαση για τα πτωµατοφάγα αρπακτικά της Κρήτης (µε κίτρινο χρώµα περιοχές ιδιαίτερα ευαίσθητες για τον πληθυσµό του Γυπαετού). 17
Σχήµα 3. Ραδιοεντοπισµοί ενός νεαρού γυπαετού κατά την φάση διασποράς του µετά την πτέρωση (2005), µε την χρήση ραδιοποµπού (VHF/UHF) και ενσωµατωµένου παγκόσµιου συστήµατος εντοπισµού (GPS). 18
Εικόνα 1. Παρακολούθηση φωλιάς µε µικροκάµερα. 09:10 11:10 13:10 15:10 19
Σχήµα 4. Θέση ταϊστρών και επικράτειες Γυπαετού στην Κρήτη. 7. ΠΗΓΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΣΗΣ Μετά τη λήξη του προγράµµατος, όλα τα στοιχεία και τα παραδοτέα του προγράµµατος θα παραµείνουν διαθέσιµα στο κοινό. Η κύρια πηγή πρόσβασης σε αυτά είναι η ιστοσελίδα του προγράµµατος <http://www.nhmc.uoc.gr/life_gypaetus/>, µέσα από την οποία οι ενδιαφερόµενοι µπορούν να έχουν πρόσβαση στο ενηµερωτικό υλικό, τις αναφορές και τα βασικά επιστηµονικά παραδοτέα. Καθώς οι περισσότερες από τις επιστηµονικές αναφορές του προγράµµατος περιέχουν πρωτογενή ερευνητικά στοιχεία, αυτές δεν θα αναρτηθούν στο διαδίκτυο. Παρ όλα αυτά θα είναι διαθέσιµες στους ενδιαφερόµενους µέσω του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας του Πανεπιστηµίου Κρήτης [ ιεύθυνση: Πανεπιστήµιο Κρήτης, Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Κρήτης (Μ.Φ.Ι.Κ.), Τ.Θ. 2208, 71409 Ηράκλειο, Κρήτη, Τηλ. 2810 393265, Fax 2810 324366, E-mail: mprobonas@nhmc.uoc.gr]. 20
Παρατηρητήριο πουλιών στα Αστερούσια. 21
Παρακολούθηση Πληθυσµού Γυπαετού σε ορεινές περιοχές της Κρήτης. 22
Επόπτευση και φύλαξη περιοχών υλοποίησης του προγράµµατος. 23
ιάδοση αποτελεσµάτων προγράµµατος και δράσεις ενηµέρωσης. 24
ιάδοση αποτελεσµάτων προγράµµατος και δράσεις ενηµέρωσης. 25
ιάδοση αποτελεσµάτων προγράµµατος και δράσεις ενηµέρωσης. 26
ιάδοση αποτελεσµάτων προγράµµατος και δράσεις ενηµέρωσης. 27
ιάδοση αποτελεσµάτων προγράµµατος και δράσεις ενηµέρωσης. 28
ιάδοση αποτελεσµάτων προγράµµατος και δράσεις ενηµέρωσης. 29
Μονοπάτι Παρατηρητηρίου Αστερουσίων. Μονοπάτι από Άγιο Γιάννη προς Ιερά Μονή Κουδουµά (Αστερούσια). 30