Α Π Α Ν Τ Η Σ Ε Ι Σ Θ Ε Μ Α Τ Ω Ν Π Α Ν Ε Λ Λ Α Δ Ι Κ Ω Ν Ε Ξ Ε Τ Α Σ Ε Ω Ν 2 0 1 5 ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ 22.05.2015 ΚΕΙΜΕΝΟ Διονύσιος Σολωμός Ο ΚΡΗΤΙΚΟΣ 3 [20.] Ἀκόμη ἐβάστουνε ἡ βροντή... Κι ἡ θάλασσα, πού σκίρτησε 1 σάν τό χοχλό 2 πού βράζει, Ἡσύχασε καί ἔγινε ὅλο ἡσυχία καί πάστρα, 3 Σάν περιβόλι εὐώδησε κι ἐδέχτηκε ὅλα τ ἄστρα 5 Κάτι κρυφό μυστήριο ἐστένεψε τή φύση 4 Κάθε ὀμορφιά νά στολιστεῖ καί τό θυμό ν ἀφήσει. Δέν εἶν πνοή στόν οὐρανό, στή θάλασσα, φυσώντας Οὔτε ὅσο κάνει στόν ἀνθό ἡ μέλισσα περνώντας, Ὅμως κοντά στήν κορασιά, πού μ ἔσφιξε κι ἐχάρη, 10 Ἐσειότουν τ ὁλοστρόγγυλο καί λαγαρό 5 φεγγάρι Καί ξετυλίζει ὀγλήγορα κάτι πού ἐκεῖθε βγαίνει, Κι ὀμπρός μου ἰδού πού βρέθηκε μία φεγγαροντυμένη. Ἔτρεμε τό δροσάτο φῶς στή θεϊκιά θωριά της, Στά μάτια της τά ὁλόμαυρα καί στά χρυσά μαλλιά της. 4 [21.] Ἐκοίταξε τ ἀστέρια, κι ἐκεῖνα ἀναγαλλιάσαν, Καί τήν ἀχτινοβόλησαν καί δέν τήν ἐσκεπάσαν Κι ἀπό τό πέλαο, πού πατεῖ χωρίς νά τό σουφρώνει, 6 Κυπαρισσένιο ἀνάερα τ ἀνάστημα σηκώνει, 1 σκίρτησε: αόριστος σε θέση παρατατικού («σκιρτούσε»: αναταρασσόταν). 2 χοχλό: κοχλασμό, βράσιμο. 3 πάστρα: καθαρότητα, διαύγεια. 4 εστένεψε τη φύση: επιβλήθηκε (στην πλάση), την ανάγκασε 5 λαγαρό: διαυγές, καθαρό, φωτεινό. 6 χωρίς να το σουφρώνει: χωρίς καν να ρυτιδώνει, χωρίς και κατά το ελάχιστο να υποχωρεί η επιφάνεια του νερού στο βήμα της, χωρίς να βυθίζεται. 5 Κι ἀνεῖ τς ἀγκάλες μ ἔρωτα καί μέ ταπεινοσύνη, Κι ἔδειξε πάσαν ὀμορφιά καί πάσαν καλοσύνη. Τότε ἀπό φῶς μεσημερνό ἡ νύχτα πλημμυρίζει, Κι ἡ χτίσις ἔγινε ναός πού ὁλοῦθε λαμπυρίζει. Τέλος σ ἐμέ πού βρίσκομουν ὀμπρός της μές στά ρεῖθρα 7, 10 Καταπώς στέκει στό Βοριά ἡ πετροκαλαμίθρα 8, Ὄχι στήν κόρη, ἀλλά σ ἐμέ τήν κεφαλή της κλίνει Τήν κοίταζα ὁ βαριόμοιρος, μ ἐκοίταζε κι ἐκείνη. Ἔλεγα 9 πώς τήν εἶχα ἰδεῖ πολύν καιρόν ὀπίσω, Κάν 10 σέ ναό ζωγραφιστή μέ θαυμασμό περίσσο, 15 Κάνε τήν εἶχε ἐρωτικά ποιήσει ὁ λογισμός μου, Κάν τ ὄνειρο, ὅταν μ ἔθρεφε τό γάλα τῆς μητρός μου Ἤτανε μνήμη παλαιή, γλυκιά κι ἀστοχισμένη, Πού ὀμπρός μου τώρα μ ὅλη της τή δύναμη προβαίνει Σάν τό νερό πού τό θωρεῖ τό μάτι ν αναβρύζει 20 Ξάφνου ὀχ 11 τά βάθη τοῦ βουνοῦ, κι ὁ ἥλιος τό στολίζει. Βρύση ἔγινε τό μάτι μου κι ὀμπρός του δέν ἐθώρα, Κι ἔχασα αὐτό τό θεϊκό πρόσωπο γιά πολλή ὥρα, Γιατί ἄκουγα 12 τά μάτια της μέσα στά σωθικά μου, Πού ἐτρέμαν καί δέ μ ἄφηναν νά βγάλω τή μιλιά μου 25 Ὅμως αὐτοί 13 εἶναι θεοί, καί κατοικοῦν ἀπ ὅπου Βλέπουνε μές στήν ἄβυσσο καί στήν καρδιά τ ἀνθρώπου, Κι ἔνιωθα πώς μοῦ διάβαζε καλύτερα τό νοῦ μου Πάρεξ ἄν ἤθελε τῆς πῶ μέ θλίψη τοῦ χειλιού μου: «Κοίτα με μές στά σωθικά, πού φύτρωσαν οἱ πόνοι..
30 Ὅμως ἐξεχειλίσανε τά βάθη τῆς καρδιᾶς μου Τ ἀδέλφια μου τά δυνατά οἱ Τοῦρκοι μοῦ τ ἀδράξαν, Τήν ἀδελφή μου ἀτίμησαν κι ἀμέσως τήν ἐσφάξαν, Τόν γέροντα τόν κύρην μου ἐκάψανε τό βράδι, Καί τήν αὐγή μοῦ ρίξανε τή μάνα στό πηγάδι. 35 Στήν Κρήτη Μακριά 'πό κεῖθ ἐγιόμισα τές φοῦχτες μου κι ἐβγῆκα. Βόηθα, Θεά, τό τρυφερό κλωνάρι μόνο νά 'χω Σέ γκρεμό κρέμουμαι βαθύ, κι αὐτό βαστῶ μονάχο». 7 ρείθρα: (με την αρχαία σημασία, ῥέεθρα) υδάτινα ρεύματα (σημερ. σημασία: χαντάκια, αυλάκια στο πλάι των δρόμων, κοίτες ποταμών). 8 πετροκαλαμίθρα: (αντιδάνειο: καλαμίτις < βενετ. pietra calamita) είδος πρωτόγονης (επιπλέουσας σε δοχείο με νερό) μαγνητικής βελόνας από καλάμι, δείκτης πυξίδας αλεξικέραυνο. 9 Έλεγα: συλλογιζόμουν, είχα την εντύπωση. 10 Κάν-Κάνε: λες και, είτε-είτε. 11 οχ: (ιδιωμ. < ἐκ) από. Πολύ συνηθισμένο στον Σολωμό. 12 άκουγα: ένιωθα. 13 αυτοί αντί αυτά (δηλ. τα μάτια): έλξη του γένους από το θεοί. 5 [22.] Ἐχαμογέλασε γλυκά στόν πόνο τῆς ψυχῆς μου, Κι ἐδάκρυσαν τά μάτια της, κι ἐμοιάζαν τῆς καλῆς μου. Ἐχάθη, ἀλιά μου! ἀλλ ἄκουσα τοῦ δάκρυου της ραντίδα 14 Στό χέρι, πού 'χα σηκωτό μόλις ἐγώ τήν εἶδα. 5 Ἐγώ ἀπό κείνη τή στιγμή δέν ἔχω πλιά τό χέρι, Π ἀγνάντευεν Ἀγαρηνό κι ἐγύρευε μαχαίρι Χαρά δέν τοῦ 'ναι ὁ πόλεμος τ ἁπλώνω τοῦ διαβάτη Ψωμοζητώντας, κι ἔρχεται μέ δακρυσμένο μάτι Κι ὅταν χορτάτα δυστυχιά τά μάτια μου ζαλεύουν 15, 10 Ἀργά, κι ὀνείρατα σκληρά τήν ξαναζωντανεύουν, Καί μέσα στ ἄγριο πέλαγο τ ἀστροπελέκι σκάει, Κι ἡ θάλασσα να καταπιεῖ τήν κόρη ἀναζητάει, Ξυπνῶ φρενίτης, 16 κάθομαι, κι ὁ νοῦς μου κινδυνεύει. Καί βάνω τήν παλάμη μου, κι ἀμέσως γαληνεύει. 15 Τά κύματα ἔσχιζα μ αὐτό, 17 τ ἄγρια καί μυρωδάτα, Μέ δύναμη πού δέν εἶχα μήτε στά πρῶτα νιάτα, Μήτε ὅταν ἐκροτούσαμε, 18 πετώντας τά θηκάρια, Μάχη στενή μέ τούς πολλούς ὀλίγα παλληκάρια. Μήτε ὅταν τόν μπομπο-ἰσούφ καί τς ἄλλους δύο βαροῦσα 20 Σύρριζα στή Λαβύρινθο π ἀλαίμαργα 19 πατοῦσα 20. Στό πλέξιμο 21 τό δυνατό ὁ χτύπος τῆς καρδιᾶς μου (Κι αὐτό μοῦ τ αὔξαιν ) ἔκρουζε 22 στήν πλεύρα τῆς κυρᾶς μου. 14 ραντίδα: ρανίδα (< ραίνω), σταγόνα, σταλαγματιά. 15 ζαλεύουν (< κοιν. ζαλώνω φορτώνω, επιβαρύνω ή κρητ. ζάλο βήμα, βηματισμός): ζαλίζονται, αναστρέφονται (;) / βαραίνουν από κούραση. 16 φρενίτης: (< φρένα): φρενιασμένος, έξω φρενών, μανιακός, ταραγμένος ο νους μου κινδυνεύει: πάω να χάσω το μυαλό μου, διακινδυνεύεται η πνευματική μου ισορροπία. 17 μ αυτό, αντί μ αυτή (την παλάμη): λες και, είτε-είτε. 18 εκροτούσαμε: συγκροτούσαμε, συνάπταμε. 19 αλαίμαργα: το επίρρημα μεταφορικό, προς δήλωση του πολεμικού μένους. 20 πατούσα: (εδώ ιδίως) κυρίευα, κρατούσα κυριαρχικά 21 πλέξιμο: η πλεύση, το κολύμπημα. 22 έκρουζε: χτυπούσε, έκρουε πλεύρα: το πλευρό, το πλάι. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Α1. Το έργο του Δ. Σολωμού έχει δεχτεί επιρροές και από το δημοτικό τραγούδι. Να αναφέρετε τρία διαφορετικά χαρακτηριστικά του δημοτικού τραγουδιού που εντοπίζετε στα αποσπάσματα του ποιήματος «Ο Κρητικός» και για καθένα από αυτά να γράψετε ένα παράδειγμα. Μονάδες 15 Β1. Σύμφωνα με τον Β. Αθανασόπουλο: «[ ] Το φως μπορεί μες στο ποιητικό τοπίο του Σολωμού να μεταμορφώνει τα πράγματα και να μετουσιώνει τα σώματα που φωτίζει. Το φως είναι η ενέργεια του Θεού, είνα ι η όραση του Θεού.[ ]». Στο κείμενο που σας δίνεται, να εντοπίσετε τέσσερα στοιχεία που υποστηρίζουν την παραπάνω άποψη (μονάδες 8) και να τα σχολιάσετε (μονάδες 12).
Β2. Να βρείτε και να σχολιάσετε : α) τα τρία χρονικά επίπεδα στο απόσπασμα 5 [22.] (μονάδες 12) και β) το περιεχόμενο και τον λειτουργικό ρόλο της παρομοίωσης στους στίχους 9-11 του αποσπάσματος 4 [21.] (μον. 8): «Τέλος σ ἐμέ πού βρίσκομουν ὀμπρός της μές στά ρεῖθρα, καταπώς στέκει στό Βοριά ἡ πετροκαλαμίθρα, Ὄχι στήν κόρη, ἀλλά σ ἐμέ τήν κεφαλή της κλίνει». Γ1. α) Να σχολιάσετε το περιεχόμενο των παρακάτω στίχων του αποσπάσματος 4 [21.] σε ένα κείμενο 100-120 λέξεων: «Ἔλεγα πώς τήν εἶχα ἰδεῖ πολύν καιρόν ὀπίσω, Κάν σέ ναό ζωγραφιστή μέ θαυμασμό περίσσο, Κάνε τήν εἶχε ἐρωτικά ποιήσει ὁ λογισμός μου, Κάν τ ὄνειρο, ὅταν μ ἔθρεψε τό γάλα τῆς μητρός μου Ἤτανε μνήμη παλαιή, γλυκιά κι ἀστοχισμένη» (15 μονάδες) β) Να σχολιάσετε τις αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή και στο ήθος του Κρητικού στους παρακάτω στίχους του αποσπάσματος 5 [22.] σε ένα κείμενο 80-100 λέξεων: «[ ] ἀλλ ἄκουσα τοῦ δάκρυου της ραντίδα Στό χέρι, πού 'χα σηκωτό μόλις ἐγώ τήν εἶδα. Ἐγώ ἀπό κείνη τή στιγμή δέν ἔχω πλιά τό χέρι, Π ἀγνάντευεν Ἀγαρηνό κι ἐγύρευε μαχαίρι Χαρά δέν τοῦ 'ναι ὁ πόλεμος τ ἁπλώνω τοῦ διαβάτη Ψωμοζητώντας, κι ἔρχεται μέ δακρυσμένο μάτι» (10 μονάδες) Μονάδες 25 Δ1. Στα κείμενα του Δ. Σολωμού και του Κ. Καρυωτάκη που σας δίνονται, να εντοπίσετε (μονάδες 5) και να σχολιάσετε (μονάδες 15) δύο ομοιότητες και τρεις διαφορές ως προς το περιεχόμενο. Κ. Γ. Καρυωτάκης ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ΝΕΡΑΪΔΑ Ἀπό τά βράχι ἀνάμεσα πετιέται 'να κεφάλι καί βλέμματα ὁλόγυρα σκορπάει φοβισμένα. Ἐγώ, κρυμμένος κάπου κεῖ στό ἔρημ ἀκρογιάλι, τό βλέπω σάν σέ ὄνειρο μέ μάτια λιγωμένα. Ἕνα κορμί παρθενικό, γυμνό ἀργοπροβάλλει κι ἁπλώνεται ἡδονικά σε κύματ ἀφρισμένα ὁ ἥλιος ἐσκυθρώπασε μπροστά στά τόσα κάλλη, τά κάλλη τ ἀπολλώνεια καί τά φωτολουσμένα. Ἀνατριχιάζ ἡ θάλασσα στό θεῖο ἄγγισμά τους, τά κυματάκια ἁπαλά μέ χάρη τ ἀγκαλιάζουν κι ἀχτίδες τά χαϊδεύουνε χρυσές στό πέρασμά τους. Θεότρελος, ὁ δύστυχος, βουτιέμαι μές στό κύμα, τά μάτια της τά θεϊκά μέ φόβο μέ κοιτάζουν καί χάνεται στή θάλασσα Ἦταν νεράιδα Κρίμα! Κ. Γ. Καρυωτάκη, Άπαντα τα Ευρισκόμενα, Εκδ. Ερμής 2006, σ.161 ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ Α1. Σημαντική επιρροή από το δημοτικό τραγούδι αποτελεί ο ιαμβικός δεκαπεντασύλλαβος στίχος του ποιήματος με το ολοκληρωμένο νόημα, δηλαδή «απηρτισμένος», με τομή στην 8 η συλλαβή που τον χωρίζει σε δύο ημιστίχια (το β ημιστίχιο που επαναλαμβάνει ή συμπληρώνει το νόημα του α ). Ακόμη, η ζευγαρωτή ομοιοκαταληξία καταδεικνύει τη στενή σχέση του σολωμικού δεκαπεντασύλλαβου με τον όμοιο στίχο της λαϊκής προφορικής λογοτεχνίας (π.χ στίχοι 9-10). Παράλληλα, στο απόσπασμα 4, στίχος 7 («Τότε από φως μεσημερνό η νύχτα πλημμυρίζει») απαντάται το σχήμα του αδιανόητου καθ υπερβολήν, βασικό χαρακτηριστικό της δημώδους παράδοσής μας, όπως άλλωστε και η τριπλή επανάληψη του καν στους στίχους 14-16 παραπέμπει στη σύνθεση ανά τρία, που επίσης χαρακτηρίζει τη δημοτική μας ποίηση. Β1. Συχνά στη σολωμική ποίηση, ενώ η διάταξη των στοιχείων οδηγεί προς τη σύνθεση ενός φυσικού τοπίου, ξαφνικά παρεμβαίνει το φως και καταλύει το τοπίο αυτό για να το ανασυνθέσει σε μη φυσικό μεταφυσικό, λόγω αυτής καθ αυτής της θεϊκής φύσης και προέλευσής του. Άλλες φορές πάλι υπάρχει παράλληλα και το φως της πηγής όρασης αλλά και το φως της ενόρασης. Στα συγκεκριμένα αποσπάσματα οι στίχοι 10-14 του 3[20] και 1-8 του 4[21] συνιστούν
μια εικόνα φωτοχυσίας (μοτίβο φωτός) που γίνεται με ανιούσα κλιμάκωση με τη συνδρομή του πολυσύνδετου σχήματος. Η εικόνα ξεκινά από το ήπιο φως του φεγγαριού (δροσάτο φως), κλιμακώνεται στο ακτινοβόλημα των αστεριών, για να κορυφωθεί στους στίχους 7-8 όπου η λάμψη του φωτός γενικεύεται και διαχέεται σε όλη την πλάση καταλύοντας τη φυσική της υπόσταση, καθώς η νύχτα γίνεται καταμεσήμερο και το φως μοιάζει με εκείνο του πάμφωτου μεσημεριάτικου ήλιου, για να το ανασυνθέσει τελικά από κάτι υλικό-φυσικό σε χώρο μεταφυσικό, όπου η ψυχή μπορεί να λατρέψει τον Θεό σαν σε ναό. Το φως έρχεται από ψηλά και φαίνεται να ταυτίζεται με τον Θεό, όπως δείχνουν οι λέξεις «θεϊκή θωριά» και «ναός», ενώ η θεϊκή υπόσταση της φεγγαροντυμένης αποδεικνύεται τόσο από τα χαρακτηριστικά όσο και από την επίδρασή της στη φύση για παράδειγμα, το φυσικό φως των αστεριών δεν εξαφανίζει τη Φεγγαροντυμένη γιατί η ίδια είναι πηγή φωτός, ενώ η ταπεινοσύνη και «η πάσα καλοσύνη» που επιδεικνύει απηχούν το χριστιανικό ήθος. Τέλος, ο στίχος 8 απηχεί τον χριστιανικό ανιμισμό που συναντάται και αλλού στον Σολωμό. Το φως του Θεού, λοιπόν, η όραση και η ενέργειά του μέσω της θεϊκής μορφής της Φεγγαροντυμένης μεταμορφώνει και μετουσιώνει τη φύση και όσα ενυπάρχουν σε αυτήν, ενεργοποιώντας παράλληλα τα «μάτια της ψυχής». Β2. α. Μέσα από την αφήγηση του κεντρικού επεισοδίου, ο ποιητής φροντίζει με αναλήψεις και προλήψεις να υφάνει ταυτόχρονα όλη την ιστορία του ναυαγίου και της θαυμαστής εμπειρίας του ήρωα. Έτσι, ο μύθος, σύμφωνα με τον Ε. Καψωμένο, αναπτύσσεται παράλληλα σε τέσσερα χρονικά επίπεδα. Συγκεκριμένα, στην ενότητα 5 [22] οι στίχοι 1-4 αντιστοιχούν στο πρώτο χρονικό επίπεδο του ναυαγίου, και συγκεκριμένα στη σκηνή εξαφάνισης της Φεγγαροντυμένης, η οποία εγκαταλείπει τον Κρητικό, προς απόγνωσή του, «δωρίζοντάς» του όμως το δάκρυ της. Ο στίχος 5, όπως προετοιμάζει και η χρήση της παύλας προηγουμένως (στ. 4), παρακολουθεί τη μετάβαση στο τρίτο χρονικό επίπεδο του μύθου, που είναι η ζωή του πρόσφυγα πια Κρητικού μετά το ναυάγιο, μετάβαση που σηματοδοτεί και τη μεταστροφή του ήθους του. Η μεταστροφή αυτή σηματοδοτείται μέσω της σύγκρισης της ζωής του πριν και μετά το ναυάγιο, η οποία πραγματοποιείται με εναλλαγή ανάδρομων και πρόδρομων αφηγήσεων στους επόμενους στίχους. Συγκεκριμένα, στον στ. 6 το χρονικό επίπεδο αντιστοιχεί στην προϊστορία του ήρωα στην Κρήτη και στους αγώνες των Κρητικών εναντίον των Τούρκων (1823-1824), τονίζοντας το πατριωτικό όσο και φιλοπόλεμο ήθος του ήρωα μέσω της βαρύνουσας προσωποποίησης του χεριού του Κρητικού, ενώ στον στ. 7, μέσω της πρόδρομης αφήγησης, η σκηνή τοποθετείται στο τρίτο χρονικό επίπεδο, παρουσιάζοντας τον πρόσφυγα-επαίτη. Στο ίδιο χρονικό επίπεδο εντάσσονται και οι στίχοι 9-10, όπου ο Κρητικός εξαντλημένος αναβιώνει τον εφιάλτη του ναυαγίου. Στο μεταίχμιο των στίχων 10 και 11 και μέχρι τον στίχο 12, η αναδρομή στη σκηνή του ναυαγίου αντιστοιχεί στο πρώτο χρονικό επίπεδο του ποιήματος, μέσω του λογοτεχνικού ευρήματος του «ονείρου» που προοικονομεί και τον θάνατο της κόρης. Στους στίχους 13-14 πραγματοποιείται επάνοδος στην πρόδρομη αφήγηση του πρόσφυγα Κρητικού (γ χρονικό επίπεδο), ενώ στον στίχο 15 επανέρχεται στο πρώτο. Για να συγκρίνει τη δύναμη με την οποία προσπαθούσε να σώσει την κόρη με τη δύναμη με την οποία κολυμπούσε, καταφεύγει μέσω της ανάληψης στην προϊστορία του ήρωα στην Κρήτη, στο δεύτερο χρονικό επίπεδο. Συγκεκριμένα, ο στίχος 16 αντιστοιχεί στα παιδικά χρόνια του ήρωα, ενώ οι στίχοι 17-20 στο ηρωικό παρελθόν του (μάχη της Λαβυρίνθου). Τέλος, στους στίχους 21-22 η αφήγηση επανέρχεται στο πρώτο χρονικό επίπεδο του ναυαγίου, όπου περιγράφεται η εντατική προσπάθεια του Κρητικού να σώσει την κορασιά. β. Για να δώσει ο ποιητής πιο ζωντανά και παραστατικά όσα θέλει να πει, τα συγκρίνει με πράγματα πιο γνωστά/οικεία και πιο συγκεκριμένα. Έτσι, με την παρομοίωση μπορεί να ταξιδεύσει τους αναγνώστες από το συγκεκριμένο στο αφηρημένο και από το εμπειρικό στο θεωρητικό. Στους στιχ. 9-11 («Τέλος σ ἐμέ... της κλίνει») η παρομοίωση χρησιμοποιείται για να τονιστεί η δυνατή έλξη Φεγγαροντυμένης Κρητικού. Η Φεγγαροντυμένη και η στροφή του βλέμματός της στον Κρητικό και όχι στην κόρη όπως θα ήταν αναμενόμενο λόγω της γυναικείας φύσης της θεότητας αλλά και της αδυναμίας της κόρης- παρομοιάζονται με πυξίδα και τη μαγνητική της βελόνα που στρέφεται πάντα στον Βορρά. Η μαγνητική της ματιά βάζει τον Κρητικό σε κατάσταση «ύπνωσης». Παρομοιάζοντας τη Φεγγαροντυμένη με πετροκαλαμίθρα δείχνει πως ο Κρητικός έχει μαγνητίσει και τη δική της ματιά αποδίδοντας το φαινόμενο του μαγνητισμού που αξιοποιήθηκε μεταφορικά για την έλξη μεταξύ ψυχών, πνευμάτων ή και σωμάτων σε πολλά κείμενα ήδη από την αρχαιότητα. Αν ερμηνεύσουμε την πετροκαλαμίθρα ως αλεξικέραυνο, σύμφωνα με τον Γ. Δάλλα,, ο Κρητικός είναι το σίδερο που μεσολαβεί για να νικήσει την ενέργεια της πετροκαλαμίθρας σαν αλεξικέραυνο και να εκτονώσει την καταστροφική φωτιά του κεραυνού μακριά από την καλή του. Σύμφωνα με την άποψη αυτή, που συμφωνεί και με υστερότερη παραλλαγή, η Φεγγαροντυμένη παίζει το ρόλο ενός «από μηχανής Θεού». Γ1. α. Η θέαση της Φεγγαροντυμένης δημιουργεί στον Κρητικό την αίσθηση ότι αποτελεί κάτι οικείο για εκείνον προερχόμενο από το μακρινό παρελθόν, οδηγώντας τον σε μία μνημονική αναζήτηση σε τριμερές σχήμα. Αρχικά, εικάζει ότι έχει ξαναδεί τη μορφή αυτή ζωγραφισμένη σε μια φιγούρα αγιογραφίας (Αγία-Παναγία) και, εκστασιασμένος από το κάλλος της, την αποτύπωσε στη μνήμη του. Η δεύτερη υποθετική ερμηνεία προκύπτει ως δημιούργημα της φαντασίας του, ως μία φαντασίωση που ο ίδιος είχε πλάσει με ερωτική διάθεση. Η τρίτη εικασία αποδίδει ένα όνειρο της εμβρυικής-βρεφικής του ηλικίας, σα μία μνήμη αρχέγονη, που συνδέεται και με την υποσυνείδητη εντύπωση/αποτύπωση της ζωογόνου και αγαπημένης μορφής της μητέρας του. Στη συνέχεια («Ήτανε μνήμη... αστοχημένη»), ανιχνεύονται απηχήσεις πλατωνικών και αριστοτελικών απόψεων για την αναγνώριση, στα πράγματα του κόσμου τούτου, ιδεών (προτύπων) που η ψυχή είχε αντικρίσει σε ένα προσωματικό στάδιο. Καθίσταται σαφές, ωστόσο, ότι ο ναυαγός αναζητά την πηγή της ανάμνησής του. β. Ο ήρωας μεταβαίνει συνειρμικά στην παρένθετη ενότητα, όπου εξομολογείται την αλλαγή ήθους και στάσης ζωής του, την οποία σηματοδότησε το όραμα της Φεγγαροντυμένης και η δωρεά της (δάκρυ) και η οποία αισθητοποιείται μέσω του σχήματος άρσης θέσης. Σύμφωνα με τον Ε.Καψωμένο, λοιπόν, ορίζεται αυτή η
μεταβολή στάσης και ήθους όχι ως αποτέλεσμα ανάγκης αλλά ως συνειδητή επιλογή. Η εικόνα του ψωμοζήτη προβάλλεται ως το αντίθετο ήθος και βιοθεωρία από εκείνη του ήρωα αγωνιστή. Έτσι, η αρνητική εξέλιξη στη ζωή του Κρητικού σηματοδοτείται ως επανιεράρχηση αξιών και ριζική μεταμόρφωση του ήρωα που βρίσκει ως πρόσφυγας πια την πλήρωση όχι στην εξόντωση του αντιπάλου αλλά στην αγάπη-οίκτο του «άλλου». Δ1. Τα δύο ποιήματα παρουσιάζουν πρόδηλες ομοιότητες και διαφορές. Ενδεικτικά, αναφορικά με τις ομοιότητες, τόσο στα δοσμένα αποσπάσματα από τον «Κρητικό» του Δ. Σολωμού όσο και στο ποίημα «Της θάλασσας νεράιδα» του Κ.Γ.Καρυωτάκη κοινό θέμα αποτελεί η απροσδόκητη εμφάνιση μιας γυναικείας μορφής με μεταφυσική διάσταση σε έναν θνητό άνδρα (στ. 1-3, Καρυωτάκης στ. 11-12, εν. 3 [20] Σολωμός). Και στις δύο περιπτώσεις και σε όλη την έκταση των ποιημάτων υπογραμμίζεται η θεϊκή φύση της οντότητας, καθώς και η γαληνευτική, ερωτική επενέργειά της στη φύση, στο πλαίσιο ενός παρόμοιου θρησκευτικού-λαϊκότροπου ανιμισμού. Συγκεκριμένα, στον «Κρητικό» αυτό επιβεβαιώνεται στις φράσεις «θεϊκιά θωριά της», «Όμως αυτοί είναι θεοί». Αντίστοιχα, στο «Της θάλασσας νεράιδα» η θεϊκή υπόσταση της νεράιδας δηλώνεται με τις αναφορές του αφηγηματικού υποκειμένου «στο θείο άγγισμά τους», «τα μάτια της τα θεϊκά». Τέλος, τόσο στο σολωμικό ποίημα όσο και στο ποίημα του Καρυωτάκη η εμφάνιση της γυναικείας μορφής προσεγγίζεται μέσω μιας εικασίας («Καν τ όνειρο, όταν μ έθρεφε το γάλα της μητρός μου», Κρητικός) και μέσω μιας παρομοίωσης («-σαν σε όνειρο-»), που έχουν ως βάση τους τη λειτουργία της ονειρικής φαντασίας. Ωστόσο, οφείλει κανείς να επισημάνει, διαπίστωση που συνιστά και μια πρώτη ενδεικτική διαφορά μεταξύ των δύο κειμένων, ότι στον «Κρητικό» η ερμηνεία της ουσίας της Φεγγαροντυμένης μένει ανοικτή και σε άλλες εικασίες (θρησκευτική, γήινη διάσταση), όπως φανερώνει η χρήση του τριαδικού σχήματος στους στίχους 14-16, ενώ στο τέλος του καρυωτακικού ποιήματος η γυναικεία μορφή ταυτίζεται με μία νεράιδα των λαϊκών δοξασιών και της ρομαντικής φαντασίας, όπως δείχνει και ο τίτλος του ποιήματος («Ήταν νεράιδα»). Επιπρόσθετα, αξιοπρόσεκτη είναι η έμφαση στον φόβο που βιώνει η νεράιδα στο καρυωτακικό ποίημα («και βλέμματα ολόγυρα σκορπάει φοβισμένα») κατά την εμφάνισή της στο φυσικό τοπίο, ενώ η εμφάνιση της Φεγγαροντυμένης στον «Κρητικό» συνδέεται με τις αρετές και αξίες της καλοσύνης και της ταπεινοσύνης (στ. 5-6, 4 [21]) όπως φανερώνει και το πολυσύνδετο σχήμα των στίχων 1-8. Αντίστοιχα, στο ποίημα του Σολωμού έμφαση δίνεται στην εξιδανικευμένη ομορφιά του προσώπου της Φεγγαροντυμένης και στη θεϊκή - χριστιανική διάστασή της (στ. 13-14, εν. 3 [20]), ενώ στο ποίημα του Καρυωτάκη στην αισθησιακή σωματικότητά της (στ. 5-6), γεγονός που εξηγεί και την ερωτική επιθυμία του ήρωα (στ. 4). Επιμέλεια Κόρκακα Σάνδη Μπλαβάκη Κατερίνα Μακρυγιαννάκη Κατερίνα Φαρσάρη Ελένη