Άνδρες και οικογένειες Η αλλαγή των ρόλων των ανδρών στις οικογένειες της Ευρώπης 1
2012 version First publish in December 2006 Με την υποστήριξη της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Πρόγραµµα σχετικά µε το κοινοτικό στρατηγικό πλαίσιο σε θέµατα ισότητας µεταξύ ανδρών και γυναικών (2001-2005). Οι πληροφορίες που περιέχονται στο παρόν δηµοσίευµα (ή άλλα δεδοµένα) δεν εκφράζουν απαραίτητα τη γνώµη ή τις απόψεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Με την υποστήριξη του Βελγικού Ινστιτούτου Ισότητας Ανδρών και Γυναικών. Κατάλογος εταίρων Οµοσπονδία Οικογενειών, Βέλγιο Πανκυπριακή Οργάνωση Πολυτέκνων, Κύπρος Vaëstöliitto ry (Οµοσπονδία Οικογενειών Φινλανδίας), Φινλανδία Εθνική Ένωση Συλλόγων Οικογενειών, Γαλλία Κέντρο Μέριµνας Οικογένειας και Παιδιού, Ελλάδα Unione Famiglie Handicappati (Ένωση Οικογενειών Ατόµων µε Ειδικές Ανάγκες), Ιταλία Liga Portuguesa dos Deficientes Motores-CRS (Πορτογαλική Ένωση Ατόµων µε Κινητικά Προβλήµατα), Πορτογαλία Ινστιτούτο Ισότητας Ανδρών και Γυναικών, Βέλγιο Κείµενο της Ghislaine Julémont, εµπειρογνώµονα του προγράµµατος και εντεταλµένης της οµάδας των Σοσιαλιστών Γυναικών για την Πρόνοια (Femmes Prévoyantes Socialistes - Βέλγιο) 2
Πρόλογος Το φυλλάδιο που κρατάτε στα χέρια σας παρουσιάζει την περίληψη και τις συστάσεις που προκύπτουν από ένα ευρωπαϊκό πρόγραµµα που διεξήχθη, σε διάστηµα δεκαπέντε µηνών, από την COFACE και επτά από τις οργανώσεις µέλη της, µε τη βοήθεια του Βελγικού Ινστιτούτου Ισότητας Ανδρών και Γυναικών. Το πρόγραµµα, το οποίο υποστηρίχθηκε οικονοµικά από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, καθώς και από το Ινστιτούτο, υλοποιήθηκε στα πλαίσια του ευρωπαϊκού προγράµµατος ίσων ευκαιριών µεταξύ ανδρών και γυναικών 1. Κατά την προετοιµασία του έργου, από την άνοιξη του 2005, οι κύριοι στόχοι ήταν δύο: αφενός, η ευαισθητοποίηση των διαφόρων πολιτικών, οικονοµικών, κοινωνικών και πολιτιστικών παραγόντων, καθώς και του κοινού, σε ότι αφορά το ρόλο του άνδρα στην οικογένεια και, αφετέρου, η ανταπόκριση σε µια σειρά ερωτηµάτων, και ειδικότερα: πως αντιλαµβάνεται ο άνδρας τους δικούς του ρόλους στην οικογένεια; Πως µπορεί κανείς να προτρέψει τον πατέρα ώστε να ασχοληθεί περισσότερο µε τη φύλαξη, τη φροντίδα και την εκπαίδευση των παιδιών του; Πως η ισότητα ανδρών και γυναικών µπορεί να ενσωµατωθεί στην οικογένεια και να αποτελέσει εχέγγυο για την αρµονική συνεργασία µεταξύ των µελών της; Οι στόχοι αυτοί υπήρξαν αφορµή όχι µόνο για δεκαοκτώ µήνες εργασιών και ερευνών υπό τη µορφή συνεργασίας, αλλά και για ένα Σεµινάριο στο Ελσίνκι τον Οκτώβριο του 2006 και την εκπόνηση του παρόντος φυλλαδίου που είναι διαθέσιµο σε 8 γλώσσες. Στην αρχή, και ενόψει των παραπάνω στόχων, το έργο έπρεπε να εστιάσει κυρίως στο ρόλο του άνδρα στην οικογένεια, µε τη σχετικά στενή έννοια αυτής της προσέγγισης. Ωστόσο, πολύ σύντοµα, αποδείχθηκε ότι αυτή η προσέγγιση δεν επαρκούσε. Η ανάλυση του ρόλου του άνδρα στην οικογένεια συνεπάγεται de facto την ανάγκη µιας κριτικής παρατήρησης της οργάνωσης του συνόλου της κοινωνίας και ιδιαίτερα στην αποκάλυψη της τεράστιας επίδρασης των στερεότυπων και της αντίστασης στην αλλαγή σε αυτόν τον τοµέα. εν πρόκειται µόνο για το ρόλο του άνδρα άλλά και αυτόν της γυναίκας. Και δεν είναι µόνο στην οικογένεια αλλά και στον χώρο εργασίας, το σχολείο και αλλού. 1 Πλήρης τίτλος του έργου: «Οι διαφορετικές όψεις του ρόλου των ανδρών στις ευρωπαϊκές οικογένειες. Έρευνα και δράσεις ευαισθητοποίησης για την προώθηση της ισότητας µεταξύ ανδρών και γυναικών.» Βεβαίως, είχαµε συνειδητοποιήσει ότι διατρέχαµε δύο είδη κινδύνου: αφενός, το να υποκύψουµε σε µια απλή διαπίστωση και να εκφράσουµε ορισµένες ήδη γνωστές γενικότητες, που δεν προσθέτουν τίποτα στη συζήτηση και ακόµα λιγότερο στις λύσεις για περισσότερη ισότητα µεταξύ ανδρών και γυναικών. Αφετέρου, να περιοριστούµε σε µια καταγραφή των υφιστάµενων ρυθµίσεων στις διάφορες χώρες µε την ελπίδα ότι η απλή απαρίθµηση και διάδοση, στο όνοµα της ανταλλαγής καλών πρακτικών, θα αποτελούσε τη βάση που θα ενέπνεε άλλες χώρες να τις εφαρµόσουν και να τις ακολουθήσουν. Θελήσαµε να προχωρήσουµε πέρα από αυτά. Ειδικότερα, ζητήσαµε από κάθε εταίρο να διεξάγει µια έρευνα σχετικά µε την άποψη που έχουν οι ερωτώµενοι άνδρες και γυναίκες για το ρόλο του άνδρα στην οικογένεια και ποιες νοµικές ή άλλες ρυθµίσεις θα ήταν αναγκαίες ώστε να συµµετέχει περισσότερο ο άνδρας στις οικογενειακές υποχρεώσεις. Θελήσαµε να επανατοποθετήσουµε τις απαντήσεις που λάβαµε στη διάρκεια των ερευνών στο πολιτικό, οικονοµικό και κοινωνικό τους περιβάλλον, έτσι ώστε να εντάξουµε το έργο σε ένα όσο το δυνατόν πιο πραγµατικό πλαίσιο. Οι συστάσεις που διατυπώνονται στο παρόν φυλλάδιο βασίζονται όχι µόνο σε µια ερευνητική και αναλυτική εργασία αλλά επίσης και στα δεδοµένα που συγκεντρώθηκαν στη διάρκεια των ουσιαστικά ποιοτικών ερευνών που διεξήχθησαν από τους εταίρους. Θα ήθελα να ευχαριστήσω όλες τις οργανώσεις µέλη που συµµετείχαν για την πολύτιµη συνεργασία και την εργασία τους και, ειδικότερα την εµπειρογνώµονα του έργου, Ghislaine Julémont, για την εξαιρετική δουλειά της, τόσο τη συγκέντρωση των πληροφοριών όσο και την ανάλυση και σύνθεση των αποτελεσµάτων των ερευνών. Πιστεύω ότι η πιο θετική πλευρά των συστάσεων που προκύπτουν είναι ότι βασίζονται στην πραγµατικότητα τόσο της ζωής των οικογενειών όσο και της επαγγελµατικής ζωής. Αυτό τις καθιστά πιο εφαρµόσιµες στην πράξη εφόσον οι υπεύθυνοι λήψης αποφάσεων, σε τοπικό, περιφερειακό, εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο έχουν τη βούληση. Και αυτός, βεβαίως, είναι ο στόχος µας µε τη δηµοσίευση του παρόντος φυλλαδίου. Yves Roland-Gosselin 3
1. Εισαγωγή Η COFACE πραγµατοποίησε µια έρευνα που αφορά στη συµµετοχή των ανδρών στην ανάληψη των γονικών και οικογενειακών ευθυνών, σε συνεργασία µε το βελγικό οµοσπονδιακό Ινστιτούτο για την ισότητα ανδρών και γυναικών και µε τη βοήθεια επτά οικογενειακών οργανώσεων επτά κρατών µελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα επτά κράτη µέλη Βέλγιο, Κύπρος, Φινλανδία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Πορτογαλία δεν είναι µόνο αντιπροσωπευτικά των διαφορετικών σταδίων της διαµόρφωσης της Ευρώπης. ιαφέρουν επίσης και σε ότι αφορά την κουλτούρα της οποίας η επίδραση είναι ιδιαίτερα σηµαντική στη συλλογική αντιπροσώπευση των γυναικείων και αντρικών ρόλων τόσο εντός της οικογένειας όσο και στο σύνολο των κοινωνικών δοµών. Τα στερεότυπα των φύλων που εµπεριέχονται στα επιµέρους κοινωνικά πρότυπα κάθε χώρας αποδεικνύονται µείζονος σηµασίας στην αντιµετώπιση «του ρόλου των ανδρών στην προώθηση της ισότητας των φύλων, ειδικότερα στη συµπεριφορά των ανδρών και των πατέρων σε σχέση µε τη συµφιλίωση επαγγελµατικής και ιδιωτικής ζωής», όπως ορίζει η πρόσκληση υποβολής προτάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής στα πλαίσια της οποίας διεξάγεται η παρούσα έρευνα. Το ενδιαφέρον της Επιτροπής για το ρόλο των ανδρών στην οικογένεια δεν είναι νέο. Οι ανησυχίες σχετικά µε το ρόλο του πατέρα στην οικογένεια του αύριο υπήρχαν ήδη το 1994, έτος εορτασµού του ιεθνούς Έτους της Οικογένειας. Την εποχή εκείνη, το κύριο ερώτηµα αφορούσε την έλλειψη θεσµικής υποστήριξης της πατρότητας και τους περιορισµούς που αντιµετώπιζε η ανάπτυξη των οικογενειακών ρόλων, τόσο γυναικείων όσο και αντρικών. Το ερώτηµα παραµένει επίκαιρο το 2006. Πολύ λίγοι από τους άντρες και τις γυναίκες, είτε πρόκειται για απλούς πολίτες ή υπεύθυνους πολιτικής και διοίκησης, κοινωνικούς εταίρους ή παράγοντες της κοινωνίας των πολιτών, έχουν στην ουσία συνειδητοποιήσει σήµερα ότι η συµµετοχή των ανδρών στην οικογένεια θέτει πολύ περισσότερο σε αµφισβήτηση την ιεράρχηση των φύλων όπως είχε καθοριστεί από το 19 ο αιώνα στα δηµοκρατικά κράτη και τις σύγχρονες βιοµηχανικές κοινωνίες από ότι η ολοένα αυξανόµενη είσοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας. Πράγµατι, η συµµετοχή των γυναικών στην επαγγελµατική απασχόληση εµπίπτει στην ίδια διαδικασία κοινωνικής χειραφέτησης, εγγενή στο δηµοκρατικό πολίτευµα, µε εκείνη που ακολουθείται από άλλες οµάδες που υπόκεινται σε διακρίσεις, είτε πρόκειται για µειονότητες (π.χ. εθνικές ή θρησκευτικές µειονότητες) ή για περιθωριοποιηµένες οµάδες (π.χ. λαοί υπό καθεστώς αποικίας), για πρόσβαση σε όλα τα βασικά ανθρώπινα δικαιώµατα (σε αυτή την περίπτωση, τα δικαιώµατα εργασίας και απασχόλησης, εκπαίδευσης και επαγγελµατικής κατάρτισης, εισοδήµατος και κοινωνικής ασφάλισης). Η ορατότητα της δράσης τους, όπως εκείνη κάθε διαδικασίας χειραφέτησης, είναι άµεση δεδοµένου ότι συντελείται στη δηµόσια σφαίρα. Αντίθετα, η συµµετοχή των ανδρών στην οικογενειακή εργασία δεν περιλαµβάνεται άµεσα στην ίδια δυναµική κοινωνικής αξιοποίησης. Είναι γεγονός ότι η δοµή της εργασίας που βασίζεται στο φύλο, από την εγκαθίδρυση της βιοµηχανικής κοινωνίας, αποδίδει αξία µόνο στις δραστηριότητες παραγωγής αγαθών και υπηρεσιών που διακινούνται µέσω της αγοράς. Η επιτυχία µιας πολιτικής γεφύρωσης 2 της επαγγελµατικής και οικογενειακής ζωής που 2 Προτιµήθηκε ο όρος γεφύρωση αντί για συµβιβασµός - conciliation - (ακατάλληλος πιστεύουµε) που χρησιµοποιείται συνήθως στα γαλλικά. Στόχος αυτής της επιλογής είναι να τονίσει ότι, σε αντίθεση µε αυτό που εκφράζει ο όρος συµβιβασµός, η εργασία και η οικογένεια δεν είναι ή δεν είναι πια δύο ξεχωριστές σφαίρες, ανταγωνιστικές µε διαφορετικά συµφέροντα, αλλά δύο σφαίρες της ζωής συµπληρωµατικές που ολοένα και περισσότερο διεισδύει η µία στην άλλη, όπως ήταν στις περιοχές µας πριν από τη βιοµηχανική εποχή. Αρµόζει εποµένως να ενθαρρύνει κανείς τη γεφύρωση των συµφερόντων των δύο σφαιρών της ζωής που έχουν διαχωριστεί τεχνητά µε την αναδιοργάνωση της 4
στοχεύει σε καλύτερη συµµετοχή των ανδρών στην οικιακή και οικογενειακή ζωή, εξ ορισµού αόρατη και άνευ αξίας, θα εξαρτηθεί εποµένως, σε µεγάλο βαθµό, από τον επαναπροσδιορισµό της ιεραρχίας της επαγγελµατικής εργασίας και της οικογενειακής εργασίας, µία από τις πιο ορατές ενδείξεις της ιεραρχίας που υπάρχει µεταξύ των φύλων. Από αυτή την άποψη, η ανάληψη οικιακών και οικογενειακών καθηκόντων από τους άντρες φαίνεται να είναι πολύ πιο «επαναστατική» σε ότι αφορά την αλλαγή των καθιερωµένων προτύπων και αξιών απ ότι η συµµετοχή των γυναικών στην επαγγελµατική δραστηριότητα. Πράγµατι, όσο η ενσωµάτωση των γυναικών στην αγορά εργασίας ενδυναµώνει την ιεραρχία που είχε καθοριστεί από το 19 ο αιώνα µεταξύ επαγγελµατικής εργασίας και οικογενειακής εργασίας, τόσο η αναζήτηση αυξηµένης συµµετοχής των ανδρών στην οικιακή και οικογενειακή ζωή οδηγεί σε ερωτήµατα σχετικά µε την καταλληλότητα της διατήρησης αυτής της ιεραρχίας που αποδίδει αξία στους επαγγελµατικούς ρόλους, παραδοσιακά ανδρικούς, σε βάρος των οικογενειακών ρόλων, παραδοσιακά γυναικείων. Ο στόχος της ισότητας ανδρών και γυναικών που τέθηκε µε το Φύλλο Πορείας 2006-2010, το οποίο υιοθετήθηκε από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, αναµφίβολα δε θα µπορέσει να επιτευχθεί παρά µονάχα µε την αναγνώριση της ισοδυναµίας της αξίας των δύο ρόλων και τη ριζική ανασυγκρότηση της αµειβόµενης εργασίας. Σε αυτή την ανασυγκρότηση, η ενσωµάτωση του οικογενειακού χρόνου στην οργάνωση του χρόνου εργασίας, και γενικότερα στην οργάνωση του κοινωνικού χρόνου, φαίνεται να αποτελεί στοιχείο-κλειδί. Όλα δείχνουν ότι δεν µπορεί κανείς να ελπίζει σε καµία σηµαντική αλλαγή στη συµµετοχή των ανδρών στις γονικές και οικογενειακές ευθύνες εφόσον η επένδυση στον οικογενειακό χρόνο κατηγοριοποιείται ως απώλεια ανθρώπινου δυναµικού, της οποίας οι επιπτώσεις επηρεάζουν την εξέλιξη της επαγγελµατικής καριέρας και τη δυνατότητα απασχόλησης των εργαζοµένων στα µάτια των εργοδοτών. 2. Ορισµένα σηµαντικά αποτελέσµατα Οι έρευνες που διεξήχθησαν από τις επτά οργανώσεις που συµµετείχαν στην έρευνα είχαν ως κύριο στόχο την καλύτερη περιγραφή των στάσεων των ανδρών σε ότι αφορά τους ρόλους τους στην οικογένεια. Σε ποιο βαθµό είναι έτοιµοι να συµµετάσχουν στις οικογενειακές ευθύνες, είτε πρόκειται για τα παιδιά τους (Βέλγιο, Κύπρος, Γαλλία, Φινλανδία), τους ηλικιωµένους εξαρτηµένους γονείς τους (Γαλλία, Ελλάδα), σε συνδυασµό µε τις επαγγελµατικές τους υποχρεώσεις (πραγµατικές ή όπως τις βιώνουν); Σε ποιο βαθµό είναι έτοιµοι να είναι πιο παρόντες στην οικογενειακή ζωή σε περίπτωση αναπηρίας ή σοβαρής ασθένειας κάποιου παιδιού (Ιταλία, Πορτογαλία); Πως αντιµετωπίζουν την ανάληψη της φροντίδας των παιδιών στην περίπτωση εναλλασσόµενης φύλαξης µετά από διαζύγιο ή διακοπή σχέσεων (Βέλγιο), εφόσον πρόσφατη έρευνα στο Βέλγιο απέδειξε ότι οι αρνητικές επιπτώσεις της ανάληψης γονικών καθηκόντων στην εξέλιξη της καριέρας είναι ακόµη πιο αισθητή για τους άνδρες απ'ότι για τις γυναίκες; Ο επαναπροσδιορισµός της εικόνας του πατέρα φαίνεται να αποτελεί τον πιο καθοριστικό παράγοντα στην αλλαγή νοοτροπίας που απαιτείται για την αλλαγή των ανδρικών και γυναικείων ρόλων στους κόλπους της οικογένειας. Πρόκειται για την πρώτη διαπίστωση που απορρέει από τις απαντήσεις στις δύο κοινές ερωτήσεις που τέθηκαν στις επτά έρευνες και αφορούσαν η πρώτη αυτό που θα ήταν απαραίτητο ώστε οι άνδρες να συµµετέχουν περισσότερο στα οικογενειακά καθήκοντα σε καθηµερινή βάση και η άλλη τις πολιτικές που θα πρέπει να υιοθετηθούν για τη βελτίωση αυτής της συµµετοχής. Τίποτα στη διατύπωση κοινωνίας σύµφωνα µε την αρχή της καθολικότητας και όχι του φυλετικού διαχωρισµού ρόλων που είναι πια απαρχαιωµένοι και συγχρονίζοντας τους κοινωνικούς και οικογενειακούς χρόνους. 5
αυτών των δύο ερωτήσεων δεν κατεύθυνε, µε το ένα ή τον άλλο τρόπο, τις απαντήσεις προς τη συµµετοχή του άνδρα ως πατέρα στην οικογενειακή ζωή. Ωστόσο, όλες οι απαντήσεις επικεντρώθηκαν στους ρόλους που πρέπει να παίζει ως εκπαιδευτής και φροντιστής των παιδιών, ενώ σε δύο περιπτώσεις, το αντικείµενο της έρευνας αφορούσε αποκλειστικά το ρόλο που αναλαµβάνει ή θα µπορούσε να αναλάβει ως γιος για τους ηλικιωµένους και εξαρτηµένους γονείς του. Η εστίαση των απαντήσεων στους ρόλους του πατέρα σε σχέση µε τα παιδιά του είναι καταρχήν ενδεικτική της γενικής καθιέρωσης του µοντέλου της πυρηνικής οικογένειας, η οποία στις συλλογικές αντιπροσωπεύσεις συγκεντρώνει και περιορίζεται στους γονείς και τα παιδιά. Αλλά υπογραµµίζει επίσης ότι η αλλαγή στην κατανοµή των οικογενειακών ρόλων µεταξύ άνδρα και γυναίκας θα πρέπει να συντελεστεί αρχικά στα πλαίσια του µοντέλου αυτού εάν θέλουµε η αλλαγή να καθιερωθεί και να αποτελέσει πρότυπο. Όλα οδηγούν στο συλλογισµό ότι η ρήξη της αποκλειστικής σχέσης που έχει καθιερωθεί µεταξύ του ρόλου του φροντιστή και της µητρικής εικόνας µε τη συσχέτιση αυτού του ρόλου µε την πατρική εικόνα θα επαρκεί η ίδια για την τροποποίηση της νοοτροπίας και της συµπεριφοράς σε ότι αφορά την ανάληψη της φροντίδας των ηλικιωµένων γονέων από τους άνδρες, και γενικότερα κάθε άλλου εξαρτηµένου µέλους της οικογένειας. Ωστόσο, µέχρι σήµερα, η αλλαγή νοοτροπίας από την οποία εξαρτάται αυτή η εξέλιξη δε φαίνεται να πραγµατοποιείται ακόµη και όταν ορισµένες φορές εµφανίζεται δειλά στον ορίζοντα, όπως αποδεικνύει η πρόοδος σε αυτή την κατεύθυνση που παρατηρείται στη Φινλανδία κυρίως. Πολλοί άνδρες στηρίζονται ακόµη στις γυναίκες για την εκτέλεση των οικιακών και οικογενειακών καθηκόντων, και λίγοι από αυτούς συµµετέχουν εθελοντικά. Στο µικρο-κοινωνικό επίπεδο, οι κύριες αιτίες της βραδύτητας αυτής της εξέλιξης φαίνεται να είναι η απουσία διαλόγου στο ζεύγος και η αντίσταση και των δύο φύλων στην αλλαγή. Η κατανοµή καθηκόντων φαίνεται ακόµη ότι γίνεται αντιληπτή από ικανό αριθµό αυτών ως ενυπάρχουσα στην επιβεβαίωση της αντίστοιχης ταυτότητάς τους ως άνδρες ή γυναίκες. Παίζουν επίσης ρόλο και άλλοι συναφείς παράγοντες. Μεταξύ αυτών, - η ανισότητα στην αµοιβή, και γενικότερα τις συνθήκες απασχόλησης, που διατηρείται µεταξύ ανδρών και γυναικών (15% διαφορά στους µισθούς σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης), - οι διακρίσεις στην αγορά εργασίας που είναι αποτέλεσµα της πραγµατικής απουσίας µεικτής εκπαίδευσης στην παιδεία, ειδικότερα στα πιο αποτελεσµατικά και πιο καινοτόµα συστήµατα όπου συγκεντρώνονται τα αγόρια, και στα συστήµατα κατάρτισης στην παροχή ατοµικών υπηρεσιών, όπου συγκεντρώνονται σε µεγάλη πλειοψηφία τα κορίτσια, - ο συντεχνιασµός των βασικών οικονοµικών και κοινωνικών παραγόντων, - το κλίµα στις επιχειρήσεις και οι κίνδυνοι που αντιµετωπίζει κανείς στην ανάπτυξη της καριέρας του µετά από προσωρινή αποµάκρυνση από την εργασία για οικογενειακούς λόγους, - µια οργάνωση εργασίας και πολιτικές γονικής και οικογενειακής άδειας ακατάλληλες για τις πραγµατικές ανάγκες των οικογενειών, - η έλλειψη υπηρεσιών που είναι αναγκαίες για τις οικογένειες ώστε να µπορούν και οι δύο σύζυγοι ή σύντροφοι να επενδύουν και σε κάποια επαγγελµατική δραστηριότητα, - τα στερεότυπα των φύλων που διαιωνίζονται από το εκπαιδευτικό σύστηµα αλλά και από τα µέσα ενηµέρωσης, κλπ. 6
Αυτά είναι και δυσµενή στοιχεία για την αλλαγή της νοοτροπίας που αναζητείται, όπως επιβεβαιώνεται από τις απαντήσεις στη δεύτερη κοινή ερώτηση. Η ανελαστικότητα της επαγγελµατικής συµπεριφοράς των ανδρών, που ανθίσταται στα οικογενειακά καθήκοντα, ενδεχοµένως δε θα εξαφανιστεί παρά µονάχα εάν η γεφύρωση της επαγγελµατικής και οικογενειακής ζωής γίνει µια κοινή διάσταση όλων των πολιτικών σε σύνδεση µε το δικαίωµα εργασίας και τα κοινωνικά δικαιώµατα. Η ενσωµάτωση αυτής της νέας κατευθυντήριας οδηγίας φαίνεται να είναι ακόµη πιο σηµαντική από την ενσωµάτωση του οικογενειακού χρόνου στην οργάνωση του χρόνου εργασίας, και φαίνεται ολοένα και περισσότερο ως προϋπόθεση sine qua non µιας επιτυχούς εφαρµογής της αρχής της ισότητας των δύο φύλων. Ωστόσο, για να είναι έτσι τα πράγµατα, αποδεικνύεται απαραίτητο να ξανασκεφτούµε την έννοια της γεφύρωσης της επαγγελµατικής και οικογενειακής ζωής µε γενικούς όρους, δηλαδή µε όρους που ενσωµατώνουν τις προσδοκίες και τις ανάγκες των ανδρών και των γυναικών και όχι πια αποκλειστικά αυτές των γυναικών, όπως γινόταν συχνά µέχρι σήµερα. Αυτοί οι γενικοί όροι δεν µπορούν παρά να είναι αποτέλεσµα συµβιβασµού µεταξύ των αναγκών και προσδοκιών των ανδρών και των γυναικών σε ότι αφορά το χρόνο που αφιερώνεται στην οικογενειακή ζωή. Ενώ οι διεκδικήσεις των γυναικών είναι γνωστές εδώ και πολύ καιρό, εκείνες των ανδρών παραµένουν σχεδόν ανύπαρκτες. Γενικά, έχοντας περιορισµένα κίνητρα για να δηµοσιοποιήσουν τη γνώµη τους για το συγκεκριµένο θέµα, αργούν συχνά να οργανωθούν σε οµάδες πίεσης µε κάποιο πρόγραµµα διεκδικήσεων συναφές, ξεκάθαρο και ακριβές, του οποίου ο στόχος είναι η ενσωµάτωση του δικαιώµατός τους, ως γονέα, στην πραγµατική συµµετοχή στις γονικές (και οικογενειακές) ευθύνες, στην ατζέντα των δηµόσιων πολιτικών καθώς και των εταιρικών πολιτικών και εκείνων των συνδικαλιστικών οργανώσεων. Η συνειδητοποίηση από τους άνδρες του ρόλου τους ως παράγοντες της κοινωνικής αλλαγής που αναµένεται στο οικογενειακό πεδίο - που µπορεί να προκύψει µόνο από µια αυστηρή εφαρµογή της αρχής της ισότητας στον κόσµο της εργασίας φαίνεται ολοένα και περισσότερο ως ο κρίκος που λείπει, και στον οποίο προσκρούει η πραγµατοποίηση της ισότητας των φύλων σε όλες τις κοινωνικές δοµές. Στην ειδική περίπτωση της οικογένειας, οι άνδρες θα πρέπει να κατανοήσουν ότι το µέλλον της ισότητας στους κόλπους της εξαρτάται καταρχήν από αυτούς, από τη βούλησή τους και τη δυνατότητά τους να διαπραγµατευτούν και να επιβάλλουν κοινωνικά τη νοµιµότητα της παρουσίας τους στην εστία για τη φροντίδα και την απασχόληση των παιδιών τους ή κάποιου άλλου εξαρτηµένου µέλους της οικογένειας. Από αυτή την άποψη, οι πατέρες που παραµένουν µόνοι µε παιδιά υπό τη φροντίδα τους, και που πρέπει να αντιµετωπίσουν την κατάσταση, θα µπορούσαν να αποτελέσουν την αιχµή του δόρατος για την αλλαγή. 3. Συµπεράσµατα και συστάσεις Ενώ αληθεύει, όπως δηλώνει ανοικτά µια οµάδα Φινλανδών πατέρων, ότι η κοινωνία, και συνεπώς το Κράτος, δε θα πρέπει να παρεµβαίνει στην οικογενειακή σφαίρα της οποίας η οργάνωση αποτελεί ιδιωτική επιλογή, ωστόσο θα µπορούσε να εφαρµόσει πολιτικές που στοχεύουν στη δηµιουργία ενός πλαισίου που ευνοεί την πραγµατική ισότητα, και όχι µόνο την τυπική, µε βασικά δικαιώµατα αναγνωρισµένα τόσο για τις γυναίκες όσο και για τους άνδρες. 7
Η οργάνωση της πραγµατικής ισότητας δικαιωµάτων µεταξύ των φύλων δεν µπορεί να περιοριστεί στην επαγγελµατική και δηµόσια σφαίρα, ακόµη και εάν εκεί παραµένει απαραίτητη. Θα πρέπει να επεκταθεί και στην ιδιωτική σφαίρα, όπου η οικογένεια καταλαµβάνει µια προνοµιούχα θέση, διαφορετικά θα παραταθούν αόριστα οι ανισότητες που υπάρχουν µεταξύ των φύλων. Πρόκειται, συνεπώς, λιγότερο για άµεση παρέµβαση του Κράτους, περιοριστικά, στην εσωτερική οργάνωση των οικογενειών και τις αποφάσεις των ζευγαριών που αφορούν την ανάληψη της φροντίδας των παιδιών και άλλων εξαρτηµένων µελών της οικογένειας παρά για καθιέρωση των συνθηκών που ενδέχεται να τροποποιήσουν τις υφιστάµενες σχέσεις δυνάµεων, γενικά δυσµενείς για τις γυναίκες, που καθορίζουν ή επηρεάζουν τις αποφάσεις αυτές. Η τελική απόφαση θα πρέπει να λαµβάνεται από το ζευγάρι αλλά θα πρέπει να λαµβάνεται σε συνθήκες βέλτιστης ισότητας µεταξύ ανδρών και γυναικών. Έξι τοµείς παρέµβασης των δηµοσίων αρχών Για τη δηµιουργία ενός πλαισίου ευνοϊκού για την υλοποίηση του µοντέλου της οικογένειας που χαρακτηρίζεται από ισότητα, τα άτοµα που απάντησαν στις επτά έρευνες έδωσαν προτεραιότητα, στις περισσότερες περιπτώσεις, στις συλλογικές λύσεις σε σχέση µε τα ατοµικά µέτρα, είτε πρόκειται για τις συνθήκες απασχόλησης είτε για τα κοινωνικά δικαιώµατα, την οργάνωση του χρόνου εργασίας και την αναγνώριση του οικογενειακού χρόνου, της εκπαίδευσης και της επαγγελµατικής κατάρτισης ή των υπηρεσιών που είναι απαραίτητες για τις οικογένειες. Η προτεραιότητα που δίνεται στις τροποποιήσεις που πρέπει να γίνουν σε δοµικούς παράγοντες για την αλλαγή των σχέσεων µεταξύ των φύλων αντικρούει, σε ένα βαθµό, µια ισχυρή άποψη που διαδίδεται από τη δεκαετία του 90. Σύµφωνα µε την άποψη αυτή, η ισότητα ανδρών και γυναικών στην οικογένεια ευνοεί τη διαρκή και συνεχή ένταξη των γυναικών στην αγορά εργασίας, που θεωρείται ως αποφασιστικός παράγοντας της επαγγελµατικής ισότητας. Οι ερωτώµενοι, που είναι σύµφωνοι σε αυτό το σηµείο µε τα συµπεράσµατα άλλων ερευνών, αντιστρέφουν τη σχέση δεδοµένου ότι χαρακτηρίζουν την επαγγελµατική ισότητα µε όλες τις απόψεις της και τις θεσµικές ανταποκρίσεις στις ανάγκες χρόνου των εργαζοµένων για την αντιµετώπιση των γονικών και οικογενειακών τους ευθυνών ως κύριους παράγοντες της ισότητας ανδρών και γυναικών στην οικογένεια. Από τις απαντήσεις προκύπτουν έξι µεγάλα πεδία παρέµβασης των δηµοσίων αρχών. Πρόκειται, µε τη σειρά, για την επαγγελµατική ισότητα, τις υπηρεσίες για τις οικογένειες, τις ρυθµίσεις του ωραρίου εργασίας και, ειδικότερα, τις γονικές και οικογενειακές άδειες, την εκπαίδευση και την κατάρτιση, την ενηµέρωση και την κοινωνική οργάνωση του χρόνου. Αρµόζει να προστεθεί και η εξατοµίκευση των κοινωνικών δικαιωµάτων και του φορολογικού δικαίου στο βαθµό που επηρεάζει θετικά την επαγγελµατική ένταξη των γυναικών. Οι συστάσεις που παρουσιάστηκαν στο Σεµινάριο που οργάνωσε η COFACE στις 4 Οκτωβρίου 2006 στο Ελσίνκι µε τη βοήθεια του φινλανδικού συλλόγου οικογενειών VAESTOLIITTO έλαβαν σηµαντική υποστήριξη από τις οργανώσεις - εταίρους της έρευνας. Χωρίς να είναι απαραίτητα πρωτότυπες, οι συστάσεις που έγιναν υπογραµµίζουν την ανάγκη εφαρµογής µιας σειράς µέτρων για την εξασφάλιση της επιτυχίας µιας πολιτικής γεφύρωσης της επαγγελµατικής και οικογενειακής ζωής που να περιλαµβάνει τους άνδρες. 8
3.1. Επαγγελµατική ισότητα Το πρώτο πεδίο παρέµβασης είναι αναντίρρητα εκείνο της αγοράς εργασίας και της οργάνωσης εργασίας. - ίση αµοιβή - ισότητα θέσεων απασχόλησης - ισότητα συνθηκών απασχόλησης Για πολλούς, η ίση αµοιβή ανδρών και γυναικών φαίνεται να είναι προϋπόθεση sine qua non για πιο ίση ανακατανοµή των γονικών και οικογενειακών ρόλων µεταξύ ανδρών και γυναικών και, συνεπώς, πιο σηµαντική συµµετοχή των ανδρών στην οικογενειακή ζωή. Παρότι αληθεύει ότι η ίση αµοιβή αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση, δεν επιτρέπει ωστόσο από µόνη της την επίτευξη του στόχου της επαγγελµατικής ισότητας. Αυτό εξαρτάται πάνω απ όλα από την εξίσωση όλων των συνθηκών απασχόλησης και την εξάλειψη των διακρίσεων µεταξύ των θέσεων απασχόλησης. Ωστόσο, δε θα πρέπει να πιστεύει κανείς ότι η επαγγελµατική ισότητα, αφού υλοποιηθεί, ακόµα και συµβολικά, θα επιφέρει αυτόµατα µια πιο ίση κατανοµή των οικιακών και οικογενειακών καθηκόντων σε µεµονωµένα ζευγάρια. Η επαγγελµατική ισότητα και ειδικότερα η ίση αµοιβή που υλοποιείται σε συλλογικό επίπεδο δε θα παίξει πλήρως το ρόλο κινήτρου για αλλαγή στα ζευγάρια όπου οι δύο σύντροφοί είναι (περίπου) ίσοι. Τίποτα δε θα µπορέσει ποτέ να εµποδίσει τη διαφορά στην αµοιβή να ενεργήσει σε βάρος εκείνου του οποίου το εισόδηµα είναι χαµηλότερο, στις αποφάσεις των ζευγαριών. Μπορούµε να ελπίζουµε ότι, όταν υπάρχει διαφορά στην αµοιβή που τελικά οφείλεται σε αντικειµενικούς λόγους, αυτή η διαφορά θα πάψει σχεδόν αυτόµατα να έχει δυσµενείς επιπτώσεις στις γυναίκες όπως ισχύει σήµερα. - έλεγχος της εφαρµογής της αρχής της επαγγελµατικής ισότητας στις επιχειρήσεις Ο έλεγχος εφαρµογής της αρχής της επαγγελµατικής ισότητας στις επιχειρήσεις είναι το κύριο αδύνατο σηµείο των πολιτικών, ευρωπαϊκών και εθνικών, που έχουν εφαρµοστεί µέχρι σήµερα για την επιβολή της αρχής αυτής. Όντως, οι µηχανισµοί του πραγµατικά αποτελεσµατικού ελέγχου είναι µετρηµένοι, εάν εξαιρέσουµε τις προβλεπόµενες προσφυγές στο Ευρωπαϊκό ικαστήριο και τα εθνικά δικαστήρια σε περίπτωση µη τήρησης της αρχής αυτής. Ωστόσο, οι σκέψεις για την εφαρµογή κυρώσεων στις επιχειρήσεις που δε συµµορφώνονται δε γίνονται δεκτές από την πλειοψηφία. Αν και αναγνωρίζεται ότι θα µπορούσαν ίσως να είναι πιο αποτελεσµατικές από άλλα µέτρα, οι κυρώσεις απορρίπτονται ωστόσο αφού εµφανίζονται δύσκολες στη σύλληψη και την εφαρµογή. Εφόσον δεν προβλέπονται, έχουν ανακοινωθεί µέτρα που ευνοούν την εφαρµογή της επαγγελµατικής ισότητας. Αυτά αφορούν: 9
- την αξιολόγηση και την ταξινόµηση των λειτουργιών προκειµένου να εφαρµοστεί η ίση αµοιβή για εργασία ίσης αξίας. Οι διαδικασίες αυτές θα πρέπει επίσης να εφαρµοστούν στην κλίµακα της επιχείρησης. - η εφαρµογή εξωτερικού ελέγχου µε τρόπο ώστε να ελέγχεται η εφαρµογή της αρχής της επαγγελµατικής ισότητας στην επιχείρηση. Η επιχείρηση που παραβιάζει την αρχή αυτή θα πρέπει να συµµορφώνεται εντός συγκεκριµένης προθεσµίας - η δηµιουργία ενός είδους βραβείου για την ισότητα των φύλων που να ανταµείβει τις καλές πρακτικές που αναπτύσσονται από τις επιχειρήσεις, τους κυβερνητικούς φορείς ή τις εθελοντικές οργανώσεις των οποίων οι ενέργειες, που θα παρουσιάζονται µε πρωτοβουλία της επιχείρησης, θα κρίνονται αποδεκτές από κάποιο φορέα πιστοποίησης. Αυτές οι ανταµοιβές θα πρέπει να αποτελέσουν αντικείµενο ευρείας δηµοσιότητας προκειµένου να γίνει ενηµέρωση για τις καλές πρακτικές που εφαρµόζονται και να ενθαρρυνθεί η υιοθέτησή τους από άλλες επιχειρήσεις. Η αποτελεσµατικότητα αυτών των µέτρων από απόψεως προόδου προς την επαγγελµατική ισότητα θα πρέπει να αξιολογούνται προκειµένου να προσαρµόζονται ή να αντικαθίστανται στην περίπτωση στασιµότητας της κατάστασης. - συµµετοχή κοινωνικών εταίρων - δικαίωµα στο σεβασµό της ιδιωτικής ζωής εντός του χώρου της εργασίας Για να πάψει η επαγγελµατική ισότητα µεταξύ ανδρών και γυναικών να είναι απλώς τυπική και να µεταφραστεί σε πραγµατικότητα, η υιοθέτηση νοµικών κειµένων και η εφαρµογή προγραµµάτων δράσης ή διαδικασιών ελέγχου, όσο σηµαντική και εάν είναι, παραµένει ανεπαρκής, κυρίως όταν αυτά τα εργαλεία αναπτύσσονται χωρίς συνεργασία µε τους κοινωνικούς εταίρους. Επίσης, θα ήταν καλό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να τους δεσµεύσει να συµµετάσχουν στον καθορισµό των προϋποθέσεων και των τρόπων εφαρµογής της αρχής της επαγγελµατικής ισότητας στις επιχειρήσεις. Αρµόζει επίσης να τους ενθαρρύνει να ενσωµατώσουν το δικαίωµα στην εργασία και το δικαίωµα σεβασµού της ιδιωτικής και οικογενειακής ζωής που εγγράφεται στην Ευρωπαϊκή Σύµβαση για τη ιασφάλιση των Ανθρωπίνων ικαιωµάτων και των Θεµελιωδών Ελευθεριών και στη Χάρτα των Θεµελιωδών ικαιωµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης στις επιχειρήσεις. - απαγόρευση διακρίσεων λόγω οικογενειακής κατάστασης Από την πλευρά τους, οι δηµόσιες αρχές θα πρέπει να ενσωµατώσουν σε κάποιο νοµικό κείµενο, ή θεσµικό κείµενο, τις διακρίσεις µε βάση την οικογενειακή κατάσταση στις απαγορευµένες διακρίσεις που θα µπορούσαν να οδηγήσουν σε προσφυγή στα δικαστήρια. Οι γονικές και οικογενειακές ευθύνες παίζουν σηµαντικό ρόλο στις διακρίσεις µε βάση το φύλο στις οποίες υπόκεινται συχνά οι γυναίκες κατά την πρόσληψη, την επαγγελµατική κατάρτιση ή την προαγωγή. Στις περιπτώσεις όπου οι άνδρες συµµετέχουν ενεργά στη φροντίδα των παιδιών ή κάθε άλλου εξαρτηµένου µέλους της οικογένειας, η απαγόρευση της διάκρισης µε βάση το φύλο δε θα αρκούσε για την προστασία των εργαζόµενων γονέων (σηµερινών ή δυνητικών) έναντι αυτής της µορφής διάκρισης, δεδοµένου ότι θα µπορούσε να επηρεάσει εξίσου και τα δύο φύλα. Αυτή η προστασία θα µπορούσε να εξασφαλιστεί µόνο µε την απαγόρευση των διακρίσεων µε βάση την οικογενειακή κατάσταση, εάν θέλουµε να αποφύγουµε οι εργαζόµενοι γονείς να θεωρούνται αυτόµατα λιγότερο απασχολήσιµοι και λιγότερο αξιόπιστοι από εκείνους δίχως γονικά ή οικογενειακά βάρη. 10
- οικονοµική ανάπτυξη - ανάπτυξη της απασχόλησης Η επαγγελµατική ισότητα εξαρτάται και από άλλους παράγοντες εκτός της επιχείρησης. Μεταξύ αυτών αναφέρεται συχνά η οικονοµική ανάπτυξη που βασίζεται στην ανάπτυξη της απασχόλησης, η οποία ευνοεί την ένταξη των γυναικών στον επαγγελµατικό κόσµο. Όπως απέδειξε η σουηδική πολιτική ισότητας που έχει θεσπιστεί εδώ και περισσότερο από τριάντα χρόνια, η επαγγελµατική ισότητα εφαρµόζεται πιο εύκολα σε περίοδο οικονοµικής ανάπτυξης παρά σε περίοδο ύφεσης. Συστήνεται ειδικότερα η εφαρµογή πολιτικών ή σχεδίων δράσης που έχουν στόχο να ευνοήσουν την οικονοµική ανάπτυξη που βασίζεται στην ανάπτυξη της απασχόλησης, µε τρόπο ώστε να επιτευχθούν οι στόχοι απασχόλησης που τέθηκαν µε τη Στρατηγική της Λισσαβόνας που υιοθέτησε το Συµβούλιο Υπουργών το 2000. - εξάλειψη των διακρίσεων στην αγορά εργασίας Οι διακρίσεις στην αγορά εργασίας που οφείλονται στην έλλειψη πραγµατικής ίσης συµµετοχής των φύλων στα σχολικά συστήµατα παραµένει βασικό στοιχείο της ανισότητας των φύλων στο χώρο εργασίας. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να δώσει κίνητρα στα κράτη µέλη για την ανάπτυξη πολιτικών που ευνοούν την ισόρροπη αντιπροσώπευση των δύο φύλων στον χώρο της παιδείας. Αυτές οι πολιτικές δε θα πρέπει να περιορίζονται στην ενθάρρυνση των κοριτσιών να συµµετέχουν σε καινοτόµες επιχειρήσεις που προωθούν στην απασχόληση και στις οποίες η παρουσία των κοριτσιών είναι περιορισµένη. Θα πρέπει επίσης να φροντίσουν ώστε να προσανατολίσουν τα αγόρια προς τα επαγγέλµατα του εκπαιδευτικού χώρου, ειδικότερα στον τοµέα της φροντίδας παιδιών προσχολικής ηλικίας, και στα επαγγέλµατα που παρέχουν φροντίδα και βοήθεια σε ανθρώπους. Η παρουσία τους σε αυτούς τους συγκεκριµένους τοµείς αντιπροσωπεύει µια πρόκληση τόσο ζωτική για την ισότητα ανδρών και γυναικών όσο είναι και η διαφοροποίηση του προσανατολισµού των κοριτσιών και η είσοδός τους σε επαγγέλµατα υψηλής τεχνολογίας. 3.2. Υπηρεσίες για οικογένειες Η ανάπτυξη των υπηρεσιών για οικογένειες είναι ένα συνοδευτικό µέτρο που είναι απαραίτητο για την υλοποίηση της επαγγελµατικής ισότητας. Η ύπαρξή τους φαίνεται να είναι και ευνοϊκός παράγοντας για αυξηµένη συµµετοχή των ανδρών στις γονικές και οικογενειακές ευθύνες. Σε αυτόν τον τοµέα, όλα δείχνουν ότι οι δηµόσιες πολιτικές θα πρέπει να υπερβούν τους στόχους που τέθηκαν στη Βαρκελώνη το 2002 για την υποδοχή των παιδιών προσχολικής ηλικίας, δεδοµένου ότι ανταποκρίνονται µερικώς µόνο στις ανάγκες των εργαζοµένων µε οικογενειακά βάρη. Για να ανταποκριθούν σε αυτούς, οι δηµόσιες αρχές θα πρέπει να αντιµετωπίζουν σφαιρικά το θέµα των υπηρεσιών που είναι απαραίτητες για τους εργαζόµενους ώστε αυτοί να είναι σε θέση να πληρούν τις επαγγελµατικές τους υποχρεώσεις αντιµετωπίζοντας ταυτόχρονα τις γονικές και οικογενειακές τους ευθύνες. 11
- υπηρεσίες υποδοχής παιδιών προσχολικής ηλικίας - υπηρεσία υποδοχής παιδιών εκτός σχολικού ωραρίου, συµπεριλαµβανοµένων και των σχολικών διακοπών, ή εκτός κανονικού ωραρίου εργασίας - υπηρεσίες φύλαξης άρρωστων παιδιών για µικρό χρονικό διάστηµα - υπηρεσίες υποδοχής, στέγασης και φροντίδας σύντοµης ή µακράς διάρκειας για εξαρτηµένα άτοµα - υπηρεσίες φροντίδας στο σπίτι - εξωτερική βοήθεια Προκειµένου να αντιµετωπιστούν όλες οι ανάγκες των οικογενειών σε θέµατα γεφύρωσης της επαγγελµατικής και οικογενειακής ζωής, οι δηµόσιες αρχές θα πρέπει να προβλέψουν για την ανάπτυξη υπηρεσιών φροντίδας για τα παιδιά, από πολύ νεαρή ηλικία, όταν οι γονείς δεν είναι διαθέσιµοι, λαµβάνοντας υπόψη το γεγονός ότι τα παιδιά ενδέχεται να αρρωστήσουν για σύντοµο διάστηµα, να είναι ανάπηρα ή σοβαρά άρρωστα. Σε αυτό το σηµείο, θα πρέπει να φροντίζουν ειδικά για την αντιµετώπιση των ιδιαίτερων αναγκών που έχουν οι γονείς ανάπηρων ή σοβαρά άρρωστων παιδιών ή παιδιών µε χρόνια ή ανίατη ασθένεια, αναπτύσσοντας ένα δίκτυο υπηρεσιών προσαρµοσµένων στην κατάσταση της υγείας τους, λαµβάνοντας υπόψη το αίτηµα των γονιών αυτών για υποδοχή των παιδιών τους, όσο είναι δυνατόν και όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν, σε υπηρεσίες ανοικτές σε όλα τα παιδιά. Αυτές θα πρέπει εποµένως να προσαρµόζονται ανάλογα. Η γήρανση του πληθυσµού και το θέµα της (µεγάλης) εξάρτησης αυξανόµενου αριθµού (σε απόλυτους όρους) ηλικιωµένων ατόµων που έχει προκύψει θα πρέπει επίσης να αντιµετωπιστεί. Η φροντίδα των (ηλικιωµένων) εξαρτηµένων ατόµων, είτε πρόκειται για ανάπηρους, χρόνια ασθενείς ή σοβαρά άρρωστους, απαιτεί επίσης την ανάπτυξη υπηρεσιών υποδοχής, στέγασης και φροντίδας σύντοµης ή µακράς διάρκειας καθώς και υπηρεσίας φροντίδας στο σπίτι για την παροχή βοήθειας στις οικογένειες. Όποιες και να είναι οι σχετικές υπηρεσίες, θα πρέπει να υπάρχει ικανός αριθµός υπηρεσιών γεωγραφικά και οικονοµικά προσβάσιµων για όλους. Θα µπορούσαν ενδεχοµένως να συµπληρώνονται µε προγράµµατα φύλαξης παιδιών και παροχής βοήθειας σε ηλικιωµένα άτοµα. Αυτά θα µπορούσαν να αναπτυχθούν, υπό ορισµένες συνθήκες, σε επίπεδο γειτονιάς από τις τοπικές αρχές. Εκτός από αυτές τις βασικές υπηρεσίες, οι οικογένειες έχουν επίσης την ανάγκη να µπορούν να καταφύγουν σε εξωτερική βοήθεια για την εκτέλεση των οικιακών καθηκόντων. Αυτή η εξωτερική βοήθεια θα τους επιτρέπει να απελευθερώσουν χρόνο για άλλες δραστηριότητες. Αυτή η παροχή υπηρεσιών θα µπορούσε να περιλαµβάνει: - µέτρα φορολογικών ελαφρύνσεων για οικογένειες που προσφεύγουν - οικονοµική παρέµβαση από το Κράτος στην αποζηµίωση και τις κοινωνικές επιβαρύνσεις εργοδοτών που αφορούν την αµοιβή των ατόµων που προσλαµβάνονται µε κανονική σύµβαση εργασίας (π.χ. µε τη µορφή επιταγών υπηρεσιών). 12
3.3. Γονικές και οικογενειακές άδειες και διευθετήσεις ωραρίου εργασίας Ένας τρίτος τοµέας αφορά την πολιτική γονικής και οικογενειακής άδειας καθώς και τις διευθετήσεις ωραρίου ή καριέρας για οικογενειακούς λόγους. - προστασία της θέσης εργασίας για ορισµένο διάστηµα πριν και µετά την περίοδο της άδειας - προστασία της ιδιότητας του εργαζόµενου που διακόπτει ή µειώνει προσωρινά τις υπηρεσίες του για να λάβει γονική ή οικογενειακή άδεια - διατήρηση των δικαιωµάτων του εργαζόµενου για επαγγελµατική κατάρτιση ή προαγωγή σε περιόδους πλήρους ή µερικής αποµάκρυνσης από την εργασία - διατήρηση του συνόλου των κοινωνικών δικαιωµάτων του εργαζόµενου Οι προϋποθέσεις αυτές πληρούνται ήδη σε ορισµένα κράτη µέλη για όλες τις άδειες ή για ένα µέρος τους, αλλά δεν είναι καθόλου γενικευµένες. Η γενίκευση αυτών των προϋποθέσεων, που είναι σύµφωνες µε µια διαρκή νοµολογία του Ευρωπαϊκού ικαστηρίου, είναι ιδιαίτερα σηµαντικές διότι επιτρέπουν την ένταξη των αδειών για οικογενειακούς λόγους στην επαγγελµατική σταδιοδροµία των εργαζοµένων, και όχι πια σε ρήξη σε σχέση µε αυτήν. Εξάλλου, η διατήρηση των ατοµικών κοινωνικών δικαιωµάτων κατά τις περιόδους αυτές θα επέτρεπε την εξάλειψη, τελικά, όλων των ειδικών δικαιωµάτων που παρέχονται, σε ορισµένες περιπτώσεις, αποκλειστικά στις γυναίκες για τη βελτίωση των δικαιωµάτων τους στη σύνταξη. Η εµπειρία αποδεικνύει ότι εάν αυτά τα δικαιώµατα, δευτερεύοντα ή ειδικά, έχουν θετικές συνέπειες βραχυπρόθεσµα στις συντάξεις των γυναικών, η ενίσχυση του παραδοσιακού διαχωρισµού των ρόλων που προάγουν στα πλαίσια της οικογένειας, αποδεικνύει ωστόσο ότι προκύπτουν από έναν κοινωνικό και αντικρουόµενο συντηρητισµό και έτσι εµποδίζουν µακροπρόθεσµα την υλοποίηση της επαγγελµατικής ισότητας, και της ισότητας απλά, µεταξύ ανδρών και γυναικών. - κάλυψη των γενικών και οικογενειακών αδειών από συστήµατα κοινωνικής ασφάλισης Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να ενθαρρύνει τους ευρωπαίους κοινωνικούς εταίρους να οργανώσουν την κάλυψη των γονικών και οικογενειακών αδειών στα πλαίσια των συστηµάτων κοινωνικής ασφάλισης, όπως συστήνεται από τη ιεθνή Οργάνωση Εργασίας εδώ και περισσότερο από είκοσι πέντε χρόνια (Σύσταση αρ. 156), προκειµένου να αποζηµιώνονται σε όλα τα κράτη µέλη. Αυτή η κάλυψη θα πρέπει εάν είναι δυνατόν να αποτελέσει αντικείµενο ειδικής ασφάλειας, όπως στην περίπτωση της Σουηδίας. Η καθιέρωση γονικής ή οικογενειακής ασφάλισης παρουσιάζει το διπλό πλεονέκτηµα - της αµοιβαιότητας στο κόστος των αδειών µεταξύ εργοδοτών αφού όλοι συµµετέχουν συλλογικά στη χρηµατοδότηση της ασφάλισης αναλογικά µε τη µισθοδοσία των επιχειρήσεών τους, 13
- της κάλυψης του επαγγελµατικού κινδύνου που διατρέχουν οι εργαζόµενοι µε γονικές ή οικογενειακές ευθύνες που προσφεύγουν. Θα πρέπει να τηρείται ο κανόνας του ατοµικού και µη µεταβιβάσιµου δικαιώµατος για όλες τις γονικές και οικογενειακές άδειες. Η εµπειρία της γονικής άδειας του συζύγου που ισχύει ειδικότερα στη Φινλανδία, τη Σουηδία και τη Νορβηγία έχει πράγµατι αποκαλύψει τα όρια της ελεύθερης επιλογής των ζευγαριών σε ότι αφορά τη συµµετοχή των ανδρών στη φροντίδα των παιδιών. Η άδεια συζύγου δεν µπορεί στην πραγµατικότητα να αποτελέσει παράγοντα αλλαγής παρά µονάχα εάν η υποχρέωση της διαµοίρασής σε ίσα και µη µεταβιβάσιµα µέρη εγγραφεί στις προϋποθέσεις χορήγησης. Οι γονικές και οικογενειακές άδειες θα πρέπει να απολαµβάνουν µιας ελαστικότητας στη χρήση (συµπεριλαµβανοµένης και της άδειας µητρότητας εκτός της περιόδου που είναι απαραίτητη για την προστασία της υγείας της µητέρας και του βρέφους) προκειµένου να περιοριστεί η πλήρης αποµάκρυνση από την εργασία της οποίας τα αρνητικά αποτελέσµατα στο ανθρώπινο δυναµικό έχουν παρατηρηθεί ξανά και ξανά. Οι γονικές και οικογενειακές άδειες θα πρέπει να είναι επίσης, όσο το δυνατόν: - να τµηµατοποιούνται - να προσφέρουν δυνατότητες χαλαρής µετάβασης από µια πλήρη διακοπή της παροχής υπηρεσιών σε µειωµένα ωράρια εργασίας ή από ένα σύστηµα εργασίας σε άλλο Η χρονική σύµπτωση των γονικών και οικογενειακών αδειών θα πρέπει εξάλλου να προβλέπεται στις δυνατότητες επιλογής που προσφέρονται στους εργαζόµενους. Εξάλλου, οι διευθετήσεις των ωραρίων εργασίας και των συγκεκριµένων όρων αδείας θα πρέπει να προβλέπονται για τα άτοµα που είναι επιφορτισµένα µε τη φροντίδα ανάπηρου παιδιού ή παιδιού µε χρόνια ασθένεια ή σοβαρά άρρωστου καθώς και για τα άτοµα που φροντίζουν κάποιο ηλικιωµένο ή άλλο εξαρτηµένο µέλος της οικογένειας (σύζυγο ή σύντροφο, αδελφό, αδελφή, κλπ). Οι γονικές και οικογενειακές άδειες θα εγγράφονται έτσι σε µια αυτονόητη ευέλικτη ασφάλεια που δε θα ανταποκρίνεται µόνο στις οικονοµικές αξιώσεις αλλά θα λαµβάνει επίσης υπόψη και τις οικογενειακές υποχρεώσεις. - συµφωνίες-πλαίσιο για τις διάφορες γονικές και οικογενειακές άδειες Προκειµένου η οργάνωση της κάλυψης των γονικών και οικογενειακών αδειών να επιβληθεί στην πολιτική ατζέντα των κρατών µελών όπου δεν προβλέπεται και των κρατών µελών όπου παραµένει ακόµη αποσπασµατική ή ανοργάνωτη, σε µια προοπτική προστασίας των γονικών και οικογενειακών ευθυνών, στο σύνολό τους, που αναγνωρίζονται ως συγκεκριµένος επαγγελµατικός κίνδυνος, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή θα πρέπει να δώσει κίνητρα στους ευρωπαίους κοινωνικούς εταίρους να διαπραγµατευτούν συµφωνίεςπλαίσιο, σύµφωνα µε εκείνη που υπογράφηκε στις 14 εκεµβρίου 1995 για τη γονική άδεια, προκειµένου να καθοριστούν οι προϋποθέσεις και οι όροι αυτής της προστασίας για τις άλλες άδειες. Η Επιτροπή θα πρέπει εξάλλου να τους προσδώσει δεσµευτική ισχύ ενσωµατώνοντάς τις σε οδηγίες ad hoc όπως έπραξε το 1996 για τη γονική άδεια (Οδηγία 96/34/ΕΚ της 3 ης Ιουνίου 1996). Η διαπραγµάτευση µιας συµφωνίας-πλαίσιο σχετικά µε την ατοµική και µη µεταβιβάσιµη άδεια πατρότητας η οποία υπήρξε αντικείµενο µη δεσµευτικής απόφασης του Συµβουλίου και των υπουργών εργασίας και κοινωνικών υποθέσεων τον Ιούνιο του 2000, θα πρέπει να αποτελέσει προτεραιότητα. Η κοινωνική αναγνώριση 14
του δικαιώµατος του πατέρα στην αποκατάσταση της οικιακής εστίας για την υποδοχή του παιδιού κατά τη γέννηση είναι πράγµατι ιδιαίτερης σηµασίας για την εξέλιξη της πατρικής εικόνας και των ρόλων που παραδοσιακά σχετίζονται µε αυτήν. Η άδεια πατρότητας που καθορίζεται, όπως είδαµε, ως άδεια υποδοχής του πατέρα κατά τη γέννηση, θα πρέπει να είναι παρόµοια µε την άδεια υποδοχής της µητέρας που περιλαµβάνεται στην άδεια µητρότητας. Θα πρέπει να ανταποκρίνεται στις ίδιες προϋποθέσεις και να υπόκειται στους ίδιους όρους. Εάν η άδεια υποδοχής της µητέρας είναι υποχρεωτική, η άδεια υποδοχής του πατέρα θα πρέπει επίσης να είναι υποχρεωτική. - αναθεώρηση της οδηγίας 92/85/ΕΟΚ σχετικά µε την ασφάλεια και την προστασία των εργαζοµένων εγκύων µετά από τον τοκετό ή κατά τη γαλουχία Η εφαρµογή της αρχής της γονικής ισότητας πρεσβεύει ότι η διάρκεια των αδειών υποδοχής που χορηγούνται στον πατέρα και τη µητέρα κατά τη γέννηση του παιδιού θα πρέπει να είναι ίδια. Για την επίτευξη αυτού του στόχου, επιβάλλεται µια αναθεώρηση της άδειας µητρότητας µε τρόπο ώστε να διαµοιραστεί η περίοδος που παρέχεται για την προστασία της υγείας της µητέρας και του παιδιού και εκείνης που αφορά την υποδοχή του νεογέννητου. Ο διαµοιρασµός της άδειας µεταξύ των δύο λειτουργιών θα επέτρεπε τον καθορισµό µιας άδειας πατρότητας σύµφωνα µε το µοντέλο της άδειας υποδοχής της µητέρας. Θα επέτρεπε επίσης: - την καλύτερη ανταπόκριση στην ανάγκη προστασίας της υγείας της µητέρας και του παιδιού απελευθερώνοντας περιόδους απαραίτητες για την καλή εξέλιξη της φυσιολογικής κύησης και της φυσικής αποκατάστασης της µητέρας µετά από φυσιολογικό τοκετό, και εννοείται ότι οι περίοδοι αυτοί, αφού προσδιοριστούν, θα πρέπει να είναι υποχρεωτικές σε όλα τα κράτη µέλη, - την ενσωµάτωση της περιόδου αδείας υποδοχής κατά τη γέννηση της µητέρας στα µέτρα γεφύρωσης της οικογενειακής και της επαγγελµατικής ζωής. Αυτή η εξέλιξη της έννοιας που προσδίδεται σε αυτό το τµήµα της άδειας µητρότητας θα επέτρεπε να της αποδοθεί κάποια ευελιξία στη χρήση. Θα έδινε στις γυναίκες που το επιθυµούν την ευκαιρία να περιορίσουν στο µέγιστο την περίοδο πλήρους αποµάκρυνσης από την εργασία µετά από µια µητρότητα της οποίας γνωρίζουµε τις αρνητικές επιπτώσεις στη δυνατότητα απασχόλησής τους, κυρίως στην περίπτωση άδειας µητρότητας µακράς διάρκειας. Αυτός ο διαµοιρασµός θα ανταποκρινόταν επίσης στις ανησυχίες των γυναικών που ασκούν ελεύθερη επαγγελµατική δραστηριότητα, για τις οποίες θα πρέπει να βρεθούν συγκεκριµένες λύσεις προκειµένου να ανταποκριθούν στην ανάγκη τους να παραµείνουν παρούσες στη δουλειά για την προστασία της οικονοµικής τους δραστηριότητας ή της ασφάλειας ύπαρξης της οικογένειάς τους. Η ανοµοιογένεια των καταστάσεων που παρατηρούνται στα κράτη µέλη σε ότι αφορά το χρόνο, την κατανοµή και τους τρόπους χρήσης της άδειας µητρότητας, πριν και µετά τον τοκετό, υποδεικνύει ότι η αναθεώρηση της οδηγίας 92/85/ΕΟΚ δε θα µπορεί να πραγµατοποιηθεί δίχως να έχει προηγουµένως επιφορτιστεί µια διεπιστηµονική οµάδα εµπειρογνωµόνων µε τον προσδιορισµό της διάρκειας της άδειας που είναι απαραίτητη για την προστασία της µητέρας και του παιδιού, πριν και µετά τον τοκετό, µε βάση τα επιστηµονικά κριτήρια που έχουν δεόντως καθοριστεί και επιβεβαιωθεί. 15
3.4. Εκπαίδευση και κατάρτιση - ενσωµάτωση µαθήµατος σχετικά µε την ισότητα των φύλων στα σχολικά προγράµµατα Η ενσωµάτωση µαθηµάτων σχετικά µε την ισότητα των φύλων στα σχολικά προγράµµατα από το βασικό κύκλο σπουδών συστήνεται ένθερµα δεδοµένου ότι θα παρείχε τρόπους παρέµβασης όσο το δυνατόν νωρίτερα στην οικοδόµηση των ταυτοτήτων των φύλων και τον επηρεασµό τους. Για να καθιερωθεί η ισότητα στις στάσεις και τη συµπεριφορά, το να περιµένει κανείς την ηλικία των έξι ή επτά ετών για να ξεκινήσει την εκµάθηση είναι ίσως πολύ αργά δεδοµένου ότι αυτά αναπτύσσονται σε πολύ νεαρά ηλικία. Ο ζητούµενος στόχος θα είναι να περιλαµβάνεται το θέµα της ισότητας στην εκπαίδευση των παιδιών προσχολικής ηλικίας στις υπηρεσίες υποδοχής ή το νηπιαγωγείο. - κατάρτιση προσωπικού φροντίδας και εκπαίδευσης Το προσωπικό φροντίδας και εκπαίδευσης θα πρέπει να καταρτίζεται µε τρόπο ώστε να διεκπεραιώνει όλα τα θέµατα που αφορούν τα παιδιά τόσο µε τον πατέρα όσο και µε τη µητέρα. Ο περιορισµός του πατέρα στο ρόλο του δεύτερου γονέα ξεκινά από τη µητρότητα, όπου δεν προβλέπεται καµία θέση για αυτόν και όπου, πολύ συχνά, η παρουσία του δεν είναι ανεκτή ή υπόκειται σε κακή διαχείριση. Όµως, µαθαίνει να είναι κανείς γονέας από τη γέννηση, ή πιο σωστά, από τη στιγµή που µαθαίνει ότι θα αποκτήσει παιδί. Αυτό αληθεύει για τον πατέρα όσο και για τη µητέρα, αλλά δεν προβλέπεται τίποτα που θα µπορούσε να τον βοηθήσει. - υπηρεσίες παροχής συµβουλών ή κατάρτισης για τους άνδρες Οι υπηρεσίες παροχής συµβουλών ή κατάρτισης που απευθύνονται στους άντρες θα πρέπει να εγκαθίστανται σε τοπικό επίπεδο για να τους βοηθήσουν να κατανοήσουν τη χρησιµότητα της παρουσίας τους στην οικογένεια, δίπλα στα παιδιά τους, καθώς και την ανάγκη διαµοίρασης µε τις συζύγους τους των οικιακών και οικογενειακών καθηκόντων που είναι απαραίτητα για την ευηµερία και την ανάπτυξή τους. Αυτές οι υπηρεσίες θα πρέπει εξάλλου να παρέχουν στους άνδρες τα µέσα για να αναπτύξουν τις ικανότητές τους ώστε να αντιµετωπίσουν αυτή την κατάσταση. 3.5. Ενηµέρωση - εκστρατείες ενηµέρωσης για τις επιχειρήσεις - εκστρατείες ενηµέρωσης για το ευρύ κοινό - κέντρο ενηµέρωσης στην επιχείρηση (ή σε τοπικό επίπεδο) Αναφέρονται διάφοροι λόγοι από τους άνδρες εργαζόµενους που εξηγούν τη µικρή συµµετοχή τους στη χρήση των γονικών και οικογενειακών αδειών. Εκτός από το φόβο των αρνητικών επιπτώσεων της πλήρους ή µερικής αποµάκρυνσης από την εργασία στην καριέρα τους, οι λόγοι που αναφέρονται πιο συχνά είναι: 16
- η έλλειψη κατανόησης ή η εχθρότητα εκ µέρους του εργοδότη - ο εµπαιγµός εκ µέρους των συναδέλφων Οι εκστρατείες που στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση των εργοδοτών και των ανδρών εργαζοµένων (αλλά και των γυναικών) σχετικά µε τη σηµασία της παρουσίας του πατέρα δίπλα στα παιδιά του από τη γέννηση θα ήταν πολύ χρήσιµες. Θα επέτρεπαν επίσης την ενηµέρωση των εργαζοµένων σχετικά µε το αναφαίρετο δικαίωµά τους στην αποκατάσταση της οικιακής εστίας για τη φροντίδα των παιδιών τους (ή κάθε άλλου εξαρτηµένου µέλους της οικογένειας), χωρίς αυτό να µπορεί σε καµία περίπτωση να βλάψει ούτε την καριέρα, ούτε την ασφάλεια αλλά ούτε και τη σταθερότητα της εργασίας τους στην επιχείρηση, σύµφωνα µε την Απόφαση του Συµβουλίου και των υπουργών εργασίας και κοινωνικών υποθέσεων της 29 ης Ιουνίου 2000 σχετικά µε την πατρική άδεια. Θα πρέπει να ενθαρρυνθεί η χορήγηση κάποιου σήµατος ή βραβείου στις επιχειρήσεις που ευνοούν τη χρήση των γονικών ή οικογενειακών αδειών από τους άνδρες. Η έλλειψη κατανόησης ή η εχθρότητα εκ µέρους του οικογενειακού ή φιλικού περίγυρου ή ακόµη και της γειτονιάς αποτελούν επίσης σηµαντικό αποτρεπτικό παράγοντα στη χρήση των γονικών και οικογενειακών αδειών από τους άνδρες. Οι εκστρατείες ενηµέρωσης που απευθύνονται στο ευρύ κοινό και µεταφέρουν το ίδιο µήνυµα µε αυτές που απευθύνονται στις επιχειρήσεις θα συµπλήρωναν κατάλληλα το µέτρο που είναι απαραίτητο για την εξέλιξη της νοοτροπίας. Τα διαφορετικά µέσα ενηµέρωσης, και ειδικότερα η τηλεόραση ή το ιαδίκτυο, θα πρέπει να κινητοποιηθούν ώστε να εξασφαλίσουν τη µέγιστη διάδοση αυτών των εκστρατειών. Προκειµένου για την εκλαΐκευση αυτού του µηνύµατος, οι εκστρατείες αυτές θα µπορούσαν να συνοδεύονται από διαφηµιστικές εκστρατείες, π.χ. µε τη µορφή ανακοινώσεων γενικού ενδιαφέροντος. Η άγνοια των δικαιωµάτων τους φαίνεται να αποτελεί σηµαντικό στοιχείο της σπάνιας χρήσης των γονικών και οικογενειακών αδειών από τους άνδρες, και γενικότερα από τους εργαζόµενους. Θα πρέπει να δηµιουργηθούν τοπικά κέντρα ενηµέρωσης είτε στις ίδιες τις επιχειρήσεις, είτε σε τοπικό επίπεδο από τις τοπικές αρχές, προκειµένου να ενηµερώνουν τους εργαζόµενους για τα δικαιώµατα που έχουν καθώς και για τις πιθανές συνέπειες της άσκησης των δικαιωµάτων αυτών στα κοινωνικά τους δικαιώµατα, γενικότερα, και στο συνταξιοδοτικό δικαίωµα ειδικότερα. Οι διευθετήσεις των ωραρίων εργασίας ή της καριέρας, κυρίως εάν υπερβαίνουν τις διευθετήσεις που προβλέπονται για οικογενειακούς λόγους, ενδέχεται να επιφυλάσσουν κακές εκπλήξεις για τους εργαζόµενους που δεν είναι σωστά ενηµερωµένοι. 3.6. Οργάνωση χρόνου Ο συντονισµός του χρόνου ζωής, δηµόσιας και ιδιωτικής, αποτελεί µέρος των συλλογικών λειτουργιών που αποδίδονται στην οικογένεια από τότε που πραγµατοποιήθηκε ο διαχωρισµός των σφαιρών της δηµόσιας και της ιδιωτικής ζωής. Το καθήκον συντονισµού του χρόνου των µελών της οικογένειας αποτελεί παραδοσιακά γυναικείο πεδίο. Από τη δεκαετία 1960-1970, η συνεχώς αυξανόµενη ένταξή τους στην επαγγελµατική ζωή τους αφαιρεί τη δυνατότητα να πληρούν αποτελεσµατικά αυτή τη λειτουργία. - γραφεία χρόνου - υπηρεσία συντονισµού του χρόνου 17
Θα πρέπει να προωθηθεί η καθιέρωση γραφείων χρόνου, των οποίων η αποστολή θα είναι να συντονίζουν τον ιδιωτικό και το δηµόσιο χρόνο. Τέτοια γραφεία υπάρχουν σε ορισµένες πόλεις, ειδικότερα στην Ιταλία και τη Γαλλία. Παρά την αναµφισβήτητη χρησιµότητά τους, τα γραφεία χρόνου που είναι εγκατεστηµένα σε τοπικό επίπεδο αποδεικνύονται ωστόσο ανεπαρκή για την επίλυση των προβληµάτων συντονισµού του χρόνου που αντιµετωπίζουν σε καθηµερινή βάση οι εργαζόµενοι µε γονικές ή οικογενειακές ευθύνες, όπου οι αποφάσεις σχετικά µε την οργάνωση του κοινωνικού χρόνου ξεφεύγουν από τον έλεγχό τους σε πολλές περιπτώσεις. Η συλλογική λειτουργία συντονισµού του χρόνου ζωής απαιτεί, συνεπώς, εξωτερίκευση και διαχείριση από κάποιον νέο θεσµό που θα δηµιουργηθεί σε άλλο επίπεδο εξουσίας (περιφερειακό ή εθνικό) εκτός από το τοπικό. Είναι εποµένως απαραίτητο να το γνωρίζει κανείς. Μέχρι στιγµής δεν έχει ληφθεί σοβαρά υπόψη στις έρευνες σχετικά µε το χρόνο ζωής και θα πρέπει να διερευνηθεί περαιτέρω για τον προσδιορισµό του τρόπου µε τον οποίο θα µπορούσε να διευθετηθεί αποτελεσµατικά σε συλλογικό επίπεδο. Με τις σηµερινές γνώσεις θα µπορούσε να υποστηριχθεί ότι η λειτουργία συντονισµού µε την οποία θα ήταν επιφορτισµένες αυτές οι νέες υπηρεσίες θα πρέπει να αφορά λιγότερο το συντονισµό του ιδιωτικού και δηµόσιου χρόνου (αν και ο ιδιωτικός χρόνος δε θα πρέπει να αποκλείεται από το συλλογισµό δεδοµένου ότι θα πρέπει να επωφελείται τελικά από το συντονισµό) και περισσότερο τους διαφορετικούς δηµόσιους χρόνους (επαγγελµατικός, σχολικός, ωράρια λειτουργίας των υπηρεσιών υποδοχής, φροντίδας και παροχής βοήθειας στις οικογένειες και τις διοικήσεις, ωράρια συγκοινωνίας, κλπ) των οποίων η συνάφεια φαίνεται να είναι καθοριστική για την επαγγελµατική και γονική ισότητα. Αυτές οι υπηρεσίες θα πρέπει να είναι αρµόδιες για να προτείνουν λύσεις συγχρονισµού του χρόνου σε επίπεδο εξουσίας (εθνικής ή οµοσπονδιακής, περιφερειακής ή τοπικής) όπου λαµβάνονται οι αποφάσεις προκειµένου να εξασφαλιστεί συµφωνία και να εκπονηθούν έργα θεσµικής ανταπόκρισης στην περίπτωση δισεπίλυτων συγκρούσεων χρόνου. * * * 18