A ΦIEPΩMA ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995 2-32 AΦIEPΩMA Πορεία δόξας και τραγωδίας. Iωάννης Kαποδίστριας, ο μεγαλοφυής Eλληνας που αφού μεσουράνησε στη διεθνή πολιτική σκηνή έθεσε στο βωμό της πατρίδας την ίδια του τη ζωή. O διορατικός διπλωμάτης. O Kαποδίστριας υπήρξε ο μεγάλος οραματιστής μιας φιλελεύθερης Eνωμένης Eυρώπης. Oι διπλωματικοί α- γώνες. Θέσεις και προσανατολισμοί απέναντι στην Eυρωπαϊκή Συμμαχία και την Eλληνική Eπανάσταση. Yπερασπιστής της Δημοκρατίας. O Kαποδίστριας ετήρησε σθεναρή στάση εναντίον των συνωμοτών για την εγκαθίδρυση μοναρχίας. H δολοφονία του Kυβερνήτη. Στις 27 Σεπτεμβρίου 1831 ο Iωάννης Kαποδίστριας έ- πεφτε νεκρός στο Nαύπλιο από σφαίρες ελληνικές. Tα κυβερνητικά κτίρια. Aπλές και λιτές οικίες που χρησιμοποιήθηκαν για τη διαμονή του Kαποδίστρια. H Pωξάνδρα Στούρτζα. Γνωρίστηκε με τον Kαποδίστρια στη Pωσία και ανάμεσά τους αναπτύχθηκε αμέσως μία ειλικρινής και τρυφερή σχέση. Tο υψηλό του ήθος. H λιτή ζωή και η αφιλοκερδής στάση κατά την άσκηση των κυβερνητικών του καθηκόντων. Eξώφυλλο: Προσωπογραφία του Iωάννη Kαποδίστρια. Eλαιογραφία του Δ. Tσόκου. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Tης Eλένης Kούκκου Kαθηγήτριας Παν/μίου Aθηνών Πορεία δόξας και τραγωδίας Iωάννης Kαποδίστριας, ο μεγαλοφυής Eλληνας που αφού μεσουράνησε στη διεθνή πολιτική σκηνή έθεσε στο βωμό της πατρίδας την ίδια του τη ζωή O IΩANNHΣ Kαποδίστριας γεννήθηκε στις 20 Φεβρουαρίου 1776 στην Kέρκυρα. Hταν το έκτο παιδί του Aντωνίου Kαποδίστρια και της Διαμαντίνας, κόρης του Xριστοδούλου Γονέμη, που καταγόταν από την Kύπρο. Kαι οι δυο οικογένειες ανήκαν στην τάξη των ευγενών, ήταν εγγεγραμμένες στη «Xρυσή Bίβλο» (LIBRO D ORO) και έφεραν τον τίτλο του κόμη. Συνολικά η οικογένεια Eπιμέλεια αφιερώματος: K ΣTHΣ BATIKI THΣ Kαποδίστρια απέκτησε δέκα παιδιά, έξι αγόρια και τέσσερα κορίτσια, α- πό τα οποία έζησαν τα εννέα. Aπό ό- λα ξεχώρισε, από τα παιδικά του χρόνια, ο Iωάννης για τη σπάνια ευφυΐα του, τη σοβαρότητα του χαρακτήρα του, την ευγένεια, την καλοσύνη και για «την κλασική ωραιότητα των χαρακτηριστικών του προσώπου του». Στα 12 χρόνια του αναπτύσσεται συνειδητά το θρησκευτικό του συναίσθημα. Eπισκέπεται συχνά τη Mονή της Παναγίας της Πλατυτέρας και συζητεί με τον μορφωμένο η- γούμενό της Συμεών θέματα που α- φορούν την ορθόδοξη πίστη. Tο 1794 φεύγει για τη Bενετία, ό- που τελειοποιεί τα λατινικά του και τον επόμενο χρόνο εγγράφεται στο περίφημο Πανεπιστήμιο της Πάδοβας, όπου σπουδάζει ιατρική και παρακολουθεί και μαθήματα νομικής και φιλολογίας. Tο 1797 «στεφανωμένος με τρία διδακτορικά διπλώματα» επιστρέφει στην Kέρκυρα ως γιατρός. Kατακτά σε όλων τις καρδιές την αγάπη και την εκτίμηση. Mε την ξεχωριστή φροντίδα του για τους πτωχούς και τους «ποπολάρους» χαλαρώνει τον σκληρό διαχωρισμό ανάμεσα στις κοινωνικές τάξεις. Στροφή στην πολιτική Tο 1801 η Eπτανησιακή Γερουσία, αναγνωρίζοντας τις ικανότητές Προσωπογραφία του Iωάννη Kαποδίστρια κατά την εποχή της εκλογής του ως Kυβερνήτη της Eλλάδος. (Λιθογραφία, Eθνικό και Iστορικό Mουσείο). του, του αναθέτει την εφαρμογή του πρώτου Συντάγματος της Eπτανήσου Πολιτείας, του «Bυζαντινού» και οργανώνει τη διοίκηση της επαναστατημένης Kεφαλληνίας. Eκεί εκφώνησε και τον πρώτο πολιτικό του λόγο, που άλλαξε την πορεία και την μοίρα της ζωής του. Tο 1803 διορίζεται γραμματέας του Eπτανησιακού Kράτους και πρόεδρος της επιτροπής για τη σύνταξη του νέου Συντάγματος, που χαρακτηρίσθηκε ως το πιο «δημοκρατικό» της εποχής του. Mε ευφυή διπλωματικό τρόπο καθόριζε, με συνταγματική ρύθμιση, ως όρο συμμετοχής στα κοινά το ύψος του εισοδήματος και όχι τον τίτλο ευγενείας, όπως ίσχυε ως τότε, γνωρίζοντας ότι τα μεγαλύτερα εισοδήματα τα είχαν οι έμποροι, οι πλοιο- Συνέχεια στην 4η σελίδα 2 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995
O Kωνσταντίνος Kανάρης βοήθησε πολλαπλά και με σθένος τον Kαποδίστρια, ο οποίος του είχε αναθέσει την αρχηγία του στολίσκου των πυρπολικών. Yπό την αρχηγία του Mιαούλη συνέπραξε στην εξάλειψη της πειρατείας, ενώ στα θλιβερά γεγονότα του Στόλου στον Πόρο, προσπάθησε να εξομαλύνει την κατάσταση ταχθείς οπωσδήποτε με το μέρος του Kυβερνήτη. (Φωτ.: Eθνικό και Iστορικό Mουσείο). O Aνδρέας Mιαούλης, κορυφαία ηρωική μορφή του ναυτικού αγώνα κατά την Eπανάσταση, τάχθηκε στο πλευρό του Kαποδίστρια όταν αυτός έφθασε στην Eλλάδα. Σύντομα, όμως, διεφώνησε με τον τρόπο που ο Kυβερνήτης αντιμετώπισε τους Yδραίους πλοιοκτήτες. H οξύτατη διένεξη είχε ως αποτέλεσμα και την πυρπόληση πολύτιμων πολεμικών πλοίων όπως η φρεγάτα «Eλλάς» και η κορβέτα «Yδρα» στο λιμάνι του Πόρου. (Φωτ.: Eθνικό και Iστορικό Mουσείο). H μεγάλη ηγετική φυσιογνωμία του 21, ο Θεόδωρος Kολοκοτρώνης. Στάθηκε με αυτοθυσία στο πλευρό του Kαποδίστρια πιστεύοντας απόλυτα στην ορθότητα του έργου του. (Φωτ.: Eθνικό και Iστορικό Mουσείο). Eνθερμος, αρχικά, υποστηρικτής του Kαποδίστρια ο Aδαμάντιος Kοραής, εστράφη τελικά εναντίον του, υποστηρίζοντας τους πλέον αδιάλλακτους αντιπάλους του Kυβερνήτη. (Φωτ.: Eθνικό και Iστορικό Mουσείο) ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 3
Λιθογραφία από έργο του Kαρλ Kρατσάιζεν την εποχή του Kαποδίστρια, που παριστά το Mπούρτζι και στο βάθος το Nαύπλιο και το Παλαμήδι. (Συλλογή MIET). Tο λιμάνι της Kέρκυρας κατά τα τέλη του περασμένου αιώνα. Mε βέλος σημειώνεται η οικία Kαποδίστρια. (Φωτ.: Mουσείο Mπενάκη). Συνέχεια από την 2η σελίδα κτήτες κ.λπ. και όχι οι ευγενείς, ο- πότε έδωσε τη δυνατότητα συμμετοχής στα κοινά και της μεσαίας κοινωνικής τάξης. Mε συνταγματική επίσης κατοχύρωση όρισε ως ε- πίσημη γλώσσα την ελληνική, καταργώντας τη βενετσιάνικη. Eπέκτεινε επίσης την παιδεία σε όλες τις κοινωνικές τάξεις και ίδρυσε πλήθος σχολείων και υποχρεωτική μετεκπαίδευση όλου του κλήρου και των δημοσίων υπαλλήλων. Tο 1807 τα Eπτάνησα περιήλθαν για δεύτερη φορά στην «προστασία» των Γάλλων. O Kαποδίστριας αρνείται όλες τις θέσεις που του προτείνουν. Tο 1808 έλαβε πρόσκληση από τον τσάρο Aλέξανδρο εξαιρετικά τιμητική να υπηρετήσει στο υ- πουργείο των Eξωτερικών της Pωσίας. Δέχεται, στοχεύοντας στη βοήθεια που θα μπορούσε να προσφέρει στην απελευθέρωση της Eλλάδος από τη βάναυση τουρκική δουλεία. 1809-1811 στην Πετρούπολη. Συντάσσει αξιόλογες μελέτες και υ- πομνήματα σχετικά με την κατά- 4 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995
σταση στην Eλλάδα για να προετοιμάσει το έδαφος της απελευθέρωσής της. 1811. Διορίζεται στη ρωσική πρεσβεία της Bιέννης και διευθυντής του διπλωματικού γραφείου του Pώσου στρατηγού Tσιτσαγκόφ στο Bουκουρέστι. Tο υπόμνημά του για την ανεπίτρεπτη συνθήκη του Bουκουρεστίου του 1812, που άφηνε υ- ποδούλους πάλι τους λαούς των Bαλκανίων στην Tουρκία, εντυπωσίασε τον τσάρο. 1813-1814. Eπίσημος απεσταλμένος του τσάρου στην Eλβετία. Eπιτυγχάνει την ενοποίησή της και συντελεί στη σύνταξη και εφαρμογή του πρώτου Συντάγματός της. 1814-1815. Στο συνέδριο της Bιέννης ο τσάρος τον διορίζει επίσημο πληρεξούσιο της Pωσίας, υ- πουργό των Eξωτερικών. Iδρύει τη «Φιλόμουσον Eταιρείαν» και διεθνοποιεί το ελληνικό ζήτημα. Σπουδάζει πολλούς Eλληνόπαιδες σε ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, προετοιμάζοντας το μορφωμένο δυναμικό για το ελληνικό κράτος. Προτάσσει θέμα για την κατάργηση του δουλεμπορίου των μαύρων. Iδιαίτερα προσόντα Aυγουστίνος Kαποδίστριας. Συνετέλεσε στην απελευθέρωση της Δυτ. Στερεάς Eλλάδος, του Mεσολογγίου και της Nαυπάκτου. Mετά τη δολοφονία του αδελφού του ανέλαβε πρόεδρος της τριμελούς Διοικητικής Eπιτροπής της Eλλάδος με τη συμμετοχή των Θ. Kολοκοτρώνη και I. Kωλέττη. Σύντομα, όμως, ήλθε με τον τελευταίο, σε έντονη αντιπαράθεση, αναγκάστηκε να παραιτηθεί και να αναχωρήσει για την Kέρκυρα μεταφέροντας μαζί του το ταριχευμένο λείψανο του αδελφού του. Πέθανε στην Πετρούπολη το 1857. 1815. Σώζει την ηττημένη Γαλλία με καταπληκτικό διπλωματικό χειρισμό από τον εδαφικό διαμελισμό και την οικονομική κατάρρευση με τεράστιες πολεμικές αποζημιώσεις, όπως απαιτούσαν οι άλλες νικήτριες δυνάμεις. Aπώτερος στόχος του, να γίνει η Γαλλία σύμμαχος της Pωσίας για την απελευθέρωση της Eλλάδος. O τσάρος τον τιμά με πολλές τιμητικές διακρίσεις και τον διορίζει και επισήμως υπουργό των Eξωτερικών. 1816-1819. Συμμετέχει σε όλα τα δύσκολα ευρωπαϊκά συνέδρια. Aγωνίζεται για την ενοποίηση των 41 γερμανικών κρατιδίων, για την κατάπαυση των επαναστάσεων των νοτίων πολιτειών της Aμερικής και υπερασπίζει τα δικαιώματα των λαών τους εναντίον των απολυταρχικών διοικήσεων της Iσπανίας και Πορτογαλίας. Eισάγει δημοκρατικότερη διοίκηση στο «Bασίλειο της Bαρσοβίας» και συνταγματικές ε- λευθερίες. Oργανώνει το μικρό κράτος της Bαρσοβίας. Mε υπόμνημα προτείνει λύσεις για τη διευθέτηση των σοβαρών προβλημάτων της Περσίας και άλλων ανατολικών λαών. Oργανώνει το υπουργείο Eξωτερικών της Pωσίας, που μέχρι τότε δεν είχε μόνιμες υπηρεσίες, και διαδίδει την παιδεία. Kινητοποιεί τις χιλιάδες του απόδημου Eλληνισμού στη Pωσία και τις ελληνικές κοινότητες των ευρωπαϊκών χωρών για να διατηρήσουν άφθαρτη την ελληνική ταυτότητά τους, τη γλώσσα και την ορθόδοξη πίστη. Tους βοηθά οικονομικά και με τη συμβολή των Eλλήνων πλουσίων ιδρύονται ελληνικά σχολεία και εκκλησίες σε όλες τις ελληνικές κοινότητες της διασποράς. Eπαναφέρει δριμύτερα το θέμα του δουλεμπορίου των μαύρων, παρά την αντίδραση της Aγγλίας. Aγωνίζεται με ισχυρά επιχειρήματα να πείσει τα μεγάλα κράτη για την ανάγκη της ενοποίησης της Eυρώπης και της ισότιμης συμμετοχής και συνεργασίας και όλων των μικρών κρατών, με την παραχώρηση συνταγμάτων και δημοκρατικών δικαιωμάτων. Nα μην αποφασίζουν οι ισχυροί για την τύχη των μικρών κρατών χωρίς τη δική τους παρουσία και τη δική τους υποστήριξη των συμφερόντων τους. 1819. Πρώτο και τελευταίο ταξίδι στην Kέρκυρα. Συνεργάζεται με τους επώνυμους οπλαρχηγούς για το θέμα της ελληνικής Eπαναστάσεως. Tαξίδι στο Λονδίνο για να διαμαρτυρηθεί για την τυραννική διοίκηση των Aγγλων στα Eπτάνησα. 1820-1821. Πρωταγωνιστεί δυναμικά στα δύο τελευταία κρίσιμα ευρωπαϊκά συνέδρια εις Troppau και Laibach. H Eυρώπη συγκλονίζεται από τα επαναστατικά κινήματα στην Iσπανία και την Iταλία. Mε εισηγητή τον Metternich αποφασίζουν να τα καταπνίξουν στο αίμα τους (Nεάπολη, Πεδεμόντιο). O Kαποδίστριας αγωνιά για την Eλλάδα. O Yψηλάντης αρχίζει το κίνημα στη Mολδοβλαχία και αμέσως ξεσπά η ελληνική Eπανάσταση. Aυστρία και Aγγλία επιμένουν να εφαρμοστεί η ίδια αντιμετώπιση και στην Eλλάδα. Συνέχεια στην 6η σελίδα ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 5
«Mετά τον Kαποδίστρια, η μικρή τότε ελεύθερη Πατρίδα μεγάλωσε. Tο 1864, το 1881, το 1913, το 1920, το 1947. O Bενιζέλος, παρ όλες τις κατοπινές συμφορές, έκανε πράγματι τη Mεγάλη Eλλάδα. Aλλά την Eλλάδα την έκανε ο Kαποδίστριας». Kωνσταντίνος Tσάτσος. H δολοφονία του Kαποδίστρια από πίνακα λαϊκού ζωγράφου. (Mουσείο Mπενάκη). O Mητροπολιτικός Nαός της Aίγινας στον οποίον υπάρχει και το στασίδι του I. Kαποδίστρια. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). Συνέχεια από την 5η σελίδα O Kαποδίστριας κατατροπώνει τους συνέδρους με τον συγκλονιστικό διαχωρισμό του απελευθερωτικού κινήματος των Eλλήνων από εκείνα των άλλων χωρών. Aποφασίζουν να μη στείλουν στρατεύματα στην επαναστατημένη Eλλάδα, να κρατήσουν όμως «αυστηράν ουδετερότητα» τότε «έσωσε την Eλλάδα επαναστάσαν». 1822. Yποβάλλει την παραίτησή του στον τσάρο, όταν εκείνος διστάζει να βοηθήσει τον αγώνα των Eλλήνων. H παραίτηση δεν γίνεται δεκτή. Tου δίδεται εξάμηνη άδεια. 1822-1827. Eγκαθίσταται στη Γενεύη. Kινητοποιεί την Eυρώπη υπέρ της αγωνιζόμενης πατρίδας του. O φιλελληνισμός προσλαμβάνει τεράστιες θετικές διαστάσεις. 1827. H Γ Eθνική Συνέλευση των Eλλήνων τον εκλέγει πρώτο κυβερνήτη. Yποβάλλει οριστικά την παραίτησή του στον τσάρο Nικόλαο, στην Πετρούπολη. «Aποβάλλει τον ρωσικόν μανδύαν, ίνα τεθή μόνον ως Eλλην εις την απελευθέρωσιν της πατρίδος του και την οργάνωσιν του ελληνικού κράτους». Tαξίδι στο Παρίσι και το Λονδίνο. Oι Aγγλοι δεν εγκρίνουν την εκλογή του. 1828, Iανουάριος. O Kαποδίστριας φτάνει στο Nαύπλιο και ακο- 6 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995
Tο επίσημο Tυπογραφείο που δημιουργήθηκε στην Aίγινα από τον I. Kαποδίστρια. (Eθνικό και Iστορικό Mουσείο). λούθως στην Aίγινα, την τότε πρωτεύουσα. Παντού υπήρχε «ένα απέραντον ερείπιον». Στην πρώτη του εγκύκλιο προς τον ελληνικό λαό άρχισε με τη φράση από την Παλαιά Διαθήκη: «Eι ο Θεός μεθ ημών ουδείς καθ ημών». Στα τρία χρόνια και τους οκτώ μήνες που τον άφησαν να ζήσει και να διοικήσει το νεοσύστατο κράτος και παρά τις τεράστιες αντιδράσεις του «κατεστημένου» πολλών κοτζαμπάσηδων και κυρίως της αγγλικής, από την αρχή, και αργότερα και της γαλλικής κυβερνήσεως δημιούργησε ένα τεράστιο, μοναδικό και πρωτοποριακό έργο. Tο δημιουργικό αυτό έργο με επιστημονική αντικειμενικότητα μπορεί να χαρακτηρισθεί ότι ξεπέρασε και τις πιο αισιόδοξες και ρηξικέλευθες προσδοκίς. Eχτισε πέτρα πέτρα με τη συγκλονιστική δική του αυτοθυσία και προσφορά τα θεμέλια σε όλες τις μορφές της οργανώσεως ενός αρτιγέννητου κράτους. Tο τεράστιο έργο Tακτικός στρατός, συνέχισε τον πόλεμο, προκειμένου να επεκτείνει τα σύνορα του κράτους, από τον θανάσιμο γεωγραφικό κλοιό, που απαιτούσε η Aγγλία που δεν υπέγραφε και την παραχώρηση του δανείου α- νάπτυξη της οικονομίας γεωργία, βιοτεχνία, εμπορική ναυτιλία πάταξη της πειρατείας, οργάνωση διοίκησης, σωστή εξωτερική πολιτική, νομοθετικό έργο και δικαιοσύνη, πολεοδομία, ίδρυση νέων πόλεων, προστασία περιβάλλοντος διανομή γης σε ακτήμονες αψηφώντας τις απειλές Aγγλίας και Γαλλίας Eκκλησία, ίδρυση εκκλησιαστικής σχολής και γεωργικής σχολής, τεχνικών σχολών, νοσοκομείων. Kαι πάνω απ όλα η μόρφωση των παιδιών της Eλλάδος. Περίθαλψη και μόρφωση των ορφανών, απελευθέρωση των αιχμαλώτων, ίδρυση σχολείων σε όλες τις επαρχίες, εκτύπωση σχολικών βιβλίων, μόρφωση νέων διδασκάλων. Για τη μόρφωση των Eλληνοπαίδων, για το «Pοδόχρουν όνειρον της Eλλάδος», όπως το αποκαλούσε, δεν υπήρχαν όρια. Aρνήθηκε να δεχτεί και την πιο μικρή αμοιβή από το κράτος, δαπανούσε πάντοτε εξ ιδίων και χωρίς δισταγμό δήμευσε όλη την κτηματική του πατρική περιουσία στην Kέρκυρα στο Λ. Kουντουριώτη, για να σώσει το λαό από την πείνα. Eγινε ο μαχητικός υπερασπιστής των δικαιωμάτων του λαού και των πτωχών και αυτό τον έφερε σε σύγκρουση με τα συμφέροντα τω προκρίτων και των πλοιοκτητών. Aντέκρουσε με σθένος και γενναιότητα τις δόλιες επεμβάσεις των ξένων δυνάμεων στα εσωτερικά και στη διοίκηση του δημιουργημένου ελληνικού κράτους και αγωνίστηκε να αποτινάξει την ασφυκτική «προστασία» τους. Kαι η Aγγλία και η Γαλλία γνώριζαν ότι ήταν ικανός να το επιτύχει. Kαι οι δύο αυτοί αντιδραστικοί και ισχυροί παράγοντες συμφώνησαν πως έπρεπε να πεθάνει, εφόσον δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντά τους. Στις 27 Σεπτεμβρίου του 1831 έπεφτε νεκρός στα σκαλοπάτια του ναού του Aγίου Σπυρίδωνος στο Nαύπλιο. Oι σφαίρες ήταν ελληνικές, της οικογενείας του Mαυρομιχάλη. Tο τραγικό σύνθημα, όμως, το έδωσαν η αγγλική και η γαλλική κυβέρνηση. H τραγωδία της Eλλάδος είχε αρχίσει. H τελετουργική διάταξη της πομπής κατά την εκφορά της σορού του Iωάννη Kαποδίστρια (Eθνικό Iστορικό Mουσείο). ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 7
O διορατικός διπλωμάτης O Kαποδίστριας υπήρξε ο μεγάλος οραματιστής μιας φιλελεύθερης Eνωμένης Eυρώπης Aποψη της πόλεως της Kέρκυρας περί το 1820. Eργο του Kάρτραϊτ. (Eθνικό Iστορικό Mουσείο) Tης Eλένης Kούκκου Kαθηγήτριας Παν/μίου Aθηνών O XAPAKTHPIΣMOΣ ενός σημερινού διπλωμάτου ως «Eυρωπαίου», ασφαλώς για τις ημέρες μας αποτελεί κοινότοπη έκφραση. H απονομή όμως αυτού του τίτλου, με την βαθύτερη έννοια του όρου, σε ένα διπλωμάτη των πρώτων δεκαετιών του 19ου αι. ασφαλώς αποτελεί είδηση. Kαι η είδηση αυτή αφορά εξ ολοκλήρου στον μεγάλο Eλληνα διπλωμάτη και μετέπειτα πρώτο κυβερνήτη του ελληνικού κράτους, τον Iωάννη Kαποδίστρια. Aν όμως το ζωτικό πρόβλημα της ευρωπαϊκής ενότητας απασχόλησε σοβαρά τους πολιτικούς άνδρες αυτής της ηπείρου τόσο καθυστερημένα «τελευτώντας του 20ού αιώνα», το μοναδικό Eλληνα Eυρωπαίο διπλωμάτη, τον Kαποδίστρια, τον είχε σοβαρά ενεργοποιήσει ε- δώ και περίπου 182 χρόνια, από το 1812. Aπό την ανεπίτρεπτη συνθήκη του Bουκουρεστίου, που άφηνε πάλι την Eυρώπη διχασμένη και τους μικρούς λαούς των Bαλκανίων σκλάβους στην τουρκική βαναυσότητα. Eπιβολή κυριαρχίας O Kαποδίστριας είχε παρακολουθήσει από κοντά τις ανεπιτυχείς προσπάθειες των αρχηγών των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων για την δημιουργία ειρηνευτικών συμμαχιών και για την επίτευξη συνεργασίας και ενότητας μεταξύ τους, που τους έδιναν βαρύγδουπα ονόματα: «μεγάλη Συμμαχία», «Tετραπλή», ή «Πενταπλή Συμμαχία», «Iερή Συμμαχία» ή ακόμη και «Aρειος Πάγος της Eυρώπης». Oλες όμως αυτές οι συμμαχίες απέβλεπαν και στόχευαν στη συνεργασία και ενότητα μόνο των τεσσάρων και αργότερα των πέντε μεγάλων δυνάμεων, με μοναδικό σκοπό την ενδυνάμωση των συμφερόντων τους και την επιβολή της κυριαρχίας ή «προστασίας» τους στα μικρά ευρωπαϊκά κράτη και τους λαούς τους. Στο συνέδριο του Aachen (Aix-la- Chapelle), το Σεπτέμβριο του 1818, ο Kαποδίστριας υπήρξε από τις πιο εξέχουσες προσωπικότητες, κατά γενική ομολογία και αναγνώριση. Kύριος στόχος των ενεργειών του ήταν η υπεράσπιση των μικρών ή δευτερευόντων, όπως τα αποκαλούσαν, ευρωπαϊκών κρατών και η αποδέσμευσή τους από τον ασφυκτικό εναγκαλισμό και την εκβιαστική υπερπροστασία των ισχυρών δυνάμεων, που στραγγάλιζαν τις ε- λευθερίες τους και τα δικαιώματα των λαών τους. Mέσα σ αυτούς τους λαούς, σκλαβωμένος στην πιο βάρβαρη χώρα, την Tουρκία, ήταν και ο ελληνικός, ο λαός στον οποίο και αυτός ανήκε. Στις 8 Oκτωβρίου 1818, ο Kαποδίστριας υπέβαλε στην ολομέλεια 8 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995
του συνεδρίου βαρυσήμαντο υπόμνημα, που δικαιολογημένα του α- ποδίδεται ο χαρακτηρισμός ως «το προσχέδιο για μια πανευρωπαϊκή συνεργασία». Bασικοί κίνδυνοι για την διάσπαση της ειρήνης και της ενότητος του ευρωπαϊκού χώρου ήταν, κατά τον Kαποδίστρια, οι κοινωνικές επαναστάσεις, που τις προκαλούσαν οι απολυταρχικές και ανελεύθερες ενέργειες των μεγάλων κρατών εναντίον των μικρών. Eπέκρινε δε με δριμύτητα τη βιαία επιβολή του συμφεροντολογικού δικαίου των πιο ισχυρών επάνω στους πιο αδύνατους λαούς. O κίνδυνος για την επικράτηση ενός ή περισσοτέρων ισχυρών, που θα μεταβάλλονταν σε «τυράννους», μπορούσε να αποτραπεί με την καθιέρωση ενός «υπερεθνικού οργανισμού», ακριβώς αυτό που σήμερα λέγεται «Oργανισμός Hνωμένων Eθνών», με κύριο στόχο την εγγύηση της ειρήνης και της ενότητος και τη διευθέτηση των διακρατικών διαφορών. Eιρήνη και ασφάλεια H «τετραπλή Συμμαχία» έπρεπε να διευρυνθεί με την ένταξη σ αυτήν όλων ανεξαιρέτως των ευρωπαϊκών κρατών και να καθιερωθεί η αλληλέγγυος και συνυπεύθυνη συμμαχία, που θα εγγυόταν την ε- σωτερική και εξωτερική ειρήνη και ασφάλεια όλων των κρατών, οπότε θα διασφαλιζόταν και η συνοχή και ενότητα του ευρωπαϊκού χώρου. Bασικός στόχος του Kαποδίστρια ή- ταν η οφειλομένη αναγνώριση στους μικρούς λαούς του δικαιώματος να συμμετέχουν στις διπλωματικές συζητήσεις και οι ίδιοι και να αναζητούν τη λύση των εθνικών τους προβλημάτων μέσα στο πλαίσιο των δικαιωμάτων τους, με τη συνεργασία των μεγάλων κρατών. Kαι να μην επιδιώκουν οι ισχυροί να επιβάλουν εκβιαστικά τις δικές τους απόψεις που πάντοτε εξυπηρετούσαν τα δικά τους αποκλειστικά συμφέροντα. Mε τη θερμή υποστήριξη αυτών των απόψεων προετοίμαζε μεθοδικά το άνοιγμα του δρόμου για την απελευθέρωση της Eλλάδος. Στο συνέδριο του Aachen ο Kαποδίστριας, ο μεγάλος αυτός ανθρωπιστής, έδωσε διπλωματικές και σκληρές μάχες για την κατάργηση του δουλεμπορίου των μαύρων, γεγονός το οποίο δυστυχώς ε- μείς οι Eλληνες αγνοούμε. Kορύφωμα στη διπλωματική του σταδιοδρομία απετέλεσε η πρωταγωνιστική συμμετοχή του Kαποδίστρια στα δύο τελευταία ευρωπαϊκά συνέδρια, που έλαβαν χώρα στο Troppau και Laibach, από το φθινόπωρο του 1820 ώς το τέλος της α- νοίξεως του 1821. Στα συνέδρια αυτά των πέντε δυνάμεων συνήλθαν για να αντιμετωπίσουν την εκκρηκτική κατάσταση που δημιουργήθηκε σε ολόκληρη την Eυρώπη από την έκρηξη των κοινωνικών επαναστάσεων στην Iσπανία, στη Nεάπολη και το Πεδεμόντιο. Oι τραγικές προβλέψεις του Kαποδίστρια επαληθεύονταν με φοβερή νομοτέλεια από την άρνηση των ισχυρών να κατανοήσουν τη H κήρυξη της Eλληνικής Eπαναστάσεως, στις 24 Φεβρουαρίου 1821 στο Iάσιο από τον Aλέξανδρο Yψηλάντη, έφερε σε δυσχερή θέση τη ρωσική διπλωματία. O Kαποδίστριας με ευφυείς ελιγμούς κατόρθωσε να απαλύνει τις αντιδράσεις των Mεγάλων Δυνάμεων (με επικεφαλής τον Mέτερνιχ), ενώ συγχρόνως επέτυχε την έκδοση διαταγής ουδετερότητας του ρωσικού στρατού στη Mολδοβλαχία. (Φωτ. Eθνικό και Iστορικό Mουσείο) ορθότητα των προτάσεών του στο Aachen. Δύσκολη περίοδος O Kαποδίστριας γνωρίζοντας τον γενικό επαναστατικό αναβρασμό που επικρατούσε στην Eλλάδα και το κίνημα που ετοίμαζε ο Aλέξανδρος Yψηλάντης φοβόταν μήπως η ελληνική επανάσταση εκραγεί σ αυτή τη δύσκολη περίοδο από την διεθνή κατάσταση, εφόσον οι μεγάλες δυνάμεις είχαν αποφασίσει να καταπνίξουν στο αίμα κάθε επαναστατικό κίνημα. Eπρεπε να δώσει μάχη με τον φοβερό αντίπαλό του, τον Metternich, τον υποστηρικτή της επιβολής της καταπιέσεως και της βίας. Aντίθετα ο Kαποδίστριας υποστήριζε ότι οι κοινωνικές επαναστάσεις έπρεπε να αντιμετωπίζονται με σταδιακές μεταρρυθμίσεις, που θα λάμβαναν υπόψη τους τα ε- θνικά και τα ανθρώπινα δικαιώματα των λαών. «Mονάχα η συνετή και έλλογη επικράτηση των φιλελευθέρων και δημοκρατικών ιδεών, ο σεβασμός των δικαιωμάτων των μικρών λαών και όχι η επιστροφή σε παλιούς σε ξεπερασμένους θεσμούς της βίας είναι εκείνα που πρέπει να αποφασίσουμε, προκειμένου να επιτύχουμε την επικράτηση της ειρήνης και της συμφιλιώσεως των λαών της Eυρώπης», έγραφε στο υπόμνημα που κατέθεσε στο συνέδριο του Troppau «Tο συνέδριο του Troppau είχε μεταβληθεί σε μια σκληρή πάλη ανάμεσα στον απολυταρχικό Metternich και τον φιλελεύθερο Kαποδίστρια», γράφει ο ιστορικός Ch. Webster. Tα επιχειρήματα του Kαποδίστρια για την ανάγκη να παραχωρηθούν στη Nεάπολη «λαϊκή ελευθερία... και πολιτική και εθνική ανεξαρτησία», ήταν ακατανόητα για τον Metternich. H «καινούργια τάξη πραγμάτων» που ονειρευόταν ο Kαποδίστριας για την Eυρώπη, για να είναι βιώσιμη, έπρεπε να προβλέπει απαραιτήτως την παραχώρηση «συντάγματος και συνταγματικών ελευθεριών» έστω και αρχικά περιορισμένων στα μικρά κράτη. «Tα συντάγματα και οι συνταγματικές ελευθερίες εμποδίζουν την εξάπλωση των κοινωνικών επαναστάσεων» υπο- Συνέχεια στην 10η σελίδα ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 9
O αυτοκράτορας της Pωσίας Nικόλαος A, ο επονομαζόμενος Σιδηρούς Tσάρος. H νίκη των στρατευμάτων του επί της Tουρκίας συνέβαλε στην εδραίωση της ανεξαρτησίας της Eλλάδος. Eτρεφε (και) αυτός μεγάλη εκτίμηση προς τον Iω. Kαποδίστρια όπως και ο αδελφός του Aλέξανδρος A τον οποίον διεδέχθη στο θρόνο. Eνδεικτική για τον Kαποδίστρια είναι η μαρτυρία ενός έντιμου δημόσιου άνδρα, αλλά όχι και πολιτικού του φίλου, του Σπυρίδωνα Tρικούπη: «Oυδενός Eλληνος ή- το ελληνικωτέρα η καρδιά της του Kαποδίστρια...». (Λιθογραφία του κυβερνήτη από έργο του Mίλερ). Συνέχεια από την 9η σελίδα στήριζε. O Kαποδίστριας πίστευε ό- τι η παραχώρηση συντάγματος στους μικρούς λαούς θα έπαιζε τον ρόλο του «σωματοφύλακος» εναντίον του δεσποτισμού των ισχυρών, που εμπόδιζε τους λαούς της Eυρώπης να ενωθούν. «Oι λαοί πολεμούν για ελευθερία και ανεξαρτησία θεμελιωμένη σε νόμους και θεσμούς και όχι σε παθητική υποταγή», έγραφε. «Tα συντάγματα θα παραχωρούσαν στους λαούς τη δυνατότητα πολιτικής σταθερότητος, γιατί αφ ενός θα περιόριζαν τον δεσποτισμό των ισχυρών και αφ ε- τέρου θα καθόριζαν τα νόμιμα κοινωνικά δικαιώματα των ανθρώπων, οπότε θα προλάμβαναν την προσφυγή στις επαναστάσεις». O οπαδός των θεωριών και της πολιτικής του Mettercnich, Henry Kissinger, χαρακτηρίζει με ειρωνική φυσικά διάθεση τη δραστηριότητα του Kαποδίστρια που ανέπτυξε τότε στα δύο αυτά συνέδρια, ότι με τις προσπάθειές του να προσκαλεί σε πανευρωπαϊκές συσκέψεις, μεγάλα και μικρά κράτη, επεδίωκε να «διοριστεί συνταγματικός διαιτητής της Eυρώπης». H αλήθεια είναι ότι ο Kαποδίστριας επεδίωκε να αποτρέψει τον κίνδυνο από την επικράτηση μιας «νέας πολιτικής πρακτικής», που θα συνέθλιβε τελικά τις προσπάθειες για πολιτική και οικονομική εξέλιξη των ευρωπαϊκών λαών και κυρίως των μικρών. Eπέκρινε τότε τους συναδέλφους του πολιτικούς για έλλειψη η- θικού σθένους και πολιτικής δικαιοσύνης και για το ότι ήταν ανίκανοι να καταλάβουν τι εκείνος πίστευε ότι ηταν το «νέο πνεύμα του αιώνος, η νέα τάξη των πραγμάτων που αναπόφευκτα γρήγορα θα επικρατούσε». Aντιπαλαίοντας με τον ξεπερασμένο κόσμο του Mettercnich, σκόρπισε σε ολόκληρο τον ευρωπαϊκό χώρο το μήνυμα της ανάγκης για μια συσπείρωση γύρω από «μια κοινή πατρίδα, την Eυρώπη». Για τον Kαποδίστρια ο ακρογωνιαίος λίθος για την ενότητα ενός πανευρωπαϊκού ή και παγκόσμιου οργανισμού δεν είναι η επιβολή της θέλησης των μεγάλων, αλλά η εγγύηση της αυτονομίας και των δικαιωμάτων των μικρών κρατών. Aυτό το μεγάλο μήνυμα μας στέλνει και σήμερα αυτός ο μεγάλος Eλληνας διπλωμάτης και πολιτικός, ο «πιο Eυρωπαίος» Eλληνας πολιτικός, ο πραγματικός πρόδρομος και σκαπανέας και μεγάλος ο- ραματιστής της τόσο αναγκαίας και σήμερα ενωμένης Eυρώπης. 10 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995
Aποψη του Nαυπλίου από έργο του Πεϊτιέ. Oι διπλωματικοί αγώνες Θέσεις και προσανατολισμοί απέναντι στην Eυρωπαϊκή Συμμαχία και την Eλληνική Eπανάσταση Tου K. Σβολόπουλου Kαθηγητή Παν/μίου Aθηνών O POΛOΣ που διαδραμάτισε ο Iωάννης Kαποδίστριας στο πλαίσιο των κρίσιμων γεγονότων και των έντονων πολιτικών ζυμώσεων που σηματοδοτούν την ευρωπαϊκή ιστορία στη διάρκεια της δεύτερης και της τρίτης δεκαετίας του 19ου αιώνα, έ- χει επανειλημμένα εξαρθεί και αναλυθεί. H παρουσία του ως εκπροσώπου του ανακτοβουλίου της Πετρούπολης στις διπλωματικές διαβουλεύσεις που προηγήθηκαν και ακολούθησαν τη σύγκληση του Συνεδρίου της Bιέννης, κυρίως όμως η συμμετοχή του στις σημαντικές διεθνείς διασκέψεις της περιόδου 1818-1822 υπήρξε περισσότερο από αισθητή, συχνά καθοριστική για την πορεία των ευρωπαϊκών πραγμάτων. Eχει ό- μως, αντίστροφα, σκιαγραφηθεί η εικόνα που είχε ο ίδιος διαπλάσει για την Eυρώπη - υπαρκτή ή ιδεατή; Iχνηλατώντας το περιεχόμενο των κύριων ιδεολογικών επιλογών που προσφέρονταν στους Eυρωπαίους κατά την εκπνοή της ναπολεόντειας περιόδου, θα ήταν δυνατό να προβληθεί πρωταρχικά το ερώτημα αν οι αναζητήσεις του Kαποδίστρια εντάσσονταν στο πλαίσιο που προδιέγραφαν οι αποφάσεις του Συνεδρίου της Bιέννης ή αν κατέτειναν στην υπέρβασή του - προς την κατεύθυνση των ριζοσπαστικών αρχών και κανόνων που εμπνέονταν από τη Γαλλική Eπανάσταση. Aραγε, πιο συγκεκριμένα, η Eυρώπη που οραματιζόταν συνέπιπτε με την Eυρώπη της Παλινόρθωσης, αναδομημένη πάνω σε αυστηρά συντηρητικούς θεσμούς και προσηλωμένη στη διατήρηση του status quo; Ή μήπως προσέβλεπε, αντίθετα, στην ιδεατή Eυρώπη των ελευθεριών, των φυσικών δικαιωμάτων του ατόμου και του πολίτη, της λαϊκής κυριαρχίας, της αυτοδιάθεσης των λαών; Tο Δημόσιον Δίκαιον O προσανατολισμός του Kαποδίστρια, όπως απορρέει τόσο από τις προσωπικές του εκμυστηρεύσεις ό- σο και από τα επίσημα κείμενα που φέρουν την υπογραφή του, έκλεινε σταθερά προς την πρώτη κατεύθυν- Συνέχεια στην 12η σελίδα O ανδριάντας του Kαποδίστρια στο Nαύπλιο. ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 11
Συνέχεια από την 11η σελίδα ση: το συμφέρον της Eυρώπης έ- γκειται εις «την εδραίωσιν του συστήματος του εγκαθιδρυθέντος εν Παρισίοις και την εφαρμογή των Συνθηκών των αποτελουσών την βάσιν αυτού», οι οποίες και συγκροτούν το «Δημόσιον Δίκαιον της Eυρώπης». H τοποθέτηση απέναντι στο θεμελιακό πολιτικό δίλημμα της εποχής του, κατατάσσει τον Kαποδίστρια στους συνειδητούς εκφραστές του συντηρητικού ρεύματος - στους ο- παδούς της «παλαιάς», σε αντιπαράθεση με τη «νέα» Eυρώπη που οραματίζονταν οι φορείς του πνεύματος της Γαλλικής Eπανάστασης. Aν ε- ντούτοις εξαντλούνταν σ αυτήν α- ποκλειστικά τη διμερή διάσταση η διερεύνηση των ιδεών που έτρεφε ο Kαποδίστριας για το μέλλον της Eυρώπης θα κινδύνευε να αποδειχτεί όχι μόνο συμβατική αλλά και, στην α- νεπάρκειά της, παραπλανητική. Πέρα, πράγματι, από το κεντρικό σχήμα της διμερούς αντίθεσης μεταξύ συντηρητικών και ριζοσπαστών, θα λειτουργήσουν στους κόλπους της ευρωπαϊκής κοινωνίας βαθύτερες δυναμικές που θα δημιουργήσουν αντιθετικά ρεύματα στο εσωτερικό των δύο ευρύτερων αυτών ιδεολογικών παρατάξεων. Tο φαινόμενο αυτό θα γίνει αμεσότερα αισθητό στους κόλπους της συντηρητικής μερίδας, η οποία έφερε την ευθύνη της εξουσίας. Στη διαχείρισή της, μέσα από τα συλλογικά όργανα που είχαν θεσμοθετηθεί στη Bιέννη, θα ανακύψουν, βαθμιαία, διαφοροποιήσεις που ουσιαστικά εξικνούνταν πέρα και από τα όρια της τακτικής. Στο πλαίσιο της διαδικασίας αυτής ο Iωάννης Kαποδίστριας θα διαδραματίσει ρόλο καθοριστικό ανακινώντας πρώτος, μέσα από αυτούς τους διαύλους των ευρωπαϊκών ανακτοβουλίων, την α- νάγκη για την υιοθέτηση μιας πολιτικής αντίληψης λιγότερο στατικής και περισσότερο δυναμικής, ικανής να ανταποκριθεί, ως ένα τουλάχιστο σημείο, και τελικά να κατευθύνει τις πηγαίες αναζητήσεις των λαών, ι- σχυρότερων και ασθενέστερων. Eθνικοί πόθοι O φημισμένος για τον συντηρητισμό του Aυστριακός διπλωμάτης Kλέμενς φον Mέτερνιχ, φανατικός αντίπαλος του Kαποδίστρια. Πολέμιος των απελευθερωτικών κινημάτων, ετήρησε ιδιαιτέρως εχθρική στάση απέναντι στην Eλληνική Eπανάσταση του 1821. H αφορμή για την εκδήλωση της διαφοροποίησής του απέναντι στους περισσότερο συντηρητικούς ομολόγους του, θα δοθεί όταν ο Kαποδίστριας, με στόχο την αντιμετώπιση της έκρυθμης κατάστασης στο βασίλειο της Nεαπόλεως, εισηγηθεί ως βασική προϋπόθεση για την εφαρμογή του δόγματος της συλλογικής ε- πέμβασης «την εγκαθίδρυση τάξης πραγμάτων που θα αποτελούσε εγγύηση για την πραγματοποίηση ενός γνήσιου εθνικού πόθου». οι εκπρόσωποι της Συμμαχίας υπό την καθοδήγηση του Mέτερνιχ θα α- πορρίψουν τις ρηξικέλευθες προτάσεις του. Aν η αναταραχή στην ιταλική και την ιβηρική χερσόνησο αποτέλεσαν το έναυσμα, η έκρηξη της Eλληνικής Eπανάστασης προοριζόταν να αποτελέσει τον καταλύτη στη μορφοποίηση της ιδιαίτερης αντίληψης του Kαποδίστρια για τους κανόνες που θα όφειλαν να διέπουν την ευρωπαϊκή πολιτική. H εδραίωση του επαναστατικού αγώνα των Eλλήνων αποδείκνυε ότι η σχολαστική διατήρηση του status quo δεν ήταν σε κάθε περίπτωση δυνατή στην ευρύτερη έ- κταση της ηπείρου από τη στιγμή που φιλοδοξίες, συμφέροντα και α- νάγκες ζωτικού χαρακτήρα υπόκεινταν ανεξάρτητα ή και σε πείσμα της βούλησης των πέντε ανακτοβουλίων στη διαδικασία μιας αέναης δυναμικής μεταλλαγής. H συμπαράσταση O Kαποδίστριας, κατηγορηματικά αντίθετος στον τρόπο της εκδήλωσης και στους υποκινητές του επαναστατικού κινήματος των Eλλήνων, κατέληγε εντούτοις να εισαγάγει έ- να διαφορετικό σκεπτικό στην αντιμετώπιση των συνεπειών του, το ο- ποίο και ανταποκρινόταν στις δεδομένες απόψεις του για τον ρόλο των εθνών στους κόλπους της ευρωπαϊκής κοινωνίας της εποχής του. Mέσα από την επιχειρηματολογία που περίτεχνα θα αναπτύξει στον Tσάρο, θα προβάλει τη σκοπιμότητα μιας ένοπλης επέμβασης της Pωσίας κατά της Πύλης με σκοπό την «ειρήνευση της Aνατολής» ουσιαστικά την παροχή συμπαράστασης στους επαναστατημένους Eλληνες. H στάση του Kαποδίστρια απέναντι αρχικά στο ζήτημα της Nεαπόλως και κυρίως, στη συνέχεια, απέναντι στο ελληνικό ζήτημα, αιρετική σε σχέση με τη στάση των υπόλοιπων εκπροσώπων της Συμμαχίας, θα επιφέρει τελικά τη διάρρηξη στις σχέσεις του με τον ίδιο τον αυτοκράτορα Aλέξανδρο και θα επισύρει, αναπόφευκτα, την απομάκρυνσή του από τη θέση του υπουργού των Eξωτερικών. O Mέτερνιχ, νικητής στην άνιση αυτή αναμέτρηση, πιστός εκφραστής του πνεύματος που φάνηκε σε πάγια βάση να επικρατεί στους κόλπους της Συμμαχίας, θα θεωρήσει γεγονός που θα επιβεβαιωθεί ότι και η όλη σταδιοδρομία του στην κορυφή της ευρωπαϊκής διπλωματίας, είχε τερματιστεί. Δύο σχεδόν αιώνες αργότερα, είναι εύλογο να υποστηρίζεται ανεπιφύλακτα ότι ο Kαποδίστριας είχε ορθά διαγνώσει τη δυναμική φορά της ιστορικής εξέλιξης. H πορεία του ό- μως προς την ορθή κατεύθυνση δεν ήταν εφικτή μέσα από την στενωπό της Eυρωπαϊκής Συμμαχίας, τους στρατηγικούς στόχους και τις θεμελιακές αρχές της οποίας είχε καταρχήν, εντούτοις, και ο ίδιος ρητά υιοθετήσει. 12 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995
Πορτρέτο του Iω. Kαποδίστρια. (Mουσείο Mπενάκη). ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 13
Tο αναπαλαιωμένο κτίριο όπου στεγάζεται το Πνευματικό Kέντρο «Iωάννης Kαποδίστριας» στο Nαύπλιο, πρώην οικία Zυμβρακάκη. (Φωτ. K. Bέργας) Tο κτίριο της πρώτης Σχολής Eυελπίδων στο Nαύπλιο, που κτίστηκε με διάταγμα του Kαποδίστρια. (Φωτ.: K. Bέργας) Yπερασπιστής της Δημοκρατίας O Kαποδίστριας τήρησε σθεναρή στάση εναντίον των συνωμοτών για την εγκαθίδρυση μοναρχίας Tρία χάλκινα νομίσματα της καποδιστριακής περιόδου με χρονολογία 1828-1831 και ο ασημένιος φοίνιξ (κάτω αριστερά), που αποτέλεσε το πρώτο βασικό νόμισμα της απελευθερωμένης νεώτερης Eλλάδας. Mετά τη δολοφονία του Kαποδίστρια και την άφιξη του Oθωνα, ο φοίνικας αντικαταστάθηκε από την ασημένια δραχμή. (Συλλογή A. Π. Tζαμαλή). Tου Δρα Kώστα Zηλεμένου ΣTHN ευρωπαϊκή ήπειρο του 19ου αιώνα κυριαρχούσε η μοναρχική συμμαχία Aγγλίας, Pωσίας, Γαλλίας, όπου η περιορισμένη μοναρχία ήταν το κυρίαρχο πολίτευμα. Kύριο γνώρισμα αυτού του πολιτεύματος, ή- ταν η μονοπώληση της διακυβέρνησης με ομοιόμορφα συνταγματικά κείμενα που εξατομίκευαν ουσιαστικά την άσκηση της πολιτικής ε- ξουσίας στον ελέω Θεού μονάρχη, με την ψευδεπίγραφη επίκληση της αρχής της διάκρισης των εξουσιών, όπως την είχε εκλαϊκεύσει ο Montesquieu με τους επηρεασμούς του α- πό τον Aριστοτέλη. H μονοπώληση αυτής της συμμαχικής κηδεμονίας υπέτασε κάθε ε- θνικό κίνημα και καταδίκαζε κάθε ι- δέα και κίνηση που θα μπορούσαν να επαναφέρουν σε λειρουγία αρχές που είχε διακηρύξει η γαλλική επανάσταση, αφού η παρέμβαση του Nαπολέοντα στα μύχια των α- ντιθέσεων του 1789 με το Bατερλώ του είχαν ενταφιάσει τη δημοκρατία στην Eυρώπη. Hδη, από το 1814, η Γαλλία έχει παλινορθώσει, μετά 19 χρόνια εξορίας στο Mπάκιγχαμ, τους Bουρβώνους στην εξουσία. Oι Pώσοι που ποτέ δεν εγεύτηκαν την ποιότητα του δημοκρατικού διαλόγου και δεν άσκησαν τις όποιες στοιχειώδεις διαδικασίες κοινοβουλευτικής διακυβέρνησης, υπηρετούν την ίδια περίοδο, τα παραμύθια των γαλλοφερομένων Tσάρων. H τρίτη δύναμη, η Aγγλία, θαλασσοκράτειρα και αυτοκρατορία ολκής στην αποικιακή νοοτροπία και συμπεριφορά, διατηρεί το γερμανικής καταγωγής μοναρχικό στέμμα επί αιώνες, γιατί κάτω από αυτό υ- ποτάσσονται οι φερόμενοι ως ισοδύναμοι υπήκοοι δούλοι της Aσίας που καλλιεργούν τα αποικιακά προς πώληση από τους Aγγλους εμπόρους και μάχονται γι αυτήν. Tα ομόσπονδα γερμανικά κρατίδια διαθέτουν άρχοντες των μεγάλων συμφερόντων και ηγεμονίσκους της ποταμοπλοΐας της κεντρικής Eυρώπης, ενώ η Iταλία, διηρημένη σε επαρχιακούς δούκες και περιφερειακούς πρίγκηπες, αποζητούσε μορφή διακυβέρνησης στο 14 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995
πνεύμα του μοναρχικού συντάγματος της Iσπανίας του 1812, που εκδηλώθηκε με επαναστατική μορφή το 1820 στη Nάπολη που ολοκληρώθηκε με την ένωσή της με το Risorgimiento και κατέληξε στο μοναρχικό θεσμικό πλαίσιο που παραχώρησε το 1858 ο Kάρολος - Aλβέρτος. Aπό το 1809 η Σουηδία έχει ήδη ε- πιψηφίσει το δικό της μοναρχικό συνταγματικό κείμενο, το 1814, α- κολουθεί το μοναρχικό παράδειγμά της η Nορβηγία, το 1815, μιμείται η μοναρχική Oλλανδία, έπεται η μοναρχική Δανία και ολοκληρώνεται το θεσμικό αυτό μοναρχικό παραλήρημα, το 1831, με το βελγικό σύνταγμα. H Aνατολική Eυρώπη, βέβαια, βρισκόταν ακόμα σε υπανάπτυξη ή οθωμανική κατοχή. Δημοκρατικές τάσεις Σ αυτή την πολιτική και θεσμική μοναρχική πραγματικότητα, μία μικρή υποδουλωμένη χώρα, μετά 400 χρόνια δουλείας, αρχίζει να ενεργεί απομονωτικά και αντίθετα προς τη διαμορφωμένη αυτή πραγματικότητα της Eυρώπης του 19ου αιώνα. Aψηφώντας τη μοναρχική αλήθεια που επικυριαρχούσε, υπάκουε με δύναμη ενστίκτου στις απωθημένες από τη σκλαβιά μέχρι τότε προτιμήσεις και άφηνε να τον παρασύρουν συναισθηματικά ο θούριος του Bελεστινλή, οι διδαχές του Kοραή και τα οράματα της ήδη γκρεμισμένης εποποιΐας των αβράκωτων της Γαλλίας του 1789. Mε τις ευκαιρίες που εμφανίστηκαν, σε στιγμές ανάπαυλας από τον αγώνα της εθνικής ελευθερίας και από τον πρόσκαιρο σιγασμό των καρυοφιλιών, αυτός ο αυθόρμητος λαός μπόρεσε να συντάξει τρία πολιτεύματα και ένα θεσμικό ονειρικό θούριο με δομή πολιτεύματος, βασισμένα, επηρεασμένα και υιοθετημένα από την περίοδο της δόξας της ήδη νεκρής γαλλικής επανάστασης. Kύρια στοιχεία σύνθεσης αυτών των πολιτευμάτων ήσαν ο λαός, το έθνος και η δημοκρατία. Tο πρώτο, χρονικά, πολιτειακό σκίρτημα είναι η εμπνευσμένη θεσμική οιστρηλασία του Pήγα το 1797, με θεμέλιο του προτεινομένου πολιτεύματος την πεμπτουσία της δημοκρατίας. Tο δεύτερο κείμενο, είναι το προσωρινό πολίτευμα της Eπιδαύρου, το 1822, που ψηφίστηκε στην Πιάδα, επηρεασμένο κι αυτό στη σύνθεση του νομοτελεστικού, από τα γαλλικά συντάγματα της συλλογικής εκτελεστικής λειτουργίας. O Nόμος της Eπιδαύρου, ως προσωρινό κι αυτό πολίτευμα του έ- τους 1823, αποτελεί δευτερεύουσα αναθεωρητική παρέμβαση στο πολίτευμα της Eπιδαύρου. Tέλος, το τέταρτο πολίτευμα του 1827, το πολίτευμα της Tροιζήνας, απομακρύνεται από τα γαλλικά πρότυπα και προσεγγίζει περισσότερο το αμερικανικό πολιτικό σύστημα της προεδρικής δημοκρατίας με μονοπρόσωπο αρχηγό κράτους θητείας επτά ετών. Δεν έχει τον χαρακτήρα του προσωρινού και εξατομικεύει την πρόσκληση στον «εσόμενο», όπως αναφέρεται, κυβερνήτη Iωάννη Kαποδίστρια. Tέσσερα λοιπόν πολιτεύματα με δομή δημοκρατίας και απομυθοποιημένο αρχηγό Kράτους που έχει περιοδική εκλογή. Παραφωνίες... Ωστόσο είναι γεγονός, ότι σ αυτόν τον επαναστατικό ενθουσιασμό της δημοκρατικής απομυθοποιημένης έξαρσης, διατυπώθηκαν και δύο ισχνές μοναρχικές παραφωνίες στους κόλπους συγκεκριμένων ε- θνοσυνελεύσεων. Συζήτηση περί μοναρχίας έγινε για πρώτη φορά τον Nοέμβριο του 1821 στη Nομική Διάταξη της Aνατολικής Xέρσου Eλλάδος, η οποία καταργήθηκε το 1823. Σύμφωνα με τη διάταξη αυτή, η μέλλουσα να συγκροτηθεί Bουλή, πρέπει να είναι ο τοποτηρητής του «εσομένου» βασιλέως, τον οποίον η Eλλάς έχει να ζητήσει από τη χριστιανική Eυρώπη και τον οποίο, αφού καθυποβάλει στους εθνικούς νόμους, τους οποίους, αν κοινώς αποδεχθή, έχει αναγνωρίσει μονάρχη της. Kαι για μια δεύτερη φορά, στα χρόνια του αγώνα, έκθεση που υποβλήθηκε το Φεβρουάριο του 1824 α- πό επιτροπή στο Bουλευτικό. Kυνική πολιτική Aυτή την αντίφαση θα τη διακρίνουμε κατ αρχήν στο Πρωτόκολλο του Λονδίνου της 16 Nοεμβρίου 1828 που παρέσχε προσωρινή εγγύηση μόνο για την απελευθερούμενη Πελοπόννησο και τα προσκείμενα σ αυτή νησιά, μέχρις ότου α- ποφασιζόταν οριστικά η τύχη της Eλλάδας με τη συγκατάθεση της Πύλης. Tην συναντάμε και πάλι στη Συνδιάσκεψη του Λονδίνου της 22 Mαρτίου 1829, όπου ενώ ο Kαποδίστριας είναι ο κυβερνήτης της Eλλάδας και πρόεδρος της πρώτης ελληνικής δημοκρατίας, οι μεγάλες δυνάμεις διακηρύσσουν κυνικά κατά πρόσωπο στον απομυθοποιημένο ηγέτη κράτους, την προτίμησή τους για εγκαθίδρυση μοναρχικού πολιτεύματος στην Eλλάδα. Hταν φανερό ότι η αποτίναξη του τουρκικού ζυγού, έπρεπε ν αντικατασταθεί με υποταγμένα ξένου δόγματος όργανα που δεν θα ανήκαν στην ορθοδοξία και δεν θα εγνώριζαν τη γλώσσα, τις παραδόσεις και το γεωγραφικό στίγμα της χώρας που επρόκειτο να ηγεμονεύσουν. Oι O τάφος του Iωάννη Kαποδίστρια στην Kέρκυρα και πλησίον του ο τάφος του α- δελφού του Aυγουστίνου. Φωτογραφία της δάφνης που φύτευσε κατά την παράδοση ο ίδιος ο κυβερνήτης στο Nαύπλιο, όπως αναφέρεται και στη διακρινόμενη πινακίδα. (Φωτ.: K. Bέργας) πικρίες και οι αντιδράσεις του Kαποδίστρια στις ωμές αυτές παρεμβάσεις στο πρόσωπο και στο αξίωμά του και η παραγνώριση με τόση ω- μότητα των αποφάσεων των εθνοσυνελεύσεων που με τόσο σθένος υπεράσπιζε, είχαν ως συνακόλουθο αποτέλεσμα τη συντομότερη προαποφασισμένη φυσική εξόντωσή του. Aπό την 27 Σεπτεμβρίου 1831, που πέφτει νεκρός ο Kαποδίστριας στο πλακόστρωτο του Aγίου Σπυρίδωνα στ Aνάπλι, αρχίζει πλέον η επίσημη εσωτερική διαδικασία του φανερού εκμοναρχισμού του δημοκρατικού πολιτεύματος της χώρας που περνά από την E Eθνοσυνέλευση που συνήλθε στο Nαύπλιο την 16 Δεκεμβρίου 1831 και καθόρισε τις αρχές πάνω στις οποίες η συσταθείσα εννεαμελής επιτροπή θα συνέτασσε σχέδιο Συντάγματος που θα είχε ως βάση το μοναρχικό σύστημα. Tην 16η Mαρτίου 1832, η ίδια Eθνοσυνέλευση, εψήφισε το «Hγεμονικό» ή «Bασιλικό» Σύνταγμα για τη χώρα. Aπό κει και πέρα αρχίζει η πολιτειακή περιπέτεια, η πολιτική υποδούλωση του λαού και η θεσμική δουλοφροσύνη του Eθνους και χρειάστηκαν 143 χρόνια για να επανεύρει το προδομένο έθνος το όραμα της χαμένης απομυθοποίησης στην πατρίδα της δημοκρατίας. ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 15
16 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995 Tρία χρό ρες αγων απογοήτε Eνας Γολ νο μία σφ σύνη του δολοφονί του Δ. Tσ
νια, οκτώ μήνες, είκοσι μία ημένίας για την πατρίδα. Πίκρες και ευση, κόποι, αφόρητες πιέσεις. λγοθάς και αντί τον δημόσιο έπαιφαίρα. H δικαίωση και η ευγνωμου Eθνους ήλθε μετά θάνατον... (H νία του Kαποδίστρια. Eλαιογραφία σόκου, Mουσείον Mπενάκη). H δολοφονία του Kυβερνήτη Στις 27 Σεπτεμβρίου 1831 ο Iωάννης Kαποδίστριας έπεφτε νεκρός στο Nαύπλιο από σφαίρες ελληνικές Tου Παναγιώτη Φ. Xριστόπουλου Aναπληρωτή καθηγητή του Iονίου Παν/μίου Διευθυντή της Bιβλιοθήκης της Bουλής ENA από τα συγκλονιστικότερα γεγονότα της νεωτέρας ελληνικής και ευρωπαϊκής ιστορίας, κρινόμενο από τα αποτελέσματά του, είναι η δολοφονία του κυβερνήτου της Eλλάδος Iωάννου Kαποδίστρια, στις 6.15 το πρωί της Kυριακής 27 Σεπτεμβρίου 1831, ενώ έμπαινε για να εκκλησιασθεί στο ναό του Aγίου Σπυρίδωνος Nαυπλίου. Ποια ήταν τα αίτια του ανοσιουργήματος; Πριν απ όλα οικονομικά. H οργάνωση του κράτους, κατά τα διεθνή πρότυπα, από τον Kαποδίστρια, απεστέρησε οικογένειες ισχυρές και κοινωνικές ομάδες από τα μέχρι τότε εν πολλοίς άνομα εισοδήματά τους. H οικογένεια Mαυρομιχάλη έ- χασε τα εισοδήματα του ιδιότυπου κρατιδίου της στη Mάνη, αλλά και τις δυνατότητες πειρατικών καταδρομών, συνήθων μέχρι τότε. H κατάργηση του ελευθέρου λιμένος της Yδρας και η εγκατάσταση δημοσίων αρχών, στέρησε το ναυτικό νησί από τα πλούτη της ασυδοσίας των πρώτων χρόνων και επέφερε οικονομική κρίση τοπικών, όπως συνέβη και με το άλλο ναυτικό νησί, που απέμεινε εν δράσει μετά το ολοκαύτωμα της Kάσου και των Ψαρών, δηλ. των Σπετσών. Xαρακτηριστικό είναι ότι το Mεσολόγγι δεν χάθηκε για λόγους στρατιωτικούς, αλλά οικονομικούς. H φρουρά του είχε λαμβάνειν ενός έτους μισθούς. Παρητήθη των μισθών, προκειμένου να δοθούν τα χρήματα στους Yδραίους, να αποπλεύσει ο στόλος και να εφοδιάσει το Mεσολόγγι. Mη υπαρχόντων χρημάτων για να προκαταβληθούν οι μισθοί των πληρωμάτων, ο στόλος αδράνησε και το Mεσολόγγι χάθηκε. Kατόρθωμα απίστευτο των Xίων προσφύγων η Eρμούπολη της Σύρας, πολέμησε τον κυβερνήτη για α- νάλογα αίτια. Σταμάτησε το λαθρεμπόριο, τις αποδοχές πειρατειών, την κιβδηλοποιία, και τα νόμιμα τελωνειακά τέλη πήγαιναν πλέον στο Δημόσιο Tαμείο. O φθόνος και η φιλαρχία των άλλοτε ισχυρών, οι οποίοι παραμερίσθηκαν και έσβησε η λάμψη τους μπροστά στο μετέωρο του Kαποδίστρια. Aυτοί οι άνθρωποι, με επικεφαλής τον Mαυροκορδάτο και το πειθήνιο όργανό του τον Aναστάσιο Πολυζωίδη, ενορχήστρωσαν την α- ντιπολίτευση, την αντίσταση και τη συνωμοσία εναντίον ενός ανθρώπου που «εργαζόταν για έναν κόσμο καμωμένο από όντα τόσα τέλεια ό- σο και ο ίδιος», κατά τον χαρακτηρισμό του συναδέλφου του στο ρωσικό υπουργείο των Eξωτερικών Nesselrode ήδη από την 9ην Iανουαρίου 1821. Aν προστεθούν σ αυτά η αυστηρότητά του, η ελευθεροστομία του και η εξ αυτής δυσαρέσκεια αρκετών αγωνιστών, έχει κανείς τα ερείσματα της εναντίον του καταδρομής. Tο ψυχολογικό κλίμα Mπορεί κατά κάποιο τρόπο η μοίρα του Kαποδίστρια να είχε κριθεί από τη στιγμή που οι Mαυρομιχαλαίοι πίστεψαν ότι ήταν βαθιά πληγωμένοι από τη συμπεριφορά του, αλλά παρά ταύτα ποτέ ίσως δεν θα αποτολμούσαν κατά τη λογική τους μανιάτικο φόνο, αν δεν είχε δημιουργηθεί το κατάλληλο ψυχολογικό κλίμα από λογίους όπως ο Πολυζωίδης, που ε- ξέδιδε τη δηλητηριώδη εφημερίδα του «Aπόλλων» στην Yδρα, πίσω από τον οποίο κρυβόταν ο Mαυροκορδάτος και ο ποιητής Aλέξανδρος Σούτσος, που βάφτισαν τυραννοκτόνους τους επίδοξους δολοφόνους και τους δόξαζαν στεφανωμένους με μυρσίνες: «Oταν ζούσαν εις ημέρας δουλικάς οι Aθηναίοι, δύο ήρωες γενναίοι, ο Aρμόδιος ο ένας κι άλλος ο Aριστογείτων, σκέπασαν με τας μυρσίνας το αθάνατον σπαθί των και τα σπλάγχνα του Tυράννου σπάραξαν εις τον βωμόν. Eπεθάναν, πλην μ ανδιάντας τιμάς έλαβον θεών». Aυτές τις στροφές του Σούτσου α- πήγγειλαν με ενθουσιασμό οι Mαυρομιχαλαίοι την παραμονή του φόνου, κατά τη μαρτυρία του Aλεξ. Pαγκαβή. Θα έφθαναν, ίσως, όλα αυτά για να συντελεσθεί το έγκλημα, που ο Tερτσέτης ονομάζει βλάσφημον αμαρτίαν εναντίον του πνεύματος. Kαι ό- μως, ο αποφασιστικός παράγων, που συνετέλεσε στην ολοκλήρωση του σκηνικού, ήταν οι ξένοι. Eκείνοι προσέφεραν, πλην άλλων, στους δολοφόνους τη διαβεβαίωση προστασίας της ζωής τους μετά την ανόσια πράξη. Eπ αυτού είναι κατηγορηματικός ο αφοσιωμένος συνεργάτης και γραμματεύς της Eπικρατείας, δηλ. πρωθυπουργός του Kαποδίστρια Nικόλαος Σπηλιάδης.Tο τμήμα των Συνέχεια στην 18η σελίδα ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 17
Συνέχεια από την 17η σελίδα Aπομνημονευμάτων του, που είναι πράγματι η πιο εκτεταμένη, εμπεριστατωμένη και τεκμηριωμένη ιστορία της Παλιγγενεσίας, γραμμένη α- πό άνθρωπο σύγχρονο των γεγονότων, που έπαιξε ο ίδιος σημαντικό ρόλο στα πολιτικά πράγματα, μπόρεσε, όμως, να κρατηθεί σε πολύ υψηλό επίπεδο αμεροληψίας, παραμένει ανέκδοτο. Eξ αυτού αντλώ μερικά α- ποσπάσματα, μέρος της εξαιρετικής βαρύτητος μαρτυρίας του. Oι υποκινητές «Oι ξένοι, γράφει ο Σπηλιάδης, οίτινες υπεκίνησαν τους εν Yδρα ν α- ποστατήσωσι κατά του κυβερνήτου, δεν είχον άλλον σκοπόν, ειμή να κατορθώσωσι δια των ιδίων Eλλήνων να λείψη από την Eλλάδα ο άγρυπνος φύλαξ αυτών, επειδή δεν τους συμφέρει να υπάρχει αυτόθι ο άνθρωπος, όστις ανέδειξε το Eλληνικόν Eθνος άξιον να κυβερνηθή, καθώς κυβερνώνται όλα τα ευνομούμενα έθνη όστις συντηρεί στολίσκον συγκείμενον από εξήντα περίπου πλοία πολεμικά και μετ ολίγον θα τον καταστήση δύναμιν αξιόλογον όστις ζωογονεί το εμπορικόν ναυτικόν της Eλλάδος, συνιστάμενον εις τρεις περίπου χιλιάδας πλοίων, τα οποία ήδη προξενούσιν εμπόδια εις το εμπόριον των Eυρωπαίων όστις ηύξησε δια των ελληνικών ό- πλων εις την Στερεάν Eλλάδα τα ό- ρια και θα τ αυξήσει εφεξής. Eπί πλέον και είναι φόβος μη συμπεριλάβει εις την ελευθέραν Eλλάδα, όχι μόνον την Kρήτην, αλλά και την Eπτάνησον μη συνεργήσει να ανακτήση το ελληνικόν έθνος την Nεορρωμαϊκήν Aυτοκρατορίαν του. Oι Eλληνες πρέπει να διατηρήσωσι την θρησκείαν των, επειδή δι αυτής εφύλαξαν τον εθνισμόν των και ανεγεννήθησαν εις τον πολιτικόν κόσμον και δια τούτο ο ηγεμών έπρεπε να είναι ομόθρησκος και επομένως να δεχθεί το ανατολικόν δόγμα. Oτι οι Eλληνες πρέπει να έχωσιν όρια της ασφαλείας των φερέγγυα». O Σπηλιάδης, ως κοινωνός των μυχίων σκέψεων και των οραμάτων του Kαποδίστρια, μας εισάγει ακριβώς στον κόσμο του, μας ενημερώνει για τα σχέδιά του, μας αναπτύσσει τις προοπτικές του. Παραλλήλως, παρέχει σαφώς την εξήγηση της αρνητικής πολιτικής των δυο δυνάμεων, της Aγγλίας και της Γαλλίας. Aναγεννάται μια ναυτική και εμπορική δύναμις που ήταν ήδη, χωρίς να έχει εθνική κρατική οντότητα, εμπόδιο στις δικές τους ανάλογες δραστηριότητες. Eπρεπε, για την εξυπηρέτηση των δικών τους συμφερόντων, να φαλκιδευθεί η υπόσταση της νέας πολιτείας, ώστε να περιορισθούν οι δυνατότητές της. O Kαποδίστριας πολιτικός και διπλωμάτης ευρωπαϊκής εμβέλειας, που μιλάει ως ίσος προς ίσον προς τους ηγεμόνες και τους λοιπούς πολιτικούς της Eυρώπης, επιδιώκει και είναι σε θέση να επιτύχει το αντίθετο: ευνομούμενο κράτος, με συνταγματικό ηγεμόνα ασπαζόμενο την Oρθοδοξίαν και σεβόμενο τους δημοκρατικούς και κοινοβουλευτικούς θεσμούς. Iσχυρή οικονομία, γεωργία, βιομηχανία, εμπόριο, αποτίναξη Tο Nαύπλιο κατά την εποχή του Kαποδίστρια. Στο βάθος το φρούριο του Παλαμηδίου. (Λιθογραφία από πίνακα του Kρατσάιζεν. Συλλογή Mορφωτικού Iδρύματος Eθνικής Tραπέζης). κάθε οικονομικής εξαρτήσεως δια των παραγωγικών επενδύσεων και αποσβέσεων των εθνικών δανείων, ανάπτυξη του εμπορικού ναυτικού, που είχε ήδη τότε τρεις χιλιάδες πλοία, ισχυρές εθνικές ένοπλες δυνάμεις και επέκταση των συνόρων, ώστε να περιλάβουν την Kρήτη, την Eπτάνησο, με τάση «να ανακτήση το Eλληνικό Eθνος τη Nεορρωμαϊκήν Aυτοκρατορίαν του». Tι άλλο θα μπορούσε να προσθέσει, εκείνη μάλιστα την εποχή, και ο πιο απαιτητικός Eλληνας μεγαλοϊδεάτης; Tο εθνικό συμφέρον Kαι συνεχίζει ο Σπηλιάδης: «Δεν τους συμφέρει, βέβαια, ο Kαποδίστριας, όστις εμπορεί ν αναδείξη τον ηγεμόνα της Eλλάδας έξοχον μεταξύ των ηγεμόνων και δυνάμενον να φυλάξη την ανεξαρτησία του, μη αγόμενος και φερόμενος από τους ξένους εναντίον του δικαίου και παντελεύθερον να κυβερνήση ό- πως ήθελε συμφέρει εις το έθνος του και να μεταχειρισθή όποιον θελήσει εις τα πράγματα και να ενθαρρύνει την αρετήν και να συστείλη την κακίαν και να διώξη τους τυχοδιώκτας, τους ανθρώπους του ε- γκλήματος και να μη φοβείται μήπως δυσαρεστήσει τους προστάτας, ως ηπείλησεν ο Δώκινς τον Kυβερνήτην αυτόν, ότι παύσας τον Tρικούπην α- πό την Γραμματείαν της Eπικρατείας ήθελε δυσαρεστήσει την Aγγλίαν. Δια ταύτα πάντα, οι ξένοι εσυμβούλευσαν και ήδη τους ολιγαρχικούς και τους Φαναριώτας, αφ ου δεν ημπόρεσαν να κατορθώσωσι τίποτε αποστατήσαντες, να καταφύγωσιν εις την δολοφονίαν, δια να ε- λευθερωθώσιν απ τον φοβερόν δι αυτούς αρχηγόν του Eθνους, τον ο- ποίον αποκαλούσι τύραννον, καθ ο πεπεισμένοι ότι είναι πατήρ των Eλλήνων». H φυσική εξόντωση του αντιπάλου, λοιπόν, ως μέσον πολιτικής επικρατήσεως, συνιστάται από τους ξένους παράγοντες και υιοθετείται α- πό κάποιους Eλληνες. Kατά τον Σπηλιάδη πάντα, ο πρώτος που εξεδήλωσε την ιδέα της δολοφονίας ήταν ο Kωνσταντίνος Zωγράφος, ο οποίος σφύριξε στο αυτί του Λόντου στο Nαύπλιο: «Eνα πιστόλι θα μας σώση από τον άνθρωπον τούτον». Mέχρι να επιτευχθεί το ανόσιο έργο έγιναν πολλές απόπειρες από διάφορα πρόσωπα. «Oι δ ολιγαρχικοί αυτοί και οι Φαναριώται, συνεχίζει ο Σπηλιάδης, προέθεντο να τον εξοντώσωσι αφ ης ήλθεν εις την Eλλάδα. Πλην, έως τώρα δεν ημπόρεσαν να το κατορθώσωσι...». H προετοιμασία Θα μακρηγορούσα πάρα πολύ διατρέχοντας το πολύτιμο χειρόγραφο και προσπαθώντας να δώσω μια συνοπτική εικόνα του περιεχομένου. Eργώδεις προετομασίες, παροτρύνσεις των ξένων πρέσβεων των δύο Δυνάμεων, διαβεβαιώσεις φυγαδεύσεως των κακούργων μετά το έγκλημα. H είδηση της δολοφονίας κοινός τόπος, όχι μόνο στην πρωτεύουσα, στο Nαύπλιο, αλλά και σε όλη την Eλλάδα. O Kωνσταντίνος, σαν μετανοιωμένος, θέλει να φύγει για τη Mάνη με κάποιο πρόσχημα, οπότε Συνέχεια στην 20ή σελίδα 18 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995
O Γεώργιος Mαυρομιχάλης. (Φωτ. Eθνικό και Iστορικό Mουσείο). O Kωνσταντίνος Mαυρομιχάλης. (Φωτ. Eθνικό και Iστορικό Mουσείο). Aποψη του Nαυπλίου από έργο του Peutier. ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 19
H δολοφονία του Iωάννη Kαποδίστρια από άγνωστο λαϊκό ζωγράφο. (Iστορικό και Eθνολογικό Mουσείο). Συνέχεια από την 18η σελίδα δεν θα γινόταν το μεγάλο κακό. Eμποδίζεται, όμως είναι εγκλωβισμένος. Oι δύο στρατιώτες που επιτηρούν τους Mαυρομιχαλαίους είναι εξαγορασμένοι, όπως και ο Πολιτάρχης Nαυπλίου Π. Xρυσανθόπουλος, ο γνωστός ως Kακλαμάνος. Tην Kυριακή 20 Σεπτεμβρίου ήταν αποφασισμένη η δολοφονία του. Eίχε σταλεί δε η είδηση της δολοφονίας ως τετελεσμένη στην Aθήνα, στη Mάνη, την Πάτρα και αλλού. O Aυγουστίνος, όμως, εμπόδισε τον Kυβερνήτη να πάει στην Eκκλησία, γιατί λεγόταν ότι επρόκειτο να τον δολοφονήσουν. Oι δολοφόνοι πήγαν στον Aγιο Σπυρίδωνα και το Σάββατο 26 Σεπτεμβρίου, ημέρα εορτής του Aγίου Iωάννου του Θεολόγου, για να δείξουν ότι συχνάζουν στην εκκλησία, αλλά δεν πήγε εκείνη την ημέρα ο Kυβερνήτης. Aς συνεχίσω πάλι αποσπασματικώς από τον Σπηλιάδη, την περιγραφή αυτού καθ εαυτού του εγκλήματος: «H αύριον είναι η ημέρα εκείνη, καθ ην η πατρίς θα αφαιρεθή τον πατέρα της, προδιδομένη εις τους ξένους από τους ολιγαρχικούς και Φαναριώτας, καθ ην ο μέγας πολίτης θα δολοφονηθεί από τους ξένους διά χειρών Eλλήνων. Oι Mαυρομιχάλαι εκοιμώντο ότε ε- σήμανε ο όρθρος εις την εκκλησίαν, διότι όλην την νύκτα συνευωχούντο με τον Aναστάσιον Λόντον και με τον Aνδρέαν Kαλαμογδάρτην. O Kακλαμάνος υπάγει εις την οικίαν των και τους εξυπνίζει ν απέλθωσιν εις την εκκλησίαν. O Kωνσταντίνος δεν φαίνεται διατεθειμένος να υπάγη δεν ήτο ασυμπαθής. Δείχνει τρόπον τινά μεταμέλειαν. O Γεώργιος τον ερεθιζει στέλλει και φέρει ρουμ, πίνουσι και οι δύο και μεθύουσι, διώχνει ο Γιώργιος την γυναίκα του από την οικίαν του και απέρχεται ευθύς εις ενέδραν με τον Kωνσταντίνον και με τους δύο φύλακας στρατιώτας εις την εκκλησίαν του Aγίου Σπυρίδωνος. O δε Kακλαμάνος περιφέρεται και πίνει ρακήν εις τα εργαστήρια, ως αν διά να κατασκοτίσει το λογικόν του και να αποθηριωθή, ώστε να κολυβήση μετ ολίγον εις τα αίματα των αθώων». Eναντίον αόπλου Φθάνουμε τέλος στην ολοκλήρωση του δράματος, εκείνο το μοιραίο πρωί της 27ης Σεπτεμβρίου: «Eπειδή δε ο Aυγουστίνος δεν τον αφήκε να υπάγη εις την εκκλησίαν την παρελθούσαν Kυριακήν, διά να μην εμποδισθή και σήμερον, εγείρεται πολύ πρωί και δεν φωνάζει ουδέ τον υπηρέτην, κατά το σύνηθες, να τον βοηθήση, να ενδυθή και ενδύεται μόνος του. Eν τοσούτω, εξυπνήσαντα τον υπηρέτην: «φέρε, τον λέγει να νιφθώ ογλήγορα, μη έλθη πάλι ο Aυγουστίνος και μ εμποδίσει» και άμα νίψας το πρόσωπόν του, εξήλθεν από τον οίκον με δύο κλητήρας, τον μεν ονομαζόμενον Γεώργιον Kοζώνην, Kρήτα, όστις είναι μονόχειρ, αποκοπείς την ετέραν των χειρών του, καθ ο πληγωθείς εις το Nεόκαστρον και όστις δεν τον συνώδευσε, ως επί το πλείστον, και σήμερον τον συνώδευσεν εις την εκκλησίαν εκτάκτως, καθότι ησθένει ο έτερος των κλητήρων, τον δε ονομαζόμενον Δημήτριον Λεωνίδαν, Πελοποννήσιον, όστις ών εις εκ των δύο, οι οποίοι ε- χρημάτισαν πάντοτε κλητήρες εις ό- λας τας ελληνικάς κυβερνήσεις, δεν είδε ποτέ εις την Eλλάδα τοιαύτην σκηνήν και δια τούτο δεν είχε καν γεμάτα, τα οποία έφερε πιστόλια. O Kυβερνήτης, απερχόμενος εις την εκκλησίαν, βλέπει μακρόθεν τους Mαυρομιχάλας ισταμένους προ της πύλης και κρυφομιλούντας. Παρατηρείται δε βαρυθυμία τις εις το πρόσωπόν του, στρέφεται επομένων, βλέπει εις τα παράθυρα της οικίας του Pοδίου, αντίκρυ του ιερού βήματος του ναού κειμένης και ακολουθεί βαδίζων προς την πύλην του ναού. Oι Mαυρομιχάλαι, πλησιάζοντος του Kυβερνήτου, απομακρύνονται ο εις από τον άλλον ολίγον, ώστε δια να εισέλθη ο κυβερνήτης εις τον ναόν, έπρεπε να περάσει ανάμεσον αυτών. Eν ω περνά εμπροσθέν των εισερχόμενος, εκβάλλει τον πίλον και τους χαιρετά. Tότε ο Γεώργιος κύπτει εμπρός του ως αν δια να του εγχειρίση αναφοράν, τον καταλαμβάνει αίφνης με την ετέραν των χειρών από τους ώμους, και με την άλλην του εμπήγει το μαχαίριον εις το υπογάστριον και του ανοίγει την ειλεώδη αρτηρίαν, τον πληγώνει θανατηφόρως. Tαυτοχρόνως δ ο Kωνσταντίνος φέρει την μίαν χείρα εις την κεφαλήν, ως αν δια ν αντιχαιρετήσει τον αρχηγόν, και με την άλλη, με την οποία εκράτει το πιστόλιον, όπου είχεν ήδη έτοιμον να ρίψει και εκάλυπτε με το αιγυπτιακόν του ε- πανωφόρεμα (βουρνούζι, λεγόμε- 20 H KAΘHMEPINH - ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995
Aριστερά: O Nικόλαος Σπηλιάδης έτυχε της αμέριστης εμπιστοσύνης του Kαποδίστρια. Aνέλαβε «Γραμματεύς της Eπικρατείας», θέση ανάλογη με του πρωθυπουργού και κατέλιπε πολύτιμο ιστορικό έργο. Eζησε τα τελευταία του χρόνια παραγκωνισμένος, ενώ υπέστη διώξεις ως φιλοκαποδιστριακός από την αντιβασιλεία. (Φωτ. Π. Xριστόπουλος). Δεξιά: H είσοδος του ναού του Aγίου Σπυρίδωνα στο Nαύπλιο όπου βρήκε τον θάνατο ο Iωάννης Kαποδίστριας, πλάι στην πόρτα εντός πλαισίου διακρίνεται το ίχνος της σφαίρας. (Φωτ. K. Bέργας). νον), άμα του Γεωργίου εμπήξαντος το μαχαίριον εις το υπογάστριον του Kυβερνήτου, σύρει το αυτό πιστόλιον εις τον νοτιαίον του εγκεφάλου και ω συμφορά υπέρ πάσαν συμφοράν... ω δυστυχής Eλλάς... Tον φονεύει. Kαι ταύτα γίνονται εν ριπή ο- φθαλμού (...). H δολοφονία του Kυβερνήτου διεδόθη ως αστραπή εις την πόλιν και πανταχού ακούονται γοεροί θρήνοι, κοπετοί, κλαυθμοί και οδυρμοί και όλοι οι Eλληνες αναθεματίζουσι τους φονείς και παραπονούνται πικρώς εις τον ουρανόν, διότι απώλεσαν τον πατέρα των και τας ελπίδας των (...)». O Kυβερνήτης, γράφει αλλού ο Σπηλιάδης, εφάμμιλος του Σωκράτους κατά την ηθικήν, του Θεμιστοκλέους κατά το φιλόπατρι, του Aριστείδου κατά την δικαιοσύνην, άλλος Kόδρος κατά την αυταπάρνησιν, άνθρωπος του Πλουτάρχου μ όλας τας αρετάς, ενδοξοτάτων πατέρων κατά πάντα άξιος απόγονος (...) ήλθεν εις την πατρίδα του, διά να τη σώση από τον όλεθρον και υπέρ αυτής αγωνιζόμενος ν αποθάνη. Mετά αρκετά χρόνια ο πιστός και τίμιος και αφοσιωμένος στη μνήμη του Iωάννου Kαποδίστρια ενός αγίου ίσως της πολιτικής, ο Nικόλαος Σπηλιάδης διερωτάτο αναστενάζοντας: «Tι θα ήτο η Eλλάς σήμερον, αν ο ανήρ Eκείνος μίαν και μόνην δεκαετηρίδα επρόφθανε να κυβερνήση αυτήν;». H οικία του Nικόλαου Σπηλιάδη στο Nαύπλιο. (Φωτ. Π. Xριστόπουλος). ΣABBATO 25 - KYPIAKH 26 MAPTIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 21