Το Ευρωπαϊκό πλαίσιο της Ελληνικής Επανάστασης

Το Ευρωπαϊκό πλαίσιο της Ελληνικής Επανάστασης Χριστίνα Αγριαντώνη Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, 25 Μαρτίου 2013 Επέλεξα να μιλήσω σήμερα για το ευρωπαϊκό πλαίσιο της Ελληνικής Επανάστασης, επειδή, στους δύσκολους καιρούς που ζούμε, αισθάνθηκα την ανάγκη να θυμηθώ, και να θυμίσω, τους ανοιχτούς ορίζοντές της, και την πολυπλοκότητά της, σαν αντίδοτο στις απλουστεύσεις, στην ξενοφοβία, στον απομονωτισμό. Η Ελληνική Επανάσταση ήταν ένα ευρωπαϊκό γεγονός, και εξαρχής αναγνωρίστηκε σαν τέτοιο από τους συγχρόνους της: «Είμαστε όλοι Έλληνες», έλεγε ο Άγγλος ποιητής Persy Shelley. Για την ελληνική ιστοριογραφία, η σύνδεση της Επανάστασης με τα ευρωπαϊκά πράγματα είναι πλέον ένα κεκτημένο, θα έλεγα μια κοινοτοπία, και πολλές διαστάσεις αυτής της σύνδεσης έχουν μελετηθεί σχεδόν εξαντλητικά, όπως ο νεοελληνικός διαφωτισμός, η διπλωματία των εξεγερμένων, το φαινόμενο του φιλελληνισμού κ.ά. Υπάρχει ωστόσο ακόμα σημαντικό περιθώριο προβληματισμού σχετικά με την ευρωπαϊκή ταυτότητα της Ελληνικής Επανάστασης, κυρίως μέσα από μια οπτική αμοιβαιότητας. Βλέποντας δηλαδή την Ελληνική Επανάσταση όχι μόνο, ή όχι τόσο, σαν ένα γεγονός που έχει τη δική του αυτοτελή πορεία και δυναμική, και που, σε αυτή την πορεία, κάπου συναντά μια ευνοϊκή ευρωπαϊκή συγκυρία και ολοκληρώνεται, αλλά σαν ένα γεγονός που παράγεται, συμπαράγεται και συλλειτουργεί μαζί με άλλα, ως αναπόσπαστο μέρος του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι. Η οπτική αυτή δεν αναιρεί τους ιδιαίτερους προσδιορισμούς του γεγονότος, ούτε επιχειρεί να κατασκευάσει μια ενιαία ευρωπαϊκότητα πριν την ώρα της. Επιδιώκει απλώς να εντάξει το γεγονός μέσα στο περιβάλλον του, και όχι να θεωρεί αυτό το περιβάλλον ως μια εξωτερικότητα Η Eλληνική Eπανάσταση είναι ευρωπαϊκό γεγονός στην ετοιμασία, την εκκίνησή της, κατά την εκτύλιξή της και στις συνέπειές της. Ήταν άλλωστε ευρωπαϊκή υπόθεση πολύ πριν από την εκκίνησή της. Ήταν παιδί της εθνικής ιδέας, της ιδέας της ελευθερίας και της εκκοσμίκευσης, που αναδύθηκαν σε συγκεκριμένα ευρωπαϊκά περιβάλλοντα τον 18 ο αιώνα, μέσα στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού αλλά και του Ευρωπαϊκού Ρομαντισμού, ενώ οι ιδέες αυτές πολιτικοποιήθηκαν στον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης. Από την άλλη μεριά, το ζήτημα του διαμελισμού της «νοσούσης» Οθωμανικής Aυτοκρατορίας έχει τεθεί τουλάχιστον από τον καιρό του Ρωσοτουρκικού πολέμου 1

του 1768-74 (γνωστού σε μας ιδίως από τα Ορλωφικά), ενώ τον λήγοντα 18 ο αιώνα ο Ναπολέων επεξεργαζόταν πλέον σχέδια για τον διαμελισμό αυτό (υποκινώντας έτσι την αγγλο-τουρκική συμμαχία) και συζητούσε στο Μιλάνο με τον Δήμο Στεφανόπολι σχέδια για μια ελληνική επανάσταση. Η οθωμανική κρίση, που μάταια επιχείρησε να αναστρέψει ο μεταρρυθμιστής σουλτάνος Σελήμ Γ (1789-1807), έθεσε όλες τις βαλκανικές εθνότητες σε διαδικασία εθνικής συγκρότησης. Οι Σέρβοι έκαναν το πρώτο βήμα με τις εξεγέρσεις της περιόδου 1804-1814, βήμα όμως που έμεινε μετέωρο. Αυτά είναι κατά κάποιο τρόπο η προϊστορία. Για την ιστορία της Επανάστασης, το εναρκτήριο σημείο είναι η ίδρυση της Φιλικής Εταιρείας το 1814, όταν δηλαδή η εθνική ιδέα γίνεται πολιτικό σχέδιο, παίρνει μορφή και κατευθύνσεις δράσης, και συγχρόνως οι φορείς του σχεδίου αναλαμβάνουν να το προωθήσουν μόνοι τους (όπως τους προέτρεπε, ήδη το 1806, ο ανώνυμος της Ελληνικής Νομαρχίας). Η Φιλική Εταιρεία είναι η ελληνική εκδοχή ενός ευρωπαϊκού φαινομένου, αυτού των μυστικών πολιτικών εταιρειών, μέσω των οποίων οργανώνεται η πολιτική ζωή στις ανελεύθερες συνθήκες της εποχής, με κυριότερο παράδειγμα τους καρμπονάρους. Και εξαρχής το διάβημά της εγγράφεται στον ευρωπαϊκό αστερισμό των κινημάτων της φιλελευθεροποίησης, που επιδιώκουν, υπό την έμπνευση της Γαλλικής Επανάστασης, να αποτινάξουν τα απολυταρχικά καθεστώτα. Αυτή είναι η μεγάλη υπόθεση των λαών της Ευρώπης τον 19 ου αιώνα, και η Ελληνική Επανάσταση αποτελεί οργανικό μέρος της. Το 1820, πέντε μόλις χρόνια μετά το Συνέδριο της Βιέννης, όπου οι μονάρχες των χωρών της Πενταπλής Συμμαχίας είχαν αποφασίσει να μην επιτρέψουν καμία αλλαγή στο status quo της Ευρώπης, εκδηλώνεται, με εντυπωσιακό συντονισμό, το πρώτο κύμα των αλλεπάλληλων εξεγέρσεων που αναστάτωσαν την Ευρώπη στο πρώτο μισό του 19 ου αιώνα. Παντού ο στόχος είναι τα απολυταρχικά καθεστώτα. Πρώτα στην Ισπανία τον Ιανουάριο, η στάση των στρατευμάτων στο Καντίξ υποχρεώνει τον βασιλιά Φερδινάνδο Β να επαναφέρει το (φιλελεύθερο) σύνταγμα του 1812, εγκαινιάζοντας αυτό που ονομάστηκε «Φιλελεύθερη Τριετία (Trienio Liberal) στην ισπανική ιστορία. Ακολούθησε η Πορτογαλία: η στάση του στρατού στο Πόρτο υποχρέωσε την κυβέρνηση να υποσχεθεί σύνταγμα ανάλογο με της Ισπανίας. Τον Ιούλιο ήρθε η σειρά του Βασιλείου των Δύο Σικελιών, με το ίδιο σχήμα: στρατιωτικά σώματα βαδίζουν στη Νάπολη και υποχρεώνουν τον Φερδινάνδο Α να υποσχεθεί σύνταγμα. Είναι σε αυτή τη συγκυρία, και πριν συνέλθουν οι ηγέτες της Ιεράς Συμμαχίας στο Troppau, που η συνάντηση των κορυφαίων μελών της Φιλικής Εταιρείας, αρχές Οκτωβρίου στο Ισμαήλιο της Βεσσαραβίας, καταστρώνει το τελικό σχέδιο της εξέγερσης, η οποία θα εκδηλωθεί (με τροποποιημένο σχέδιο) τον 2

Φεβρουάριο του 1821. Ο κύκλος των εξεγέρσεων θα κλείσει με τη βραχύβια εξέγερση του Σανταρόζα στο Τορίνο, τον Μάρτιο του 1821. Με αυτές τις πρώτες αλυσιδωτές εκρήξεις άρχισε να φυσά ο άνεμος που έμελλε να διαλύσει τον «ιστό της αράχνης» που ο Metternich έπλεκε μεθοδικά πάνω από την Ευρώπη, όπως έλεγε ο ίδιος. Ας σημειώσουμε πώς πρόκειται για Μεσογειακές εκρήξεις. Μερικοί ιστορικοί έχουν κάνει λόγο για μια «Μεσογειακή επανάσταση», ακόμα και για μια πραγματική «φιλελεύθερη διεθνή» σε πλήρη λειτουργία, στις αρχές της δεκαετίας του 1820, μεταξύ Ισπανίας, Ελλάδας και Ιταλίας. Όπως και να χει, έχουμε μια ωραία εικονογράφηση για τη λειτουργία τουλάχιστον Μεσογειακών δικτύων : στο καράβι που μετέφερε τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο από το Λιβόρνο στο Μεσολόγγι, περνώντας και από τη Μασσαλία, τον Ιούνιο του 1821, ταξίδευαν μαζί του δυο γάλλοι αξιωματικοί (Raybaud και Voutier), και ο ιταλός Βικέντιος Gallina, που θα έπαιρνε μέρος στη σύνταξη του συντάγματος της Επιδαύρου. Στο σημείο αυτό όμως πρέπει να τονιστεί μια μικρή, δηλαδή μέγιστη, λεπτομέρεια. Η ελληνική εξέγερση είναι η πρώτη και την εποχή εκείνη η μόνη- που θέτει διπλό στόχο: εθνικό (αίτημα καταστατικά φιλελεύθερο, καθότι αντι-θεοκρατικό) και κοινωνικό/πολιτικό. Ανεξαρτησία του έθνους και ταυτόχρονα αποτίναξη της απολυταρχίας, όπως αυτή ενσαρκώνεται στο καθεστώς του ραγιά. Η ταύτιση αυτή, η εγγραφή των εθνικών αιτημάτων στον χάρτη της φιλελευθεροποίησης, είναι αυτή που ξεσήκωσε το μεγάλο κίνημα της πανευρωπαϊκής συμπαράστασης, το οποίο ονομάστηκε φιλελληνισμός. Ποιοι ήταν όμως οι άνθρωποι που ετοίμασαν την Ελληνική Επανάσταση, αυτοί που στρατεύτηκαν στην εθνική ιδεολογία είτε ως προπαγανδιστές της εθνικής ιδέας, είτε ως πολιτικά οργανωμένοι, δηλαδή μέλη της Φιλικής Εταιρείας, είτε ως χρηματοδότες? Το ερώτημα παραπέμπει σε μια καίρια διάσταση της ευρωπαϊκότητας της Ελληνικής Επανάστασης. Οι άνθρωποι αυτοί, λόγιοι και έμποροι κυρίως, προερχόμενοι από όλα τα σημεία του ελληνισμού, ήταν πράγματι Έλληνες και Ευρωπαίοι. Κινήθηκαν με άνεση στις ευρωπαϊκές πόλεις, διείσδυσαν στις κρατικές διοικήσεις, τα διπλωματικά σώματα, τον πνευματικό κόσμο και τα σαλόνια, με δυο λόγια σε δίκτυα κοινωνικά και πολιτικά ευρωπαϊκά, και από αυτή τη θέση οδηγήθηκαν σε μια διπλή ατομική μετεξέλιξη: και την αυτοσυνειδησία της ιδιαίτερης ταυτότητάς τους της ελληνικής- επαύξασαν, και μπόρεσαν να συνομιλήσουν με τις πνευματικές και κοινωνικο-πολιτικές ανησυχίες της Ευρώπης της εποχής τους. Υπάρχουν βέβαια κομβικοί τόποι αυτής της ευρωπαϊκότητας των Ελλήνων, και νομίζω ότι οι σπουδαιότεροι είναι τα νησιά του Ιονίου και οι Παραδουνάβιες Ηγεμονίες. Αυτές οι «Ηγεμονίες του Οθωμανο-βαλκανικού φωτισμένου δεσποτισμού», όπως έχουν χαρακτηριστεί, υπήρξαν κεντρικό σταυροδρόμι στην κυκλοφορία των Ελλήνων μεταξύ Ρωσίας και Αυστρίας των Αψβούργων, μεταξύ 3

Αγίας Πετρούπολης ή Οδησσού, και Βιέννης. Στις πρωτεύουσές τους, Βουκουρέστι και Ιάσιο, πολλοί Έλληνες της διασποράς απέκτησαν εμπειρία στη διοίκηση, το εμπόριο, την παιδεία. Τα Επτάνησα από την άλλη, ο πιο δυτικότροπος ελληνικός χώρος λόγω μακρόχρονης Βενετοκρατίας, ήταν οπωσδήποτε μια γέφυρα με την Ευρώπη και ιδίως με την Ιταλία. Ήταν επίσης το πρώτο ημι-ανεξάρτητο κράτος σε ελληνικό έδαφος, το σημείο όπου οι Έλληνες έρχονται για πρώτη φορά σε τόσο κοντινή επαφή με την Αγγλία, αυτόν τον σχετικά νεότερο παίκτη στα μεσογειακά νερά, που θα αποδεικνυόταν και ο πιο ισχυρός. Αν πρέπει, τέλος, να διαλέξει κανείς μια πόλη που να συμπυκνώνει το ευρωπαϊκό πεδίο δράσης των ανθρώπων της επανάστασης, θα διάλεγα προσωπικά την Οδησσό, αυτή την κατεξοχήν ευρωπαϊκή πόλη της Ρωσίας, το πολυεθνικό ελεύθερο λιμάνι που διοικούσε στα πρώτα χρόνια ο μετέπειτα πρωθυπουργός της Γαλλίας, ο δούκας de Richelieu. Αν ήταν ευρωπαϊκή υπόθεση για τους υποστηρικτές της, η Ελληνική Επανάσταση έγινε αμέσως, μόλις ξέσπασε, ευρωπαϊκή υπόθεση και για τους εχθρούς της. Τα νέα της κίνησης του Αλέξανδρου Υψηλάντη, που πέρασε τον ποταμό Προύθο στις 22 Φεβρουαρίου του 1821 και μπήκε στη Μολδαβία, βρήκαν τους ηγέτες και πληρεξούσιους των χωρών της Πενταπλής Συμμαχίας στο Laybach (σημερινή Λιουμπλιάνα). Προηγουμένως στο Τρόπαου, οι 3 της Ιεράς Συμμαχίας είχαν απορρίψει ρητά τις κυβερνητικές αλλαγές που γίνονται με επαναστάσεις και είχαν εξαγγείλει το δικαίωμα στρατιωτικής επέμβασης, εφόσον οι αλλαγές αυτές θεωρούνταν απειλή για τα άλλα κράτη. Στο Λάϊμπαχ, ο Μέττερνιχ εξασφαλίζει την εντολή να επέμβει στρατιωτικά στα ιταλικά κράτη, και πράγματι τα αυστριακά στρατεύματα θα συντρίψουν τις εξεγέρσεις της Νάπολης και του Τορίνο, Μάρτιο και Απρίλιο του 1821. Για την Ελλάδα όμως, δεν υπήρξαν αποφάσεις στο Λάϊμπαχ. Η ελληνική εξέγερση θέτει δύο ζητήματα. Το πρώτο είναι κοινό: όπως και οι άλλες εξεγέρσεις, η Ελληνική Επανάσταση απειλεί τα δεσποτικά καθεστώτα. Το δεύτερο όμως θέτει σε κίνδυνο όλο το σύστημα των ευρωπαϊκών ισορροπιών, αφού ανοίγει το μέτωπο της τύχης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Έγραφε χαρακτηριστικά ο γάλλος υπουργός των εξωτερικών Pasquier τον Οκτώβριο του 1821 στον πρωθυπουργό του : «Η μεγάλη σκηνή που μπορεί να ανοίξει στη Μεσόγειο, είτε ελευθερωθούν οι ελληνικές επαρχίες είτε περάσουν κάτω από άλλο σκήπτρο, αυτή η σκηνή θα είναι πιθανότατα, κατά την ανάπτυξή της, η ιστορία του 19 ου αιώνα. Οι Δυνάμεις εκείνες που εξαρχής θα αποσπάσουν εκεί πλεονεκτήματα, θα κάνουν τα πάντα για να τα κρατήσουν» Αν το πρώτο ζήτημα, δηλαδή η κοινή απειλή της κοινωνικής ανατροπής, ενώνει τους ηγέτες της Συμμαχίας, το δεύτερο ζήτημα τους χωρίζει, και συνεπώς τους ακινητοποιεί. Προς το παρόν λοιπόν, αυτό που επείγει είναι να συγκρατηθεί η Ρωσία. Σ αυτό είναι σύμφωνος και ο Castlereagh, ο επί δέκα χρόνια υπουργός Εξωτερικών 4

της Αγγλίας, για τον οποίο η Οθωμανική Αυτοκρατορία. παραμένει ένα «αναγκαίο κακό» (a necessary evil), παρόλο που ο ίδιος, όπως θα δούμε, έχει ήδη αποστασιοποιηθεί από τη Συμμαχία. Στο Λάϊμπαχ λοιπόν, ο άλλοτε μεταρρυθμιστής τσάρος Αλέξανδρος, με την παροιμιώδη αναποφασιστικότητα, παραδομένος στον Μέττερνιχ, θα καταδικάσει τελικά την ελληνική εξέγερση, παρόλο που πολύ θα ήθελε να αδράξει την ευκαιρία για να χτυπήσει την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Αλλά πώς θα μπορούσε αυτός, που έφτιαξε την Ιερά Συμμαχία στο όνομα της χριστιανοσύνης, να υποστηρίξει μια πολιτικά αμφίβολη εθνική επανάσταση? Το επιχείρημα στην απάντησή του στην έκκληση του Υψηλάντη είναι σαφές: «ήθελεν είσθαι ανάξιον αυτού το υποσκάπτειν τα θεμέλια της τουρκικής αυτοκρατορίας δια της επονειδίστου και εγκληματικής ενεργείας μυστικής εταιρείας». Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης πλήρωσε με τη ζωή του την εσφαλμένη προσδοκία του ότι η Ρωσία θα στήριζε την Ελληνική Επανάσταση. Ωστόσο αυτή η εχθρική τοποθέτηση της Ρωσίας σε αυτή τη φάση διευκόλυνε τη στροφή των επαναστατημένων Ελλήνων προς άλλες κατευθύνσεις, και δη προς την Αγγλία. Στην πραγματικότητα, το ενιαίο μέτωπο της Ευρώπης του Συνεδρίου της Βιέννης είχε ήδη διαρραγεί στο Λάϊμπαχ. Ο λόρδος Κάσλρι είχε ήδη εκφράσει τη διαφωνία του με το δικαίωμα επέμβασης. Βέβαια, ο νους της Βρετανίας ήταν καταρχήν στραμμένος στην Ισπανία, όπου δεν επιθυμούσε να επιτρέψει μια γαλλική επέμβαση, η οποία ενδεχομένως θα βοηθούσε την Ισπανία να καταστείλει τα εθνικοαπελευθερωτικά κινήματα της Νότιας Αμερικής και να διασώσει έτσι τις αποικίες της. Στο Λάϊμπαχ, ο Κάσλρι δεν είχε στείλει πληρεξούσιο, παρά μόνο παρατηρητή, ενώ ούτε η Γαλλία υπέγραψε την τελική διακήρυξη του συνεδρίου. Ωστόσο η στροφή στη βρετανική πολιτική ως προς την Ελληνική Επανάσταση θα ταυτιστεί, από το 1822, με το πρόσωπο του George Canning. Ο άνθρωπος που είχε περάσει από τους Whig στους Tories όταν τρόμαξε από τον ριζοσπαστισμό της Γαλλικής Επανάστασης, τώρα, ως υπουργός Εξωτερικών της Μ. Βρετανίας από τον Σεπτέμβρη του 1822, θα «ξαναγυρνούσε το σακάκι του ανάποδα», όπως λεγόταν τότε. Η φιλελεύθερη στροφή στην εξωτερική πολιτική της Αγγλίας θα εκφραστεί, σε παγκόσμιο επίπεδο, κυρίως με την αναγνώριση των νέων ανεξάρτητων κρατών της Λατινικής Αμερικής, αλλά σε ευρωπαϊκό επίπεδο η ελληνική εξέγερση θα είναι ο βασικός ωφελημένος. Έμμεση αναγνώριση των εξεγερμένων υπάρχει ήδη στις οδηγίες του Κάνιγκ προς τον λόρδο Wellington, εκπρόσωπο της Αγγλίας στο συνέδριο της Βερόνα (Οκτώβριος 1822) όπου, ας θυμίσω, απαγορεύτηκε στους Έλληνες εκπροσώπους να παραστούν-, στον οποίο σύστηνε μεν ουδετερότητα, άφηνε όμως ανοιχτό το ενδεχόμενο να αποκτήσει σχέσεις η Αγγλία με την κυβέρνηση των επαναστατημένων Ελλήνων. Η έμπρακτη αναγνώριση θα γίνει το 1823, όταν στις 5

οδηγίες του προς τον Αρμοστή των Ιονίων Maitland θα αναγνωρίσει τους Έλληνες ως εμπόλεμο έθνος. Στο σημείο αυτό πρέπει να ανοίξω μια παρένθεση. Η οικονομική διάσταση δεν είναι δευτερεύουσα στη διαδικασία αυτή της συλλειτουργίας της Ελληνικής Επανάστασης με τις ευρωπαϊκές εξελίξεις. Βρισκόμαστε στην εποχή της επέκτασης του εμπορίου στην Ευρώπη και στη Μεσόγειο, όπως και σε όλο τον κόσμο, και ιδίως του βρετανικού εμπορίου, υπό την ώθηση της καλπάζουσας βιομηχανικής επανάστασης στη χώρα αυτή. Η Ερμούπολη της Σύρου έχει καταστεί από τα πρώτα χρόνια της Επανάστασης ένας εμπορικός σταθμός που εξυπηρετεί και τους δύο εμπολέμους και τον οποίο τουλάχιστον από το 1824/25 επισκέπτονται, μεταξύ άλλων, Άγγλοι έμποροι. Οι πάντα business minded Εγγλέζοι θα πρέπει να αντιλήφθηκαν γρήγορα το όφελος από τη δημιουργία ενός εμπορικού κόμβου, ελεύθερου από τους περιορισμούς τύπου παλαιού καθεστώτος, στην καρδιά του Αιγαίου. Σταθμός άλλωστε στην έμπρακτη αναγνώριση της πολιτικής οντότητας των εξεγερμένων Ελλήνων ήταν το πρώτο δάνειο που δόθηκε το 1824 από τραπεζίτες του Λονδίνου μεταξύ των οποίων και η οικογενειακή τράπεζα του γνωστού μεγάλου οικονομολόγου David Ricardo. Επιστρέφοντας στον Κάνιγκ, βήμα το βήμα προσεγγίζει τη λύση του ελληνικού ζητήματος. 1825, ο εξάδελφός του Stratford Canning, πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη τότε, συναντά τον Μαυροκορδάτο και τον Ζωγράφο στην Ύδρα. 1826, ο Κάνιγκ προσεγγίζει τον νέο τσάρο Νικόλαο, για να τον καταστήσει συμμέτοχο στη λύση και έτσι να τον ελέγξει. Με το Πρωτόκολλο της Πετρούπολης (Μάρτιος 1826), αναγνωρίζεται η ελληνική εθνότητα και η ανάγκη να αποκτήσει δική της εδαφικήκρατική οντότητα. Τελευταία πράξη, η Συνθήκη του Λονδίνου του Ιουλίου 1827, όταν πλέον ο Κάνιγκ ήταν πρωθυπουργός (για λίγους μήνες, αφού πέθανε τον Αύγουστο). Εκεί πλέον, έχει προσχωρήσει και η Γαλλία, που δεν μπορούσε βέβαια να αφήσει τις άλλες δύο χώρες να κάνουν μόνες τους παιχνίδι στην ανατολική Μεσόγειο. Με τη Συνθήκη αυτή, οι τρεις δυνάμεις δηλώνουν την απόφασή τους να επιβάλλουν ανακωχή, ανοίγοντας έτσι το δρόμο για τη ναυμαχία του Ναβαρίνου. Στο μεταξύ, και οι Έλληνες από την πλευρά τους στρέφονται όλο και πιο αποφασιστικά στην αγγλική πολιτική, με αποκορύφωμα την αίτηση προστασίας, στις δύσκολες στιγμές του 1825, η οποία βέβαια δεν έγινε δεκτή, αλλά οπωσδήποτε διευκόλυνε τον Κάνιγκ. Για τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, η Αγγλία ήταν μια επιλογή που είχε γίνει εγκαίρως. Στην Πίζα, όπου είχε εγκατασταθεί από το 1819, ακολουθώντας τον θείο του Ιωάννη Καρατζά, πρώην ηγεμόνα της Βλαχίας, και όπου βρισκόταν ήδη ο Ιγνάτιος, μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας, ήρθε σε επαφή με αγγλικά περιβάλλοντα, μέσω της φιλίας του με το ζεύγος Shelley. Εκεί φαίνεται πως 6

συνειδητοποίησε ότι η Αγγλία ήταν η δύναμη που έπρεπε να ρυμουλκηθεί στην ελληνική υπόθεση. Η στροφή που συντελείται εκείνη ακριβώς την εποχή στην αγγλική πολιτική αναμφίβολα έπαιξε ρόλο στις συνειδητοποιήσεις αυτές, τις οποίες τουλάχιστον συμμεριζόταν, αν δεν καλλιέργησε, ο Ιγνάτιος, ο οποίος έγραφε στον Μαυροκορδάτο λίγο αργότερα: «Ο Ποσειδών (= η Αγγλία) είναι ο μεγαλύτερος σήμερον της σφαίρας μας θεός, και όσα δεν τον αρέσουν, τα αναποδογυρίζει με την τρίαινάν του» Ο δρόμος για τους Έλληνες είχε πλέον ανοίξει για να απορρίψουν επιτυχώς τα ρωσικά σχέδια περί δημιουργίας τριών υποτελών ηγεμονιών στα εδάφη τους και να διεκδικήσουν αταλάντευτα τη δημιουργία ανεξάρτητου κράτους. Το αίτημα αυτό ωστόσο, ο εθνικός στόχος δηλαδή, είχε στο μεταξύ αποκτήσει καθ οδόν απόλυτη προτεραιότητα, θέτοντας τον κοινωνικο-πολιτικό στόχο σε δεύτερη μοίρα. Εξαρχής οι Έλληνες επαναστάτες προσπαθούσαν, σε όλες τις διακηρύξεις τους, να διαφοροποιούν το νόημα της δικής του εξέγερσης από τις συμπαραδηλώσεις του επίφοβου καρμποναρισμού. Ωστόσο, μέσα στη δυναμική των Μεσογειακών εξεγέρσεων, το πρώτο σύνταγμα που ψηφίστηκε στη συνέλευση της Επιδαύρου ήταν δημοκρατικό. Αλλά το 1823, με την επέμβαση των Γάλλων στην Ισπανία, εξουσιοδοτημένη από το συνέδριο της Βερόνας, οι εξεγέρσεις αυτές είχαν ηττηθεί, και μαζί τους, πρόσκαιρα βέβαια, το κίνημα του φιλελευθερισμού. Η Ελληνική Επανάσταση ήταν η μόνη από τον πρώτο αυτό κύκλο που διασωζόταν. Γράφει και πάλι ο Ιγνάτιος στον Μαυροκορδάτο, το 1823 : «Πολιτείαν [= Δημοκρατία] να συστήσετε δεν το βλέπω πιθανόν διότι δεν το δέχονται αι Δυνάμεις της Ευρώπης ως σύστημα και καθ αυτό εναντίον εις τα πολιτικά σχέδια και τέλη των». Με δεδομένες και τις εσωτερικές διαμάχες, οι νέες συνθήκες απαιτούσαν διόρθωση της στόχευσης. Την προσαρμογή αυτή διατυπώνει με σαφήνεια ο Μαυροκορδάτος, γράφοντας τον Ιούνιο του 1825, σε έγγραφο αγνώστου παραλήπτη (μάλλον επρόκειτο για οδηγίες προς την επιτροπή που πηγαίνει τότε στο Λονδίνο), όπου συστήνει στην επιτροπή «ν αποδείξη τέλος πάντων την ανάγκην του να μοναρχηθώμεν, δια να σωθή και να υπάρξη η Ελλάς», αφού «είναι αδύνατον να υπάρχωμεν με το καθεστώς σύστημα διοικήσεως» [εννοεί το δημοκρατικό]. «Όλοι οι πατριώται», συνεχίζει, «είναι σύμφωνοι εις αυτήν την βάσιν, αλλ είναι επίσης σύμφωνοι εις το ότι η μοναρχία πρέπει να είναι συνταγματική και θεμελιωμένη εις βάσεις, αι οποίαι να εξασφαλίζουν τα εθνικά δίκαια των Ελλήνων και να εμποδίζουν τον απόλυτον δεσποτισμόν» Δεν υπάρχει το περιθώριο να συζητήσω εδώ το πώς, μετά την παρένθεση Καποδίστρια η οποία, ας σημειωθεί, έγειρε και πάλι την πλάστιγγα προς την ρωσική 7

πλευρά η Ελλάδα δέχτηκε τελικά την απόλυτη μοναρχία ως πρώτο καθεστώς του ανεξάρτητου κράτους. Θα κλείσω λέγοντας μόνο, ότι η Ελληνική Επανάσταση, ένα ευρωπαϊκό γεγονός, προχώρησε με επιλογές, προσαρμογές, συμβιβασμούς, και σε κάθε περίπτωση σε διαρκή συνομιλία και συλλειτουργία με τις κύριες τάσεις που διαμορφώνονταν, και με τη δική της συμβολή, στην Ευρώπη της εποχής. Ο φιλελευθερισμός ηττήθηκε στην πρώτη εκείνη φάση των εξεγέρσεων, που θα επανέλθουν όμως, με μεγαλύτερη ορμή, το 1830 και το 1848, και ανεξάρτητα από την τύχη των συγκεκριμένων εξεγέρσεων, θα επικρατήσει τελικά σε όλη την Ευρώπη. Η Ελληνική Επανάσταση συντέλεσε στο πρώτο ρήγμα που δημιουργήθηκε στη Συμμαχία του Συνεδρίου της Βιέννης και στην ανάπτυξη της φιλελεύθερης πολιτικής της Αγγλίας. Εξάλλου, θέτοντας το αίτημα της ελευθερίας ως αντίπαλο δέος απέναντι σε ένα κράτος παραδοσιακό «εχθρό» της Ευρώπης, απονομιμοποίησε την καταδίκη του αιτήματος αυτού. Σε δέκα χρόνια από την έναρξη της Επανάστασης, τα αυταρχικά καθεστώτα της Ρωσίας και της Αυστρίας η οποία εξάλλου σύντομα θα έσπευδε να μετεξελιχθεί ήταν πλέον παρωχημένα. Συγχρόνως, υποτάσσοντας το κοινωνικό στο εθνικό, η Ελληνική Επανάσταση ήταν η πρώτη που έκανε πράξη αυτό που έχει χαρακτηριστεί «απορρόφηση του κοινωνικού μηνύματος της Γαλλικής Επανάστασης από το εθνικοαπελευθερωτικό», κάτι που θα επαναληφθεί σε όλα τα επόμενα εθνικά κινήματα, όσα χαρακτηρίζουν την Ευρώπη του 19 ου αιώνα, την Ευρώπη των εθνοτήτων, είτε πρόκειται για τα κινήματα εθνοτήτων που διεκδικούσαν αυτονόμηση από τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες, είτε για τα ενωτικά εθνικά κινήματα της Ιταλίας και της Γερμανίας. Αυτό θα ήταν ένα από τα στοιχεία της δικής της κληρονομιάς στην ευρωπαϊκή ιστορία. 8