Τραπεζούς, Ναός Παναγίας Θεοσκεπάστου, Ζωγραφικός Διάκοσμος

Περίληψη : Το εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού της Παναγίας Θεοσκεπάστου Τραπεζούντας περιλαμβάνει ευαγγελικές σκηνές, αγίους σε μετάλλια και παραστάσεις ολόσωμων αγίων. Η κτητορική παράσταση συνδέει τη διακόσμηση του ναού με τον αυτοκρατορικό οίκο των Μεγάλων Κομνηνών και χρονολογεί το ζωγραφικό διάκοσμο στο β μισό του 14ου αιώνα. Η διατήρηση των τοιχογραφιών είναι αμφίβολη, ενώ οι επεμβάσεις του 19ου αιώνα συσκότισαν την αρχική εικόνα. Χρονολόγηση β μισό 14ου αιώνα Γεωγραφικός εντοπισμός Τραπεζούντα Πόντου 1. Εντοπισμός και διατήρηση του μνημείου Ο ναός της Παναγίας Θεοσκεπάστου ήταν το καθολικό του ομώνυμου μοναστηριακού συγκροτήματος, το οποίο βρισκόταν στις πλαγιές του όρους Μινθρίου στην Τραπεζούντα. Πρόκειται για ένα λαξευτό μονόχωρο ναό διακοσμημένο με τοιχογραφίες, του οποίου όμως η διατήρηση είναι αμφίβολη. Πλήρη περιγραφή του εικονογραφικού προγράμματος του ναού έδωσε ο G. Millet, ο οποίος τον επισκέφθηκε το 1894. Λίγα χρόνια αργότερα ωστόσο, το 1929, αναφέρεται ότι ο ναός βρισκόταν σε άθλια κατάσταση και οι τοιχογραφίες του ήταν μαυρισμένες και δυσδιάκριτες. Η παρουσίαση που ακολουθεί βασίζεται στη δημοσίευση του G. Millet. 1 Πολύτιμες για την επιστημονική έρευνα είναι και οι μαρτυρίες των περιηγητών οι οποίοι επισκέφθηκαν το μνημείο και δίνουν στοιχεία για το εικονογραφικό του πρόγραμμα, την κτητορική παράσταση και τις επιγραφές. Στις μέρες μας διασώζονται κατάλοιπα του συγκροτήματος, το οποίο είναι πλέον γνωστό ως Kızlar Manastırı και αποτελεί χώρο αρχαιολογικού ενδιαφέροντος. 2. Εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού Ο κατάγραφος ναός της Παναγίας Θεοσκεπάστου στην Τραπεζούντα περιλάμβανε έναν ανεπτυγμένο χριστολογικό κύκλο, καθώς και αγίους σε μετάλλια ή ορθίους στον κυρίως ναό. Το Ιερό Βήμα καταλαμβάνουν σκηνές με λειτουργικό περιεχόμενο ή απεικονίσεις της Παναγίας. Γενικά, στο εικονογραφικό πρόγραμμα της Θεοσκεπάστου αναδεικνυόταν η Θεοτόκος, όπως είναι αναμενόμενο, δεδομένου ότι ο ναός είναι αφιερωμένος σε εκείνη. 3. Ο ζωγραφικός διάκοσμος και οι κύκλοι θεμάτων 3.1. Ιερό Βήμα Στο θόλο του Ιερού Βήματος παριστάνονταν τέσσερις άγγελοι με αρχαιοελληνική ενδυμασία, οι οποίοι έφεραν μετάλλιο όπου εικονιζόταν η Παναγία με ερυθρό μαφόριονδεόμενη και ο Χριστός Βρέφος μπροστά της. Η Παναγία επιγράφηκε ως «Μή(τ)ηρ Θ(εού) [η Πα]ναγία». 2 Ο Χριστός κρατούσε ειλητό στο ένα χέρι και ευλογούσε με το άλλο. Το μετάλλιο περιστοίχιζε επιγραφή. 3 Στην αψίδα του Ιερού Βήματος εικονίζονταν σε τρεις ζώνες οι εξής παραστάσεις: Στην υψηλότερη ζώνη, στο τεταρτοσφαίριο της αψίδας, προτομή της Παναγίας δεομένης με μετάλλιο με το Χριστό μπροστά της. Στην αμέσως κατώτερη ζώνη η Κοινωνία των Αποστόλων, από την οποία ελάχιστα στοιχεία έχουν διατηρηθεί μέχρι τις μέρες μας. Στην τρίτη ζώνη, σε παλιές φωτογραφίες διακρινόταν η παράσταση του Μελισμού. 3.2.1. Κυρίως ναός, παρουσίαση του διακόσμου Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 1/9

Στον κυρίως ναό εικονίζονταν ευαγγελικές σκηνές, άγιοι, μάρτυρες, μοναχοί και υμνογράφοι σε μετάλλια, καθώς και ολόσωμοι άγιοι. Στο κέντρο της οροφής υπήρχε η απεικόνιση της Παναγίας σε μετάλλιο, με τους ευαγγελιστές γύρω της. Στο εγγύτερο σημείο του Ιερού Βήματος την οροφή κάλυπταν μετάλλια που περιέκλειαν προτομές προφητών. Τέλος, στη δυτική πλευρά του βόρειου τοίχου διακρινόταν η παράσταση ενός Αρχαγγέλου μεταξύ δύο μαρτύρων, εκ των οποίων (όταν επισκέφθηκε το μνημείο ο Millet) σωζόταν ο ένας. Ο βόρειος και ο νότιος τοίχος ήταν διαιρεμένοι σε τρεις ζώνες: η ανώτερη περιλάμβανε ευαγγελικές σκηνές, η αμέσως κατώτερη αγίους σε μετάλλια και η κατώτατη όρθιους αγίους. Οι ζώνες του βόρειου και νότιου τοίχου διαιρούνταν μεταξύ τους οριζόντια με ταινίες. Εντός των ζωνών, οι παραστάσεις εκτυλίσσονταν σε συνεχόμενο βάθος και χωρίς διαχωριστική ταινία. Επίσης, στην οροφή διαμορφώνονταν ορισμένοι πίνακες, οι οποίοι όμως δεν παρουσίαζαν κανονικότητα ως προς το σχήμα ή το μέγεθος. Ουσιαστικά οι πίνακες αυτοί αποτελούσαν μεγάλα πλαίσια, μέσα στα οποία ενσωματώνονταν περισσότερες από μία σκηνές. Επίσης, με βάση τη δημοσίευση του Millet, δε διακρίνεται εύκολα αν οι πίνακες αυτοί διαχωρίζονταν μεταξύ τους με ταινίες, κατ αναλογία του βόρειου και του νότιου τοίχου. Εφεξής, για πρακτικούς λόγους, η εικονογραφία του κυρίως ναού παρουσιάζεται κατά θέματα και όχι σύμφωνα με τη διάταξη του διακόσμου και των παραστάσεων. 3.2.2. Κυρίως ναός, οι ευαγγελικές σκηνές Ο εικονογραφικός κύκλος ξεκινούσε στην οροφή, με σκηνές από την παιδική ηλικία και τη δημόσια ζωή του Χριστού, μέχρι την Ανάσταση του Λαζάρου. Σύμφωνα με την περιγραφή του Millet, το κέντρο της οροφής κοσμούσε διάχωρο, το κεντρικό σημείο του οποίου κατείχε το μετάλλιο με την Παναγία μεταξύ των ευαγγελιστών. Στο ίδιο διάχωρο, στην ανατολική πλευρά, δηλαδή κοντά στο Ιερό Βήμα, βρισκόταν η παράσταση της Πεντηκοστής, ενώ στη δυτική πλευρά της οροφής υπήρχε μεγαλύτερη ελευθερία διάταξης των πινάκων και των σκηνών. Συγκεκριμένα, ο Millet διέκρινε την παράσταση της Γέννησης του Χριστού, στη νότια πλευρά στο κέντρο, και, γύρω και πάνω από αυτή προς νότο, τις σκηνές του Ευαγγελισμού, του Ασπασμού και τη Σφαγή των Νηπίων σε ξεχωριστό διάχωρο, ενώ, δίπλα της και προς βορρά, την Υπαπαντή. Κάτω από τη Γέννηση παριστανόταν η Μεταμόρφωση του Χριστού και δίπλα της, στη δυτική πλευρά, σε ξεχωριστό πίνακα μία δευτερεύουσα σκηνή της Μεταμόρφωσης: ο Χριστός να κατεβαίνει από το όρος Θαβώρ με τους τρεις μαθητές. Κάτω από αυτή τη σκηνή είχε εικονογραφηθεί η Βάπτιση του Χριστού, ενώ στην αντίστοιχη πλευρά, προς ανατολάς, η Έγερση του Λαζάρου. Μεταξύ της σκηνής της Γέννησης και της Βάπτισης αναφέρονται από το Millet ο Ενύπνιος του Ιωσήφ και η Φυγή στην Αίγυπτο. Η συνέχεια του εικονογραφικού προγράμματος εκτυλισσόταν στην πάνω ζώνη του νότιου και του βόρειου τοίχου, κατά τη φορά των δεικτών του ρολογιού. Οι σκηνές διαδέχονταν η μία την άλλη χωρίς διαχωριστικό πλαίσιο. Στο νότιο τοίχο από τα ανατολικά προς τα δυτικά εικονίζονταν η Βαϊοφόρος και σε ακολουθία οι σκηνές του Θείου Πάθους μέχρι και την έλευση του Χριστού ενώπιον του Ποντίου Πιλάτου. Στην πάνω ζώνη του βόρειου τοίχου και με φορά από τα δυτικά προς τα ανατολικά παριστανόταν η συνέχεια των Θείων Παθών, από την Ανάβαση στο Γολγοθά μέχρι και την Εις Άδου Κάθοδον. Η Ανάληψη εικονιζόταν στο θόλο του προπύλου του ναού και ήταν, το 1894, αναγνωρίσιμη ανάμεσα σε τοιχογραφίες μεταγενέστερου στρώματος. Το τέλος του εικονογραφικού προγράμματος σηματοδοτούσε η παράσταση της Πεντηκοστής στην οροφή, η οποία, με την παρουσία του Θρόνου της Ετοιμασίας, έδινε εσχατολογική διάσταση στο εικονογραφικό πρόγραμμα. 3.2.3. Κυρίως ναός, τα μετάλλια Στην οροφή του κυρίως ναού, αμέσως μετά το Ιερό Βήμα, ο Μillet διέκρινε επτά μετάλλια προφητών, ενώ στο μέσο της δέσποζε το μετάλλιο με την παράσταση της Παναγίας. Τα υπόλοιπα μετάλλια του ναού εικονίζονταν στη μεσαία ζώνη του βόρειου και του νότιου τοίχου. Συγκεκριμένα, στο νότιο τοίχο διέκρινε 25 μετάλλια που περιέκλειαν προτομές αγίων και μαρτύρων. Στις απεικονίσεις κάποιων από αυτούς σώζονταν οι αγιολογικές επιγραφές. Βάσει διάφορων κριτηρίων (συνοδευτικές επιγραφές, εικονογραφικές λεπτομέρειες, θέση στο εικονογραφικό πρόγραμμα) ταυτίζεται μεταξύ άλλων και ο άγιος Ευγένιος. Στο βόρειο τοίχο εντός των μεταλλίων παριστάνονταν άγιοι, ασκητές και υμνογράφοι. Τα ονόματά τους δε σώζονταν το 1894 ούτε έχει γίνει απόπειρα ταύτισής τους με βάση εικονογραφικά στοιχεία. Κατά την περιγραφή του περιηγητή, όλοι είχαν λευκή οξεία γενειάδα, στο αριστερό χέρι κρατούσαν κλειστά ειλητάρια και με το δεξί ευλογούσαν. Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 2/9

Μόνο ένας άγιος κρατούσε το ειλητάριο ξεδιπλωμένο ανάμεσα στα χέρια του. 3.2.4. Κυρίως ναός, οι ολόσωμοι άγιοι Στην κατώτερη ζώνη των πλάγιων τοίχων εικονίζονταν ολόσωμοι όρθιοι άγιοι. Στο νότιο τοίχο, κάτω από τη μεταγενέστερη παράσταση του Χριστού, διακρινόταν το 1894 ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος, που κρατούσε με το αριστερό χέρι επιμήκη σταυρό και ευλογούσε με το δεξί. Δίπλα του ένας ευαγγελιστής κρατούσε το ευαγγέλιο με το αριστερό του χέρι, σκύβοντας κάτω από το χέρι του Θεού που πρόβαλλε από ψηλά. Ακολουθούσε μια χορεία αταύτιστων στρατιωτικών αγίων μέχρι την άλλη άκρη του τοίχου. Μεταξύ αυτών ταυτίστηκε ο δεύτερος κατά σειρά με τον άγιο Θεόδωρο (Στρατηλάτη), λαμβάνοντας υπόψη την επιγραφή και τα εικονογραφικά χαρακτηριστικά. Οι εικονιζόμενοι έφεραν στρατιωτική εξάρτυση και ενδύματα αυτοκρατορικά ή ανώτατων αξιωματούχων. Η σειρά των στρατιωτικών αγίων διασπούσε τη μονοτονία των μεταλλίων, δεδομένου ότι διέφεραν ως προς τη στάση (κάποιοι είναι μετωπικοί και κάποιοι στέκονται) και τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά. Στο βόρειο τοίχο, από τα ανατολικά προς τα δυτικά, διακρίνεται πρώτα η παράσταση του Αρχαγγέλου μεταξύ των δύο μαρτύρων, την οποία προαναφέραμε. Στη συνέχεια ο τοίχος χωρίζεται σε δύο ζώνες, κατ αντιστοιχία προς το νότιο τοίχο. Από τους αγίους της πάνω ζώνης διακρίνονταν οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη εκατέρωθεν του σταυρού. Στην κεραία του σταυρού δίπλα στην αγία Ελένη ήταν διακριτό το γράμμα Ε, πιθανότατα κατάλοιπο κρυπτογράμματος ή συντομογραφημένης φράσης, με αναφορά στη δύναμη του σταυρού. Στη συνέχεια παριστάνονταν ένας επίσκοπος και αταύτιστοι άγιοι. 4. Εκτιμήσεις 4.1. Εικονογραφικές παρατηρήσεις Σύμφωνα με τον G. Millet, οι παραστάσεις του ναού της Παναγίας Θεοσκεπάστου Τραπεζούντας παρουσιάζουν, από εικονογραφικής πλευράς, αρκετές ομοιότητες με το ναό Τοκαλί 2 στα Κόραμα της Καππαδοκίας, καθώς επίσης και με τον Άγιο Μάρκο της Βενετίας και τον Άγιο Δημήτριο στο Μυστρά. Η διάταξη των παραστάσεων των πλάγιων τοίχων του ναού σε συνεχόμενες ζώνες, χωρίς την παρεμβολή διαχωριστικού πλαισίου, αποτελεί σύνηθες φαινόμενο για τους ναούς της Καππαδοκίας. Επιμέρους εικονογραφικές ομοιότητες ανιχνεύονται και με ναούς της Σερβίας (Arilje, Gradac), του Αγίου Όρους, με τη Μονή Δαφνίου, με τη Μονή της Studeniça, καθώς και με εικονογραφημένα χειρόγραφα. Σημειωτέον ότι οι εικονογραφικές ομοιότητες των παραστάσεων της Παναγίας Θεοσκεπάστου με άλλα έργα τέχνης μπορούν κατά περίπτωση να χαρακτηριστούν επιβιώσεις, παράλληλη εμφάνιση ή συντηρητισμός. 4.2. Τεχνική και τεχνοτροπία Από πλευράς χρωμάτων, στα ενδύματα των προσώπων κυριαρχούν το ερυθρό, το γαλάζιο, σε διάφορες αποχρώσεις, η ώχρα και το πράσινο. Η πτυχολογία των ενδυμάτων είναι πλούσια, χωρίς επαναλήψεις και σχηματοποιήσεις, ενώ κάποιες φορές φτάνει στην επιτήδευση. Τα γυμνά μέλη δουλεύτηκαν με ερυθρό χρώμα στα περιγράμματα, πράσινο στις σκιές και λευκό στα «φώτα», ενώ συχνή είναι η χρήση της ώχρας σε μεγάλες επιφάνειες. Τα κεφάλια των παριστανόμενων προσώπων σχεδιάστηκαν πλατιά, οι μύτες ευθείες, τα βλέφαρα επίπεδα, οι γενειάδες κυματώδεις. Γενικά το σχέδιο φανερώνει έναν ικανό τεχνίτη, γνώστη της βυζαντινής ζωγραφικής. Οι στάσεις των προσώπων ήταν ρεαλιστικές, ενώ σε κάποιες σκηνές, όπως στην Εις Άδου Κάθοδον, απέπνεαν ιερατικότητα. Τέλος, το βάθος των σκηνών στην Παναγία Θεοσκέπαστο καλυπτόταν άλλοτε από φυσικό τοπίο και άλλοτε από αρχιτεκτονήματα. 5. Χρονολόγηση Το εικονογραφικό πρόγραμμα της Παναγίας Θεοσκεπάστου προβάλλει τη Θεοτόκο, στην οποία είναι αφιερωμένη ο ναός. Εκτός από τη συνήθη απεικόνιση στην κόγχη του Ιερού Βήματος, η Παναγία εικονιζόταν άλλες δύο φορές στο ναό, σε περίοπτες και ασυνήθεις για τα βυζαντινά εικονογραφικά προγράμματα θέσεις. Το κείμενο του ειλητού που κρατούσε ο Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 3/9

Χριστός στην παράσταση της κόγχης του Ιερού Βήματος είναι από τα πιο διάσημα δοξαστικά της Θεοτόκου. Στο ίδιο πνεύμα κινούνταν πιθανόν και οι απεικονίσεις των υμνογράφων. Παράλληλα, η κτητορική παράσταση του ναού φανερώνει την άμεση σύνδεσή του με τον αυτοκρατορικό οίκο των Μεγάλων Κομνηνών της Τραπεζούντας. Η απεικόνιση των κτητόρων στο ναό τοποθετεί χρονολογικά το ζωγραφικό διάκοσμο του μνημείου στο β μισό του 14ου αιώνα. 6. Η κτητορική παράσταση Η κτητορική παράσταση του ναού της Παναγίας Θεοσκεπάστου εικονογραφήθηκε στο νάρθηκα, στο βόρειο τοίχο. Πληροφορίες γι αυτή και αντίγραφα διασώζουν τα περιηγητικά κείμενα. Στην παράσταση απεικονίστηκαν τρία μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας, τα οποία ταυτίζονταν μέσω των συνοδευτικών επιγραφών: ο Αλέξιος Γ Μέγας Κομνηνός (1349-1390), η από το 1351 σύζυγός του Θεοδώρα Καντακουζηνή και η μητέρα του Ειρήνη Τραπεζουντία, η οποία κρατούσε ομοίωμα του ναού. Επρόκειτο για μια τυπική για τα βυζαντινά δεδομένα κτητορική παράσταση, που καταδείκνυε την Ειρήνη ως κτητόρισσα του ναού. Το 1843, ωστόσο, η παράσταση και οι επιγραφές επιζωγραφίστηκαν. Στη θέση της Ειρήνης εμφανίστηκε ο Ανδρόνικος Κομνηνός, νόθος γιος του Αλεξίου Γ, του οποίου ο τάφος βρίσκεται στο νάρθηκα της Θεοσκεπάστου. Μέσω των καινούριων επιγραφών ως κτήτορας προβλήθηκε ο Αλέξιος Γ. 1. Βλ. Millet, G. Rice, D.T., Byzantine Painting at Trebizond (London 1936). 2. Ας σημειωθεί ότι σε κείμενα περιηγητών βρίσκουμε αντίγραφα αυτής της παράστασης της Παναγίας στον ίδιο εικονογραφικό τύπο με διαφορετική όμως επιγραφή: «η Πλατυτέρα των ουρανών». 3. Στο πλαίσιο του μεταλλίου είχε αναγραφεί το περίφημο τροπάριο του Βυζαντινού μελωδού Κοσμά του Μαϊουμά «Τὴ ν τι[ιμιωτέραν τῶν χερουβὶμ καὶ ἐ νδοξοτέραν / ἀσυγκρίτως τῶν σερα]φὶ μ τὴν ἀδιαφθόρως / [θεὸν λόγον τεκούσαν τὴν ὄντως Θεοτόκον, σε μεγαλύνομεν]», το οποίο περιλαμβάνεται στο Τριώδιο του Μεγάλου Σαββάτου. Βιβλιογραφία : Bryer A.A.M., Winfield D., Ballance S., "Nineteenth-Century Monuments in the City and Vilayet of Trebizond: Architectural and Historical Notes", Αρχείον Πόντου, 28, 1966-1967, 233-308 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 1 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Bryer A.A.M., Winfield D., The Byzantine Monuments and Topography of the Pontos, 2 (With Maps and Plans by R. Anderson and Drawings by J. Winfield), Washington D.C. 1985, Dumbarton Oaks Studies 20 Rice D.T., Millet G., Byzantine Painting at Trebizond, London 1936 Millet G., "Les monastères et les églises de Trébizonde", Bulletin de Correspondance Hellénique, 19, 1895, 419-459 Fallmerayer J.P., Original-Fragmente, Chroniken, Inschriften und anderes Materiale zur Geschichte des Kaisertums Trapezunt, I, II, Munich 1843-1844, AbhMunch, Phil.-hist. Kl. 3 (iii) (1843), 4 (i) (1844) Texier C., Pullan-Popplewell R., Byzantine architecture, illustrated by a series of the earliest Christian edifices in the East, London 1864 Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 4/9

de Tournefort J.P., Pitton J., A voyage into the Levant, II, London 1718 Δικτυογραφία : Kızlar Manastırı Turizme Açıldı (PANAGHIA-THEOSKEPASTU) http://www.trabzon.bel.tr/turistik/kizlarmanastiri.html Γλωσσάριo : αγγελικές δυνάμεις, οι Γενικά οι άγγελοι, ανεξάρτητα από το τάγμα στο οποίο ανήκουν, σύμφωνα με την περί αγγέλων θεολογία (χερουβείμ, σεραφείμ, θρόνοι, εξουσίες, κυριότητες, δυνάμεις, άγγελοι, Αρχάγγελοι, αρχές). Ανάληψη, η Η εικονογραφική παράσταση της Ανάληψης του Χριστού (καθιερώθηκε τον 4ο αιώνα και εορτάζεται 40 ημέρες μετά το Πάσχα) έλαβε την τελική της μορφή τον 6ο αιώνα. Ο Χριστός σε δόξα, περιστοιχισμένος από αγγέλους, ανεβαίνει προς τον ουρανό. Στο κάτω μέρος της παράστασης τοποθετούνται οι 12 Απόστολοι και ανάμεσά τους η Παναγία. Ασπασμός, ο Όρος που αναφέρεται στη συνάντηση της Θεοτόκου και της Ελισάβετ, όταν κυοφορούσαν το Χριστό και τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο αντίστοιχα. Το Ευαγγέλιο παραδίδει ότι, κατά τη συνάντηση, το έμβρυο Ιωάννης αναγνώρισε το Χριστό και σκίρτησε με αγαλλίαση στην κοιλιά της μητέρας του. Στη βυζαντινή τέχνη η σκηνή παριστάνει τις δύο γυναίκες να εναγκαλίζονται. Συχνά εμπλουτίζεται με επιμέρους εικονογραφικές λεπτομέρειες ή δευτερεύοντα πρόσωπα. αψίδα, η Γενικά, καμπύλη ή τοξοειδής απόληξη ή διαμόρφωση τοίχου. Επίσης, τοξοειδής κατασκευή μνημειακού ή μη χαρακτήρα. Στη βυζαντινή εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, αψίδα ονομάζεται η κόγχη του Ιερού Βήματος, η κάτοψη της οποίας μπορεί να είναι ημικυκλική, πεταλόμορφη, ορθογώνια ή και πολυγωνική εξωτερικά. Η αψίδα συνήθως προεξέχει στο ανατολικό άκρο του ναού. Στο εσωτερικό χωρίζεται από τον κυρίως ναό με το τέμπλο. Αψίδες που εξέχουν ανατολικά του ναού μπορούσαν να έχουν και τα διαμερίσματα εκατέρωθεν του Ιερού (παραβήματα), συνήθως μικρότερες από την κεντρική αψίδα. Γέννηση, η (του Χριστού) Στη βυζαντινή τέχνη η παράσταση της γέννησης του Χριστού περιλάμβανε αρχικά μόνο το Θείο Βρέφος στη φάτνη και τα ζώα που το περιστοίχιζαν και αργότερα εμπλουτίστηκε με πρόσωπα και επεισόδια: τη Θεοτόκο, τον Ιωσήφ, τους ποιμένες, την προσκύνηση των Μάγων κ.ά. δεόμενη, η Δεόμενη ή δεομένη (orans): Εικονογραφικός τύπος στη βυζαντινή τέχνη και ένας από τους καθιερωμένους τρόπους απεικόνισης της Παναγίας. Πρόκειται για δεόμενη όρθια μορφή σε μετωπική στάση με απλωμένα, ελαφρώς ανυψωμένα χέρια προς τα πλάγια. Ο τύπος συναντάται ευρέως από την Πρώιμη Βυζαντινή εποχή και είναι σχετικά σπανιότερος μετά τον 8ο αιώνα, όταν η προσευχή και η δέηση συνδέονται συχνά με τη μορφή της προσκύνησης. εικονογραφικό πρόγραμμα, το Το σύνολο των απεικονιζόμενων σκηνών και αγιολογικών μορφών στις επιφάνειες ενός ναού και η διάταξή τους στο χώρο. Από τη Μεσοβυζαντινή περίοδο και εξής το εικονογραφικό πρόγραμμα γνωρίζει κάποια τυποποίηση ως προς τη σταθερή παρουσία και τοποθέτηση ορισμένων σκηνών και μορφών σε συγκεκριμένα σημεία του ναού. Η συγκρότηση του εικονογραφικού προγράμματος εξελίσσεται με το χρόνο, ενώ η τυποποίηση δεν αποκλείει με κανέναν τρόπο ιδιαιτερότητες που σχετίζονται με τοπικές παραδόσεις, επιλογές του χορηγού, ταφική ή άλλη λειτουργία του ναού. ειλητόν ή ειλητάριο, το Μακρόστενη χειρόγραφη περγαμηνή, τυλιγμένη γύρω από ξύλινο ή κοκάλινο κοντάρι. Εις Άδου Κάθοδος, η Εικονογραφικό θέμα στην εκκλησιαστική ζωγραφική που εντάσσεται στις σκηνές του Δωδεκάορτου και εικονίζει το Χριστό να σπάει τις πύλες του Άδη και να ανασύρει τον Αδάμ και την Εύα από τα δεσμά του Άδη, που αναπαρίσταται συμβολικά. Την κεντρική παράσταση πλαισιώνουν ο Ιωάννης ο Πρόδρομος και οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης Δαβίδ και Σολομών. Η σκηνή γνώρισε πολλές παραλλαγές ως προς τα συμμετέχοντα πρόσωπα και ως προς τις εικονογραφικές λεπτομέρειες. Ενύπνιος του Ιωσήφ Στη βυζαντινή τέχνη ως ενύπνιος του Ιωσήφ ορίζεται η παράσταση του ονείρου του Ιωσήφ όπου άγγελος τον παροτρύνει να διαφύγει με την Παναγία και το Θείο Βρέφος στην Αίγυπτο, για να ξεφύγουν από τον Ηρώδη. Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 5/9

εσχατολογικό, το Ως εσχατολογικό χαρακτηρίζεται καθετί που έχει σχέση με την εσχατολογία, δηλαδή με τη θρησκευτική διδασκαλία αναφορικά με το τέλος του κόσμου και την έλευση του Χριστού. Ετοιμασία του Θρόνου, η Εικονογραφική παράσταση εμπνευσμένη από τους Ψαλμούς, που εικονίζει το θρόνο που έχει ετοιμαστεί για το Χριστό στη Δευτέρα Παρουσία. Είναι ένας κενός πολυτελής θρόνος που εικονίζεται είτε μαζί με τον κώδικα του Ευαγγελίου και την Περιστερά (το Άγιο Πνεύμα), οπότε παρουσιάζεται μια αλληγορική εικόνα της Τριάδας, είτε με το Σταυρό, οπότε συμβολίζει τη μυστική παρουσία του Χριστού, στα πρότυπα αντίστοιχης αυτοκρατορικής εικονογραφίας. Ευαγγελισμός, ο (της Θεοτόκου) Η εμφάνιση του Αρχαγγέλου Γαβριήλ στην Παναγία, ο οποίος ανήγγειλε την είδηση της έλευσης του Αγίου Πνεύματος και της Γέννησης του Χριστού. Στη βυζαντινή τέχνη η σκηνή του Ευαγγελισμού παριστάνει τον Αρχάγγελο Γαβριήλ που πλησιάζει την όρθια ή καθιστή Θεοτόκο. Συχνά εμπλουτίζεται με επιμέρους εικονογραφικά στοιχεία ή γνωρίζει παραλλαγές. θόλος, ο Ημισφαιρική οροφή. Ιερό ή Άγιο Βήμα, το Το αρχιτεκτονικό μέρος στα ανατολικά του ναού όπου τελείται η Θεία Ευχαριστία. Προορίζεται αποκλειστικά για τον κλήρο και συνήθως χωρίζεται από τον κυρίως ναό με υψηλό τέμπλο. Στην πλήρη μορφή του είναι τριμερές, αποτελούμενο από το Ιερό Βήμα στο κέντρο, όπου βρίσκεται η Αγία Τράπεζα, από την πρόθεση ή προσκομιδή (βόρεια του Ιερού Βήματος), όπου κατατίθενται οι προσφορές των πιστών, και από το διακονικό ή σκευοφυλάκιο (νότια του Ιερού Βήματος), όπου φυλάσσονται τα ιερά σκεύη και αντικείμενα του ναού. Τα δύο τελευταία μέρη αποκαλούνται και παστοφόρια ή παραβήματα. καθολικό, το Ο κεντρικός ναός ενός μοναστηριού, στον οποίο τελούνται οι βασικές τελετουργίες επίσης εκεί καθορίζεται ποιο θα είναι το κατά κύριο λόγο τιμώμενο ιερό πρόσωπο και, άρα, ο προστάτης της μονής. Στις περισσότερες περιπτώσεις όλα τα υπόλοιπα κτήρια της μονής αναπτύσσονται γύρω από το καθολικό και το οικοδομικό συγκρότημα απομονώνεται με περίβολο. Εντός του περιβόλου συχνά υπάρχουν και άλλοι μικρότεροι ναοί ή παρεκκλήσια. κόγχη, η Ημικυκλικής κάτοψης εσοχή στην επιφάνεια του τοίχου. Κόγχη ονομάζεται επίσης η αψιδωτή απόληξη μιας πλευράς ορθογώνιου χώρου. Κοινωνία των Αποστόλων, η Παράσταση που απεικονίζει την πράξη της διανομής του άρτου και του οίνου από το Χριστό-Αρχιερέα στους μαθητές του. Στη μνημειακή ζωγραφική κοσμεί κατά κανόνα τον ημικύλινδρο της αψίδας του ιερού. κρυπτόγραμμα, το Το αρχικό γράμμα φράσης ή χωρίου ευαγγελικού, λειτουργικού ή υμνογραφικού. Τα κρυπτογράμματα συνοδεύουν απεικονίσεις του σταυρού ή συναντώνται σε έργα μικροτεχνίας και κεντητικής. κτητορική παράσταση, η Παράσταση των χορηγών ενός ναού, συνήθως μαζί με κάποιο άγιο πρόσωπο. Συχνά τις παραστάσεις συνοδεύουν και επιγραφές, στις οποίες αναφέρονται τα ονόματα των χορηγών. κτήτωρ, ο Ο ιδρυτής, δωρητής, ανακαινιστής ή ιδιοκτήτης εκκλησιαστικού ιδρύματος (ναού, μονής, γηροκομείου, φτωχοκομείου). Ο κτήτορας είχε ορισμένες υποχρεώσεις που αφορούσαν κυρίως τη συντήρηση του ιδρύματος, ενώ απολάμβανε προνόμια, διοικητικά ή άλλα, όπως η μνημόνευση του ονόματός του, ζώντος ή νεκρού, στις ακολουθίες. κυρίως ναός, ο Ως κυρίως ναός χαρακτηρίζεται το μεγάλο κεντρικό τμήμα του ευκτήριου οίκου, ανάμεσα στο νάρθηκα και το Ιερό Βήμα. Πρόκειται για το χώρο όπου οι πιστοί παρακολουθούν τη λειτουργία. μαφόριον, το Το μανοφόριον (σε συγκοπή μαφόριον) ήταν το φόρεμα με μανίκια. Μελισμός, ο Εικονογραφικό θέμα με το Χριστό Βρέφος να εικονίζεται πάνω στην Αγία Τράπεζα. Το θέμα εισάγεται στη μνημειακή ζωγραφική από τα τέλη του 12ου αιώνα. Εικονίζεται μεταξύ συλλειτουργούντων ιεραρχών στον ημικύλινδρο της αψίδας και έχει λειτουργικό και δογματικό περιεχόμενο, καθώς αποτελεί συμβολική απεικόνιση του «μελισμού» του άρτου στη Θεία Λειτουργία (άρτος-σώμα Χριστού). μετάλλιο, το Στη βυζαντινή ζωγραφική ο όρος αποδίδει τον κύκλο μέσα στον οποίο τοποθετούνται είτε συνεπτυγμένες παραστάσεις είτε τιμώμενα πρόσωπα σε Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 6/9

προτομή είτε φυτικά ή γεωμετρικά μοτίβα, καθώς και επιγραφές. Μεταμόρφωση, η Παράσταση του Δωδεκάορτου που απεικονίζει το επεισόδιο της εμφάνισης του Χριστού εν δόξη πάνω στο όρος Θαβώρ. Η σκηνή εκτυλίσσεται σε δύο μέρη: στο ανώτερο, στην κορυφή του όρους, παριστάνεται ο Χριστός στο κέντρο περιβαλλόμενος από δόξα και πλαισιωμένος από τους προφήτες Μωυσή και Ηλία στραμμένους προς το κέντρο και σε στάση δέησης, ενώ στο κατώτερο, στους πρόποδες του βουνού, βρίσκονται οι τρεις μαθητές του Χριστού Πέτρος, Ιάκωβος και Ιωάννης, σε στάσεις που δηλώνουν την έκπληξη και το ξάφνιασμά τους από το γεγονός. νάρθηκας, ο Στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική νάρθηκας ονομάζεται ο εγκάρσιος προθάλαμος στη δυτική πλευρά ενός ναού. Σε αυτόν παρέμεναν οι κατηχούμενοι και εκεί εκτελούνταν ορισμένες πράξεις της λειτουργίας. Ο προθάλαμος τοποθετείται μπροστά από το μεσαίο και τα πλάγια κλίτη ως εσωνάρθηκας ή μπροστά από την πρόσοψη της εκκλησίας ως εξωνάρθηκας. O εξωνάρθηκας μπορεί να έχει τη μορφή ανοιχτής κιονοστήρικτης στοάς. Πεντηκοστή, η Στην εκκλησιαστική ζωγραφική αποτελεί εικονογραφικό θέμα που εντάσσεται στο Δωδεκάορτο. Σε αυτό παριστάνονται οι Απόστολοι χωρισμένοι σε δύο ομάδες να κάθονται πάνω σε ημικυκλικό έδρανο με επικεφαλής τον Πέτρο και τον Παύλο. Στο άνω μέρος της σύνθεσης το Άγιο Πνεύμα αποδίδεται στον καθένα με τη μορφή πύρινης γλώσσας. Κάτω στη χορδή του ημικυκλίου γεροντική μορφή με αυτοκρατορικά ενδύματα αποτελεί την προσωποποίηση του κόσμου. Η εικονογραφία του θέματος, όπως περιγράφηκε, διαμορφώθηκε μετά την Εικονομαχία και συνεχίστηκε και κατά τη Μεταβυζαντινή περίοδο. πρόπυλο, το Μνημειακή αρχιτεκτονική διαμόρφωση στην είσοδο ενός ιερού ή ενός οικοδομικού συγκροτήματος. τεταρτοσφαίριο, το Το θολωτό επιστέγασμα μιας αψιδωτής κόγχης. Το όνομά του περιγράφει το σχήμα του, που είναι το μισό ενός ημισφαιρίου. Το τεταρτοσφαίριο της αψίδας του Ιερού Βήματος ονομάζεται σπανιότερα και κόγχη. Υπαπαντή, η Χριστιανική εορτή με την οποία εορτάζεται η είσοδος του Χριστού στο ναό από την Παναγία, 40 ημέρες μετά τη γέννησή του (2 Φεβρουαρίου). Στην τέχνη το επεισόδιο αυτό περιλαμβάνει σταθερά την Παναγία και το Θείο Βρέφος, το γέροντα αρχιερέα του ναού Συμεών και τον Ιωσήφ, ενώ συχνά παρευρίσκεται και η προφήτισσα Άννα υπό την επίδραση της αφήγησης του Ευαγγελιστή Λουκά (β, 22-38). χριστολογικός κύκλος, ο Το σύνολο των σκηνών που περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα ενός ναού και αφορούν την επίγεια ζωή του Χριστού, ξεκινώντας από τον Ευαγγελισμό και κλείνοντας με την Ανάληψη. Παραθέματα Βοηθ. Κατάλογοι 3.2.2. Κυρίως ναός, οι ευαγγελικές σκηνές α. Οροφή Η Παναγία σε μετάλλιο μεταξύ των ευαγγελιστών Ο Ευαγγελισμός Ο Ασπασμός Η Γέννηση Η Σφαγή των Νηπίων Η Υπαπαντή Ο Ενύπνιος του Ιωσήφ Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 7/9

Η Φυγή στη Αίγυπτο Η Μεταμόρφωση (δευτερεύουσα σκηνή της Μεταμόρφωσης) Η Έγερση του Λαζάρου Η Πεντηκοστή β. Νότιος τοίχος Η Βαϊοφόρος Ο Νιπτήρας Ο Μυστικός Δείπνος Η Αγωνία στη Γεσθημανή Η Προδοσία του Ιούδα Ο Χριστός ενώπιον του Άννα και του Καϊάφα Ο Χριστός ενώπιον του Ποντίου Πιλάτου γ. Βόρειος τοίχος Η Ανάβαση στο Γολγοθά Η Ανάβαση επί του Σταυρού Η Σταύρωση Η Αποκαθήλωση Ο Επιτάφιος Θρήνος Η Εις Άδου Κάθοδος 3.2.3. Κυρίως ναός: οι ταυτιζόμενοι άγιοι στα μετάλλια Ευστράτιος Αυξέντιος Μαρδάριος Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 8/9

Ευγένιος Ορέστης Ακίνδυνος Πηγάσιος Αφθόνιος Ελπιδοφόρος Ανεμπόδιστος 3.2.4. Κυρίως ναός: οι ταυτιζόμενοι ολόσωμοι άγιοι Ιωάννης (Πρόδρομος) Θεόδωρος (Στρατηλάτης) Κωνσταντίνος και Ελένη Δημιουργήθηκε στις 10/3/2017 Σελίδα 9/9