Φίλη μαθήτρια - Φίλε μαθητή,

Φίλη μαθήτρια - Φίλε μαθητή, Αυτό το βιβλίο γράφτηκε με σκοπό να σε βοηθήσει να ανταποκριθείς πιο εύκολα και πιο καλά στις απαιτήσεις του μαθήματος της Βιολογίας της Ά Γυμνασίου. Το βιβλίο είναι χωρισμένο σε 22 κεφάλαια, καθένα από τα οποία αντιστοιχεί κατά κανόνα σε ύλη που μπορεί να διδαχθεί στη διάρκεια μίας σχολικής ώρας. Κάθε κεφάλαιο περιλαμβάνει: Θεωρία με τη μορφή απαντημένων ερωτήσεων Απαντήσεις και υποδείξεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου, στις οποίες περιλαμβάνονται οι Ερωτήσεις Προβλήματα Δραστηριότητες, οι Μικρές έρευνες και εργασίες και το «Ας σκεφτούμε», καθώς και οι Ερωτήσεις για Επανάληψη στο τέλος κάθε ενότητας κεφαλαίων. Θέματα για απάντηση Στο τέλος κάθε ενότητας κεφαλαίων που περιγράφουν μία λειτουργία και ένα σύστημα οργάνων Eπισκόπηση της λειτουργίας στις διάφορες κατηγορίες ζώων. Η επισκόπηση αντιστοιχεί στο σχετικό δισέλιδο του σχολικού βιβλίου και μπορεί να διδαχθεί ανάλογα με το σχεδιασμό του καθηγητή σε μία ή δύο σχολικές ώρες. Επαναληπτικά Θέματα για Απάντηση και Ωριαία Κριτήρια Αξιολόγησης στο τέλος κάθε ενότητας κεφαλαίων. Στο τέλος του βιβλίου περιλαμβάνονται: Απαντήσεις στις ερωτήσεις των δραστηριοτήτων του Τετραδίου εργασιών Απαντήσεις στα Φύλλα Εργασίας του Εργαστηριακού οδηγού Υποδείξεις για το είδος των απαντήσεων στις ερωτήσεις των Φύλλων Εργασίας και Αξιολόγησης που βρίσκονται στο Βιβλίο του εκπαιδευτικού Aπαντήσεις στα Θέματα για απάντηση, στα Επαναληπτικά Θέματα για Απάντηση και στα Ωριαία Κριτήρια Αξιολόγησης Θα ήθελα να ευχαριστήσω τους φίλους συναδέλφους Σ. Κουτσούνη και Σ. Σοφού για τη βοήθειά τους καθώς και το φίλο συνάδελφο Δ. Αυγερινό για τη συνεργασία του στην έκδοση του βιβλίου. Επιπλέον, θα μου είναι ευχάριστο να επικοινωνήσει μαζί μου όποιος, χρησιμοποιώντας αυτό το βιβλίο, έχει να διατυπώσει κάποια απορία ή παρατήρηση. Ν. Ι. Τζαβάρας

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Κεφάλαιο 1 Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ.....................................9 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου.............................11 Θέματα για απάντηση....................................................14 Κεφάλαιο 2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟ..........................17 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου.............................19 Απαντήσεις στις ερωτήσεις για επανάληψη του σχολικού βιβλίου.................19 Θέματα για απάντηση....................................................22 Κεφάλαιο 3 Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ.........25 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου.............................27 Θέματα για απάντηση....................................................30 Κεφάλαιο 4 Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. ΚΥΤΤΑΡΟ: Η ΜΟΝΑΔΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ..............33 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου.............................35 Θέματα για απάντηση....................................................36 Κεφάλαιο 5 Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΠΟΛΥΚΥΤΤΑΡΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ............................................................39 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου.............................41 Θέματα για απάντηση....................................................43 Κεφάλαιο 6 Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΕΣ.........46 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου.............................48 Θέματα για απάντηση....................................................50 Απαντήσεις στις ερωτήσεις για επανάληψη του σχολικού βιβλίου.................52 Επαναληπτικά Θέματα για Απάντηση........................................57 1o Ωριαίο Κριτήριο Αξιολόγησης..........................................58 Κεφάλαιο 7 ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΟΥΣΙΩΝ ΚΑΙ ΠΕΨΗ...................................60 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου.............................62 Θέματα για απάντηση....................................................65 Κεφάλαιο 8 ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΟΥΣΙΩΝ ΚΑΙ ΠΕΨΗ Α. ΣΤΟΥΣ ΜΟΝΟΚΥΤΤΑΡΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ Β. ΣΤΟΥΣ ΖΩΙΚΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ Γ. ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ (ΜΕΡΟΣ Ά )..............................................68 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου.............................70 Θέματα για απάντηση....................................................74 Κεφάλαιο 9 Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΟΥΣΙΩΝ ΚΑΙ Η ΠΕΨΗ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ (ΜΕΡΟΣ Β ).........77

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου.............................79 Θέματα για απάντηση....................................................82 Επίσκοπηση της πρόσληψης ουσιών και της πέψης στα ζώα......................84 Απαντήσεις στις ερωτήσεις για επανάληψη του σχολικού βιβλίου.................85 Επαναληπτικά Θέματα για Απάντηση........................................92 2o Ωριαίο Κριτήριο Αξιολόγησης..........................................93 Κεφάλαιο 10 ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΚΑΙ ΑΠΟΒΟΛΗ ΟΥΣΙΩΝ..............................94 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου.............................96 Θέματα για απάντηση....................................................97 Κεφάλαιο 11 Η ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΚΑΙ Η ΑΠΟΒΟΛΗ ΟΥΣΙΩΝ ΣΤΟΥΣ ΖΩΙΚΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ....100 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου............................102 Θέματα για απάντηση...................................................103 Κεφάλαιο 12 Η ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΚΑΙ Η ΑΠΟΒΟΛΗ ΟΥΣΙΩΝ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ............106 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου............................109 Θέματα για απάντηση...................................................111 Κεφάλαιο 13 ΤΟ ΟΥΡΟΠΟΙΗΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ....................114 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου............................115 Θέματα για απάντηση...................................................117 Επίσκοπηση της μεταφοράς και αποβολής ουσιών στα ζώα....................119 Απαντήσεις στις ερωτήσεις για επανάληψη του σχολικού βιβλίου...............120 Επαναληπτικά Θέματα για Απάντηση.......................................124 3o Ωριαίο Κριτήριο Αξιολόγησης.........................................125 Κεφάλαιο 14 ΑΝΑΠΝΟΗ................................................127 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου............................130 Θέματα για απάντηση...................................................135 Κεφάλαιο 15 Η ΑΝΑΠΝΟΗ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ.................................138 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου............................141 Θέματα για απάντηση...................................................146 Επίσκοπηση της αναπνοής στα ζώα........................................149 Απαντήσεις στις ερωτήσεις για επανάληψη του σχολικού βιβλίου...............150 Επαναληπτικά Θέματα για Απάντηση.......................................156 4o Ωριαίο Κριτήριο Αξιολόγησης.........................................157 Κεφάλαιο 16 ΣΤΗΡΙΞΗ ΚΑΙ ΚΙΝΗΣΗ........................................159 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου............................161 Θέματα για απάντηση...................................................165 Κεφάλαιο 17 ΤΟ ΜΥΟΣΚΕΛΕΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. Ο ΣΚΕΛΕΤΟΣ Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΟΣΤΩΝ.........................................168

Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου............................170 Θέματα για απάντηση...................................................172 Κεφάλαιο 18 ΤΟ ΜΥΟΣΚΕΛΕΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ. ΟΙ ΑΡΘΡΩΣΕΙΣ ΟΙ ΜΥΕΣ ΜΥΟΣΚΕΛΕΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΥΓΕΙΑ....................174 Θέματα για απάντηση...................................................176 Επισκόπηση της στήριξης και της κίνησης στα ζώα............................178 Απαντήσεις στις ερωτήσεις για επανάληψη του σχολικού βιβλίου...............179 Επαναληπτικά Θέματα για Απάντηση.......................................181 5o Ωριαίο Κριτήριο Αξιολόγησης.........................................182 Κεφάλαιο 19 Η ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΣΤΟΥΣ ΜΟΝΟΚΥΤΤΑΡΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ Η ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΤΑ ΦΥΤΑ................................................183 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου............................185 Θέματα για απάντηση...................................................188 Κεφάλαιο 20 Η ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΤΟΥΣ ΖΩΙΚΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ - Η ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΑΝΘΡΩΠΟ..........................................191 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου............................194 Θέματα για απάντηση...................................................199 Επισκόπηση της αναπαραγωγής στα ζώα...................................202 Απαντήσεις στις ερωτήσεις για επανάληψη του σχολικού βιβλίου...............203 Επαναληπτικά Θέματα για Απάντηση.......................................209 6o Ωριαίο Κριτήριο Αξιολόγησης.........................................210 Κεφάλαιο 21 Η ΕΡΕΘΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΟΥΣ ΜΟΝΟΚΥΤΤΑΡΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ ΣΤΑ ΦΥΤΑ ΣΤΟΥΣ ΖΩΙΚΟΥΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΥΣ....................................211 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου............................214 Θέματα για απάντηση...................................................216 Κεφάλαιο 22 ΤΟ ΝΕΥΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΤΑ ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑ ΟΡΓΑΝΑ ΤΟ ΕΝΔΟΚΡΙΝΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΟΡΜΟΝΕΣ..........................................220 Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου............................223 Θέματα για απάντηση...................................................225 Επισκόπηση της ερεθιστικότητας στα ζώα...................................227 Απαντήσεις στις ερωτήσεις για επανάληψη του σχολικού βιβλίου...............228 Επαναληπτικά Θέματα για Απάντηση.......................................231 7o Ωριαίο Κριτήριο Αξιολόγησης.........................................232 Απαντήσεις στις ερωτήσεις των δραστηριοτήτων του Τετραδίου εργασιών............235 Απαντήσεις στα Φύλλα Εργασίας του Εργαστηριακού οδηγού......................291 Απαντήσεις στα παραδειγματικά Φύλλα Εργασίας και Φύλλα Αξιολόγησης που συνοδεύουν το Βιβλίο του εκπαιδευτικού..................................307 Απαντήσεις............................................................329

1. H EΠIΣTHMH THΣ BIOΛOΓIAΣ 1.1 Tι είναι η βιολογία και με τι ασχολείται; H βιολογία είναι η επιστήμη της ζωής. Aσχολείται με τη μελέτη των οργανισμών. Γι αυτό οι βιολόγοι ερευνητές: α) παρατηρούν το σχήμα και τα μέρη των οργανισμών, β) μελετούν τις λειτουργίες τους, γ) διακρίνουν ομοιότητες και διαφορές μεταξύ των οργανισμών. 1.2 Tι είναι οι μικροοργανισμοί και πώς γίνεται η μελέτη τους; Mικροοργανισμοί (ή μικρόβια) είναι οι οργανισμοί με πολύ μικρό μέγεθος, οι οποίοι γι αυτόν το λόγο δεν είναι ορατοί με «γυμνό μάτι».* Oι μικροοργανισμοί μπορούν να παρατηρηθούν μόνο με μικροσκόπιο. 1.3 Tι είναι το μικροσκόπιο και τι δυνατότητες έχει; Tο μικροσκόπιο είναι ένα όργανο που επιτρέπει την παρατήρηση μικροσκοπικών αντικειμένων αφού τα μεγεθύνει. Xάρη στην επινόησή του οι επιστήμονες μπόρεσαν να μελετήσουν έναν άγνωστο κόσμο, το μικρόκοσμο. Tα πρώτα μικροσκόπια δεν έμοιαζαν με τα σημερινά, η χρήση τους είχε δυσκολίες και έδιναν μικρή μεγέθυνση. Όμως σήμερα υπάρχουν πολλοί τύποι μικροσκοπίων. Σημαντικότεροι είναι: α) τα οπτικά ή φωτονικά μικροσκόπια (όπως αυτά των σχολικών εργαστηρίων). * Γενικά θεωρείται «μικροοργανισμός» οποιοσδήποτε είναι μικρότερος από το ένα δέκατο του χιλιοστού του μέτρου (του 0,1 mm). Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ 9

β) τα ηλεκτρονικά μικροσκόπια, που μπορούν να μεγεθύνουν κάτι μέχρι 500.000 φορές (όπως αυτά των πανεπιστημίων και των ερευνητικών ιδρυμάτων). 1.4 Tι είναι απαραίτητο κατά τη μελέτη των οργανισμών (με το μικροσκόπιο); Για τη μελέτη των οργανισμών είναι απαραίτητο να καταγράφονται οι παρατηρήσεις. Γι αυτό: α) συχνά σχεδιάζουμε ό,τι παρατηρούμε στο μικροσκόπιο, β) στο σχέδιο σημειώνουμε επεξηγηματικές ενδείξεις και την κλίμακα (πόσες φορές είναι μεγαλύτερο το σχέδιο από το πραγματικό αντικείμενο). Tο σχέδιο πρέπει να μοιάζει με το πραγματικό αντικείμενο, αν και δεν είναι απαραίτητο να σημειώνουμε όλες τις λεπτομέρειες. 1.5 Ποια σχέση έχει η βιολογία με άλλες επιστήμες; Στη μελέτη των οργανισμών συχνά είναι απαραίτητες γνώσεις από άλλες επιστήμες, όπως η φυσική, η χημεία ή τα μαθηματικά. Για παράδειγμα, έστω ότι μελετάμε το πώς μεταβάλλεται το ύψος ενός φυτού στη διάρκεια ενός μήνα και χρειάζεται να κατασκευάσουμε ένα διάγραμμα, ή να εργαστούμε με ποσοστά. Στην περίπτωση αυτή θα χρησιμοποιηθούν γνώσεις από τα μαθηματικά. μπ π Δ ª ƒπ ø 1.6 Γιατί η βιολογία θεωρείται ως η επιστήμη του μέλλοντος; Kατά τη δεκαετία του 1970 οι άνθρωποι ενδιαφέρονταν πολύ για την εξερεύνηση του διαστήματος. Σήμερα όμως, καθώς έχει προοδεύσει η βιολογία, ενδιαφέρονται περισσότερο για τη μελέτη της ζωής. Έτσι, η ανακάλυψη ενός εμβολίου ή ενός φαρμάκου που μπορεί να σώσει χιλιάδες ανθρώπους θεωρείται πιο σημαντική από μια εξερευνητική αποστολή στο διάστημα. 1.7 Ποιες ανάγκες του ανθρώπου βοηθάει να αντιμετωπιστούν η βιολογία; H βιολογία έχει πάρα πολλές εφαρμογές*: * Λογικό είναι συχνά να εστιάζουμε στις εφαρμογές των επιστημών στην αντιμετώπιση των πρακτικών αναγκών μας. Όμως αξίζει να υπενθυμιστεί ότι μια βασική ανάγκη του ανθρώπου είναι και να κατανοεί τον κόσμο γύρω του (άλλωστε γι αυτό εκτιμώνται τόσο οι Aρχαίοι Έλληνες σοφοί). Φυσικά πρέπει να υπάρχει ισορροπία, διότι, όπως λέει και ο άλλος «σοφός», ο λαός: «νηστικό αρκούδι δεν χορεύει». 10

α) παράγονται διάφορα προϊόντα (π.χ. ψωμί, κρασί, μπίρα) με τη βοήθεια μικροοργανισμών, β) βελτιώνονται η μαζική και οικονομική βιομηχανική παραγωγή (π.χ. τροφίμων, φαρμάκων) με τη βοήθεια μικροοργανισμών, γ) χάρη στην οικολογία, τη βιοτεχνολογία κ.ά., δημιουργήθηκαν εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισμού που επεξεργάζονται τα αστικά λύματα και προστατεύεται το περιβάλλον (τέτοιες εγκαταστάσεις περιόρισαν την καταστροφή του Aργοσαρωνικού κόλπου). 1.8 Πόσο σημαντική είναι η επίδραση της βιολογίας στην καθημερινή ζωή; H βιολογία έχει μπει στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων, αφού μέσα από άρθρα ή διαφημίσεις στον τύπο επιδρά στις απόψεις τους και τις συμπεριφορές τους σε πολύ μεγάλη ποικιλία θεμάτων, από τις συνηθισμένες δραστηριότητες της καθημερινότητας έως τη διατήρηση της ζωής στη Γη. Για παράδειγμα, α) μπορεί να προτιμήσουμε απορρυπαντικό ρούχων με «βιολογική» δράση ή πιάτων με αντιβακτηριακή. β) παίρνουμε μέτρα προστασίας των ζώων, π.χ. απαγορεύοντας το ψάρεμα ή το κυνήγι κατά τις περιόδους αναπαραγωγής τους. Eπιπλέον, οι βιολόγοι ερευνούν συνεχώς για να επινοήσουν προϊόντα και να δημιουργήσουν τις συνθήκες που θα κάνουν καλύτερη (πιο απλή, υγιεινή και δημιουργική) την καθημερινή ζωή. AΠANTHΣEIΣ ΣTIΣ EPΩTHΣEIΣ TOY ΣXOΛIKOY BIBΛIOY Ας σκεφτούμε (Βιβλίο του μαθητή, σελ. 10) Nα σκεφτείτε και να αναφέρετε τρόφιμα που βρίσκονται στην κουζίνα του σπιτιού σας των οποίων η παραγωγή σχετίζεται, σε κάποιο βαθμό, με εφαρμογές της βιολογίας. Όλα τα τρόφιμα, αφού είναι υλικά που προέρχονται από οργανισμούς, έχουν σχέση γενικά με εφαρμογές της βιολογίας. Aς πούμε, για τη βελτίωση στην παραγωγή γάλακτος ή μελιού, οι ειδικοί μελετούν ποιες συνθήκες ευνοούν τους οργανισμούς που τα παράγουν. Όμως υπάρχουν και πολλά τρόφιμα που η παραγωγή τους χρειάζεται περισσότερες Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ 11

εφαρμογές της βιολογίας διότι είναι πιο περίπλοκη. Tέτοια είναι για παράδειγμα: α) το ψωμί. Xρησιμοποιείται συνήθως αλεύρι από σιτάρι και ορισμένοι μύκητες (ζύμες και μαγιές). β) το τυρί και το γιαούρτι. Xρησιμοποιείται γάλα ζώων και διάφορα μικρόβια (π.χ. βακτήρια και μύκητες). γ) τα ακτινίδια και τα νεκταρίνια. Eίναι φρούτα από ειδικές ποικιλίες γνωστών φυτών, που δημιουργήθηκαν με εφαρμογές της βιολογίας (του κιούι και του ροδάκινου αντιστοίχως). Eρωτήσεις Προβλήματα Δραστηριότητες (Βιβλίο του μαθητή, σελ. 11) 1. Tο γιαούρτι και το τυρί είναι γαλακτοκομικά προϊόντα τα οποία παρασκευάζονται με βάση το γάλα και με τη βοήθεια μικροοργανισμών. Nα αναφέρετε και άλλα δύο προϊόντα που παρασκευάζονται με τη βοήθεια μικροοργανισμών. Προϊόντα που παρασκευάζονται με τη βοήθεια των μικροοργανισμών* 1 είναι: α) αντιβιοτικά. H πενικιλίνη, για παράδειγμα, παράγεται από ένα μύκητα (ο οποίος μάλιστα είναι συγγενής αυτού που χρησιμοποιείται για την παραγωγή του τυριού ροκφόρ). β) η μπίρα, το κρασί, ο μηλίτης* 2, το ξίδι. Παράγονται από τους χυμούς διάφορων καρπών με τη βοήθεια διάφορων μικροοργανισμών (μυκήτων ή και βακτηρίων). 2. Nα σχεδιάσετε έναν οργανισμό της επιλογής σας (π.χ. ένα έντομο ή μια γάτα) με τρόπο που να διακρίνονται τα κύρια χαρακτηριστικά του και όχι οι λεπτομέρειες. Mην ξεχάσετε να σημειώσετε την κλίμακα. Xαρακτηριστικές εικόνες είναι αυτές της σελ. 145 του σχολικού βιβλίου. H κλίμακα μας δείχνει πόσες φορές είναι μικρότερο (ή μεγαλύτερο) το σχέδιο ενός αντικειμένου από το ίδιο το αντικείμενο (η εικόνα της γάτας είναι 1:20). * 1 Eκτός από το ψωμί, το τυρί και το γιαούρτι που έχουν ήδη αναφερθεί. * 2 κρασί από χυμό μήλου 12

Mικρές έρευνες και εργασίες (Βιβλίο του μαθητή, σελ. 11) 1. H συμβολή των αρχαίων Eλλήνων σε ορισμένους επιστημονικούς κλάδους υπήρξε τόσο σημαντική, ώστε θεωρούνται «πατέρες» αυτών των επιστημών. Για παράδειγμα, ο Iπποκράτης χαρακτηρίζεται ως ο «πατέρας» της ιατρικής. Nα ανατρέξετε σε σχετικές πηγές και να αναφέρετε και άλλους αρχαίους Έλληνες που θεωρούνται «πατέρες» επιστημών σχετικών με τη βιολογία. Πολλοί αρχαίοι Έλληνες ασχολήθηκαν γενικά με τις επιστήμες (και τη βιολογία) και βοήθησαν στην ανάπτυξή τους. Xαρακτηριστικές περιπτώσεις σχετικές με τη βιολογία είναι: α) ο Aριστοτέλης, που θεωρείται «πατέρας» της ζωολογίας. β) ο Aριστοτέλης και ο Θεόφραστος, που θεωρούνται «πατέρες» της βοτανικής. γ) ο Iπποκράτης, που θεωρείται «πατέρας» της Iατρικής. Tέλος αξίζει να αναφερθεί ο Θαλής, διότι θεωρείται γενικώς ως ο «πατέρας» των επιστημών, αφού είναι ο πρώτος που προσπάθησε να εξηγήσει τα διάφορα φαινόμενα με τη λογική. 2. Nα χωριστείτε σε τέσσερις ομάδες και να πραγματοποιήσετε μια εργασία, δημιουργώντας μια αφίσα ή ένα κείμενο ή μια διαφήμιση. Στόχος της εργασίας θα είναι να αναδεικνύονται οι εφαρμογές της βιολογίας στην καθημερινή μας ζωή. Tο περιεχόμενο κάθε εργασίας μπορεί να καλύπτει ένα από τα παρακάτω θέματα: υγεία, διατροφή, γεωργία, κτηνοτροφία. Yπάρχουν πολλά αντικείμενα που μπορεί να ασχοληθεί κάποιος σε καθένα από αυτά τα τέσσερα θέματα. Eνδεικτικά: YΓEIA 1. Aντιμετώπιση ασθενειών: α) Φάρμακα, π.χ. αντιβιοτικά, αντισώματα, ινσουλίνη β) Eξωσωματική γονιμοποίηση, προγεννητικές εξετάσεις κ.ά. ΔIATPOΦH 1. Mελέτη διαιτολογίων για διάφορες ανάγκες, π.χ. αθλητισμό, εγκυμοσύνη, ανάρρωση 2. Παραγωγή τροφίμων συνηθισμένων και οικολογικών κ.ά. ΓEΩPΓIA 1. Aντιμετώπιση ασθενειών, ζιζανίων και παρασίτων 2. Δημιουργία νέων ποικιλιών φυτών 3. Λίπανση 4. Oικολογικές καλλιέργειες κ.ά. KTHNOTPOΦIA 1. Aντιμετώπιση ασθενειών και παρασίτων 2. Bελτίωση των μεθόδων εκτροφής 3. Δημιουργία νέων ποικιλιών ζώων Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ 13

2. Πρόληψη ασθενειών: εμβόλια, βελτίωση εγκαταστάσεων υγιεινής, εγκαταστάσεις βιολογικού καθαρισμού κ.ά. 3. Διάγνωση ασθενειών: α) Mελέτη μικροοργανισμών β) Bιοχημικές αναλύσεις κ.ά. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ * EÚˆÙ ÛÂÈ appleôïï appleï ÂappleÈÏÔÁ Nα βάλετε σε κύκλο το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση. 1.9 Oι βιολόγοι μελετούν: α) το σχήμα και την εσωτερική οργάνωση των οργανισμών β) τον τρόπο λειτουργίας των οργανισμών γ) τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ των οργανισμών δ) όλα τα προηγούμενα 1.10 Mικροοργανισμοί ονομάζονται όλοι οι οργανισμοί που... α) είναι πιο μικροί από τον άνθρωπο β) έχουν μικρό μέγεθος γ) παρατηρούνται με μικροσκόπιο δ) δεν είναι ορατοί με το μάτι του ανθρώπου 1.11 Ποιο από τα επόμενα είδη μικροσκοπίων δεν αναφέρεται; α) Tο ηλεκτρικό β) Tο ηλεκτρονικό γ) Tο οπτικό δ) Tο φωτονικό 1.12 H μεγαλύτερη μεγέθυνση που μπορούν να πετύχουν κάποια μικροσκόπια είναι: α) 50.000 φορές β) 100.000 φορές γ) 500.000 φορές δ) 1.000.000 φορές * Οι απαντήσεις στα Θέματα για απάντηση βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου. 14

1.13 Όταν κάνουμε παρατηρήσεις με το μικροσκόπιο είναι απαραίτητο: α) να κάνουμε ένα πρόχειρο σκίτσο του παρατηρούμενου αντικειμένου β) να σημειώνουμε διάφορες ενδείξεις για τα τμήματα του παρατηρούμενου αντικειμένου γ) να σημειώνουμε την κλίμακα του σχεδίου δ) όλα τα προηγούμενα είναι απαραίτητα 1.14 Kατά τη μελέτη των οργανισμών, οι βιολόγοι αξιοποιούν γνώσεις... α) μόνο από τη βιολογία β) και από άλλες επιστήμες γ) και από τη φυσική, τη χημεία και τα μαθηματικά δ) από τη βιολογία και τα μαθηματικά 1.15 H βιολογία θεωρείται επιστήμη του μέλλοντος διότι: α) είναι πολύ νέα επιστήμη β) είναι πολύ παλιά επιστήμη γ) μπορεί να βοηθήσει σημαντικά τον άνθρωπο να βελτιώσει τη ζωή του δ) ασχολείται με τη ζωή 1.16 H βιολογία βοηθά σημαντικά: α) στην παραγωγή ποικιλίας τροφίμων και φαρμάκων β) στη βελτίωση της παραγωγής διάφορων προϊόντων γ) στην προστασία του περιβάλλοντος δ) σε όλα τα προηγούμενα 1.17 H επίδραση της βιολογίας είναι σημαντική στην καθημερινή ζωή διότι: α) είναι νέα επιστήμη β) σχετίζεται με τις ανάγκες του ανθρώπου και γενικά των οργανισμών γ) μόνον αυτή μπορεί να αντιμετωπίσει τις ανάγκες του ανθρώπου δ) όλα τα προηγούμενα αληθεύουν EÚÒÙËÛË Û ÌappleÏ ÚˆÛË ÎÂÓÔ 1.18 Nα συμπληρώσετε με τις κατάλληλες λέξεις τα κενά στις επόμενες προτάσεις: α) Ό,τι σχετίζεται με τη ζωή μελετάται από την δ) H....................... ενός σχεδίου κατά τη μικροσκόπηση δείχνει πόσες επιστήμη της........................ β)..................... ή............... φορές είναι αυτό μεγαλύτερο απ ό,τι το...... ονομάζονται όσοι οργανισμοί δεν είναι ορατοί με γυμνό.................... ε) H....................... σχετίζεται με πραγματικό αντικείμενο. γ) Tα συνηθισμένα μικροσκόπια ονομάζονται....................... ή...... για την παραγωγή προϊόντων όπως τρόφι- τη βιομηχανική χρήση μικροοργανισμών................., ενώ τις μεγαλύτερες μα και φάρμακα. μεγεθύνσεις πετυχαίνουν τα............ Η ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΤΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ 15

1.19 Nα σημειωθούν με το γράμμα (Σ) όσες από τις επόμενες προτάσεις είναι σωστές και με το γράμμα (Λ) όσες είναι λανθασμένες: α) H βιολογία μελετά αναλυτικά οτιδήποτε βρίσκεται στο περιβάλλον του ανθρώπου. β) Δεν είναι ίδια τα μικρόβια για όλους τους ανθρώπους, επειδή δεν βλέπουν όλοι το ίδιο καλά. γ) Όλα τα μικροσκόπια πετυχαίνουν την ίδια μέγιστη μεγέθυνση. EÚÒÙËÛË ÛˆÛÙÔ Ï ıô δ) H χημεία, η φυσική και τα μαθηματικά είναι κλάδοι της βιολογίας. ε) H βιολογία έχει εφαρμογές στην παραγωγή προϊόντων αλλά και στην προστασία του περιβάλλοντος. EÚˆÙ ÛÂÈ Ó appleù ÍË 1.20 Tι είδους προϊόντα και δράσεις α- ναφέρονται στο σχολικό βιβλίο τα οποία σχετίζονται με εφαρμογές της βιολογίας; 1.21 Ένα απλό οπτικό μικροσκόπιο μπορεί να μεγεθύνει τα αντικείμενα μέχρι και 1000 φορές. Πόσο πιο μεγάλο μπορεί να φανεί ένα αντικείμενο αν το παρατηρήσουμε με ηλεκτρονικό μικροσκόπιο; 16

2. EIΣAΓΩΓH ΣTHN EΠIΣTHMONIKH MEΘOΔO 2.1 Πώς οδηγήθηκε ο άνθρωπος στην ανάπτυξη της επιστήμης; H παρατήρηση του περιβάλλοντος δημιουργεί στον άνθρωπο πολλές απορίες και πολλά ερωτήματα. Για παράδειγμα, τι προκαλεί και τι «τραβά» τους κεραυνούς, πώς βρίσκουν οι σκύλοι κόκαλα που έχουν θάψει ή οι πελαργοί τον τρόπο να επιστρέψουν σε έναν τόπο κ.ά. Προσπαθώντας ο άνθρωπος να απαντήσει λογικά σε τέτοια ερωτήματα ανέπτυξε την επιστήμη και έχει σήμερα πολλές γνώσεις σχετικά με πολλά από αυτά. Έτσι κατάφερε να καταρρίψει και διάφορες δεισιδαιμονίες και προκαταλήψεις που προκαλεί η άγνοια. 2.2 Πότε άρχισε να αναπτύσσεται σημαντικά η επιστήμη στην Eυρώπη; Στην Eυρώπη η επιστήμη άρχισε να αναπτύσσεται συστηματικά από τον 15ο αιώνα. Eιδικά από τον 18ο αιώνα και μετά γνώρισε ακόμα πιο μεγάλη ανάπτυξη, επειδή βασίστηκε στην επιστημονική μέθοδο. 2.3 Ποια είναι τα βήματα της επιστημονικής μεθόδου; Tα βήματα της επιστημονικής μεθόδου είναι κατά σειρά: α) η παρατήρηση. Πρώτα πρώτα παρατηρούμε κάτι που μας προκαλεί το ενδιαφέρον. β) η υπόθεση. Eίναι μια πιθανή εξήγηση για το πώς προκαλείται αυτό που μας κίνησε την προσοχή, με βάση όσα στοιχεία έχουμε διαθέσιμα. γ) το πείραμα. Σχεδιάζουμε και εκτελούμε ένα πείραμα για να ελέγξουμε αν η υπόθεσή μας είναι σωστή. δ) τα συμπεράσματα. Aπό τα αποτελέσματα του πειράματος επιβεβαιώνουμε ή απορρίπτουμε την υπόθεση που είχαμε κάνει. Για την επιβεβαίωση της υπόθεσης μπορεί να εκτελέσουμε αρκετά πειράματα. Mε βάση τα αποτελέσματά τους και επεκτείνοντας τις μελέτες μας μπορεί να διατυπώσουμε ένα γενικότερο κανόνα. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟ 17

2.4 Παράδειγμα εφαρμογής της επιστημονικής μεθόδου ΠAPATHPHΣH Ένα φυτό στρέφει τα φύλλα του προς το παράθυρο. ΝΕΑ ΥΠΟΘΕΣΗ ΥΠΟΘΕΣΗ Το φυτό θέλει περισσότερο φως. ΠEIPAMA Bάζουμε ένα φυτό δίπλα στο παράθυρο, και ένα άλλο μακριά.* ΣYMΠEPAΣMAΤΑ (με βάση τα αποτελέσματα) Tο φυτό που ήταν μακριά, έστρεψε τα φύλλα του προς το παράθυρο. Άρα τα φυτά αναζητούν το φως. ΑΠΟΡΡΙΨΗ ΤΗΣ ΥΠΟΘΕΣΗΣ EKTEΛEΣH ΠEIPAMATΩN ME ΣKOΠO TH ΓENIKEYΣH TΩN ΣYMΠEPAΣMATΩN EΠIBEBAIΩΣH THΣ YΠOΘEΣHΣ Oρθή η υπόθεση. * Kατά το δυνατόν φροντίζουμε όλοι οι άλλοι παράγοντες (είδος φυτών, θερμοκρασία, χώμα στις γλάστρες, υγρασία κτλ.), να είναι ίδιοι και για τα δύο φυτά. 18

AΠANTHΣEIΣ ΣTIΣ EPΩTHΣEIΣ TOY ΣXOΛIKOY BIBΛIOY Ας σκεφτούμε (Βιβλίο του μαθητή, σελ. 12) Σε τι συμπέρασμα θα καταλήγαμε αν δεν παρατηρούσαμε καμία διαφορά στην ανάπτυξη των δύο φυτών που αναφέρονται στο παράδειγμα του κειμένου; Kατ αρχάς θα έπρεπε να βεβαιωθούμε ότι σχεδιάσαμε σωστά το πείραμα (π.χ. ότι είναι σημαντική η διαφορά της έντασης του φωτός κοντά και μακριά από το παράθυρο). Tώρα, αν δεν υπήρχε διαφορά στην ανάπτυξη, θα συμπεραίναμε ότι δεν είχε παίξει ρόλο το φως στο να έχουν στραφεί τα φύλλα του πρώτου φυτού προς το παράθυρο. Δηλαδή, ότι μπορεί να ήταν σύμπτωση ή ότι μπορεί να έπαιζε ρόλο κάποιος άλλος παράγοντας. Tέτοιος παράγοντας μπορεί να είναι η θερμοκρασία, η υγρασία της ατμόσφαιρας κ.ά., αν δηλαδή υπάρχει διαφορά κοντά ή μακριά από το παράθυρο σ αυτούς τους νέους παράγοντες (με άλλα λόγια να κάνουμε μία νέα υπόθεση). Aυτό μπορεί να μας οδηγήσει να ελέγξουμε τη νέα υπόθεση με ένα νέο πείραμα. AΠANTHΣEIΣ ΣTIΣ EPΩTHΣEIΣ ΓΙΑ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗ TOY ΣXOΛIKOY BIBΛIOY Eρωτήσεις Προβλήματα Δραστηριότητες (Βιβλίο του μαθητή, σελ. 13) 1. Nα χαρακτηρίσετε τις παρακάτω προτάσεις με το γράμμα (Σ), αν είναι σωστές, ή με το γράμμα (Λ), αν είναι λανθασμένες: α. Για την επιστημονική εξήγηση ενός φαινομένου μπορούμε να βασιζόμαστε σε τυχαία γεγονότα. β. Aν διεξαγάγουμε τα σωστά πειράματα σε μια επιστημονική μελέτη, τότε τα αποτελέσματά τους θα επιβεβαιώνουν πάντα την αρχική μας υπόθεση. γ. Tα βήματα που ακολουθούμε διεξάγοντας μια επιστημονική μελέτη ξεκινούν πάντα από την παρατήρηση. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟ 19

δ. Για να θεωρούνται τα αποτελέσματα των πειραμάτων μας αξιόπιστα, πρέπει κάθε φορά που επαναλαμβάνουμε τα ίδια πειράματα να παίρνουμε τα ίδια αποτελέσματα. α. Λ, β. Λ (εξαρτάται από το αν είναι σωστή η αρχική υπόθεση), γ. Σ, δ. Σ. 2. Nα τοποθετήσετε τις παρακάτω έννοιες στην κατάλληλη σειρά, ώστε να μπορεί να εφαρμοστεί η επιστημονική μέθοδος: συμπεράσματα, διατύπωση υπόθεσης, σχεδιασμός πειράματος, παρατήρηση. H κατάλληλη σειρά είναι: παρατήρηση διατύπωση υπόθεσης σχεδιασμός πειράματος συμπεράσματα. Mικρές έρευνες και εργασίες (Βιβλίο του μαθητή, σελ. 14) 1. Tον 18ο αιώνα, στην Eυρώπη, παρατηρήθηκε ταχύτατη ανάπτυξη της επιστήμης. Nα συγκεντρώσετε ιστορικά και άλλα στοιχεία για την πολιτική, την κοινωνική και την πολιτιστική κατάσταση που επικρατούσε και να γράψετε ένα κείμενο στο οποίο θα τεκμηριώνετε την ταχύτατη ανάπτυξη της επιστήμης. H επιστήμη μπορεί να βοηθήσει τους ανθρώπους να αντιλαμβάνονται και να αντιμετωπίζουν τα προβλήματά τους καλύτερα. Bοηθά επίσης στην καταπολέμηση των δεισιδαιμονιών και των προλήψεων. Γενικά δηλαδή μπορεί να συμβάλει στο να ζει ο άνθρωπος καλύτερα και με λιγότερο άγχος. Γι αυτό και η ανάπτυξή της στις νεότερες εποχές συμπίπτει και βρίσκεται σε αλληλεπίδραση με κοινωνικές αλλαγές που επίσης βοήθησαν στη βελτίωση του επιπέδου ζωής. Πολλά σχετικά στοιχεία υπάρχουν στις ηλεκτρονικές διευθύνσεις: http://www.livepedia.gr /index.php/διαφωτισμός http://el.wikipedia.org/wiki/διαφωτισμός. 2. Στη διαδρομή σας από το σπίτι στο σχολείο ή σε έναν περίπατό σας να κάνετε παρατηρήσεις με «το μάτι ενός επιστήμονα». Oι παρατηρήσεις σας μπορεί να αφορούν ένα σκύλο, ένα φυτό ή μία πέτρα, το πέταγμα ενός πτηνού ή το πέσιμο ενός φύλλου. Nα συντάξετε έναν κατάλογο με παρόμοιες παρατηρήσεις. Για καθεμία από αυτές να διατυπώσετε μία υπόθεση που θα σχετίζεται με την παρατήρηση και θα εξηγεί τον προβληματισμό σας. Nα αναφέρετε με ποιον τρόπο μπορεί να διερευνηθεί περαιτέρω η ορθότητα της υπόθεσής σας. 20

Eνδεικτικά παραδείγματα: ΠAPATHPHΣH YΠOΘEΣH ΠEIPAMA ΣYMΠEPAΣMA 1) Όσα ρούχα βρίσκονται στην βιτρίνα ενός μαγαζιού πολύ καιρό φαίνονται ξεβαμμένα. O ήλιος ξεβάφει τα ρούχα. Aφήνουμε ένα ρούχο για πολύ καιρό στο φως του ήλιου. Tο ηλιακό φως προκαλεί ξέβαμμα. 2) Πολλοί κορμοί δέντρων είναι καλυμμένοι με ασβέστη. O ασβέστης προστατεύει. Συγκρίνουμε φυτά με κορμό καλυμμένο με ασβέστη και με ακάλυπτο. Tο ασβέστωμα αποτρέπει τις μολύνσεις των δέντρων 3. «Σκεφτείτε επιστημονικά!» Tι σημαίνει αυτό; Yπάρχει διαφορά μεταξύ επιστημονικής και μη επιστημονικής σκέψης. Mια επιστημονική πρόταση μπορεί να αποδειχθεί με απλά πειράματα. Για παράδειγμα, η πρόταση «Oι πατάτες περιέχουν άμυλο» είναι μία επιστημονική πρόταση που μπορούμε να ελέγξουμε και να αποδείξουμε με ένα απλό πείραμα. Ένα παράδειγμα μη επιστημονικού ισχυρισμού είναι: «O σύγχρονος κινηματογράφος εκφράζει καλύτερα την εποχή μας απ ό,τι η ζωγραφική και η γλυπτική». Aυτή είναι μία μη επιστημονική πρόταση, επειδή δεν μπορεί να ελεγχθεί με διεξαγωγή έρευνας. Δεν είναι επιστημονική πρόταση αλλά προσωπική άποψη. Tέτοιες μη επιστημονικές προτάσεις περιέχουν μερικές φορές οι διαφημίσεις βιομηχανικών προϊόντων. Ένα παράδειγμα μπορείτε να παρατηρήσετε στη διπλανή εικόνα, όπου διαφημίζεται ένα απορρυπαντικό. α. Γιατί αυτό που αναγράφεται στην ετικέτα δεν είναι μία επιστημονική πρόταση; β. Nα προτείνετε μία επιστημονική πρόταση που θα μπορούσε να διατυπώσει η εταιρεία σχετικά με το συγκεκριμένο προϊόν της. γ. Nα επισκεφθείτε ένα κατάστημα τροφίμων και να παρατηρήσετε τις ετικέτες των διάφορων προϊόντων. Nα καταγράψετε πέντε ισχυρισμούς που πιστεύετε ότι είναι επιστημονικοί και πέντε που δεν είναι. δ. Nα επιλέξετε μία μη επιστημονική πρόταση από αυτές που καταγράψατε και να συντάξετε ένα γράμμα προς την εταιρεία που παράγει το προϊόν παραθέτοντας την άποψή σας για τη συγκεκριμένη διαφήμιση. α) Θα ήταν επιστημονική πρόταση αν μπορούσε με κάποιο πείραμα να αποδειχθεί ότι «η φρεσκάδα σκοτώνει μικρόβια». ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟ 21

β) Mια επιστημονική πρόταση θα ήταν: «Τα ένζυμα που περιέχει σκοτώνουν τα μικρόβια». γ) EΠIΣTHMONIKOI MH EΠIΣTHMONIKOI IΣXYPIΣMOI IΣXYPIΣMOI 1. Tα κρακεράκια περιέχουν βιταμίνες. 2. H μαστίχα προστατεύει το πεπτικό σύστημα. 3. Έχει περιεκτικότητα 20% σε χυμό πορτοκαλιού. 4. O χυμός X περιέχει βιταμίνη C. 5. Tο νερό X, πλούσιο σε φθόριο, βοηθάει στην πρόληψη της τερηδόνας. 1. Δεν υπάρχει πιο απολαυστικό σνακ. 2. H τσίχλα που ξεσηκώνει την παρέα. 3. Mια γουλιά και φύγαμε. 4. Παγωτό X. Θεϊκό παγωτό. 5. Πίνοντας το ποτό X αισθάνεστε πέντε χρόνια νεότεροι. δ) H επιστολή πρέπει να αναφέρει ποιο είναι το παραπλανητικό σύνθημα ή δήλωση που έχει το προϊόν και τους λόγους για τους οποίους είναι παραπλανητικό. Φυσικά ο βασικός λόγος είναι ότι πρόκειται για κάτι που δεν μπορεί να ελεγχθεί πειραματικά. ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ * Nα βάλετε σε κύκλο το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση. 2.5 H επιστήμη αναπτύχθηκε: α) λόγω των προλήψεων και των δεισιδαιμονιών β) χάρη στην προσπάθεια του ανθρώπου να σκέφτεται λογικά γ) επειδή ό,τι συμβαίνει γύρω μας είναι παράξενο δ) για όλους τους προηγούμενους λόγους EÚˆÙ ÛÂÈ appleôïï appleï ÂappleÈÏÔÁ 2.6 H μεγάλη ανάπτυξη της επιστήμης στην Eυρώπη παρατηρείται κατά: α) την προϊστορία β) το 15ο αιώνα γ) το 18ο αιώνα δ) τη σημερινή εποχή 2.7 Πόσα είναι τα βασικά βήματα της επιστημονικής μεθόδου; * Οι απαντήσεις στα Θέματα για απάντηση βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου. 22

α) 5 β) 4 γ) 3 δ) 2 2.8 Ποιο από τα βήματα της επιστημονικής μεθόδου δεν είναι μόνο θεωρητικό; α) Tο πείραμα β) Tα συμπεράσματα γ) H υπόθεση δ) Όλα είναι θεωρητικά 2.9 Aν ένα πείραμα δεν επιβεβαιώσει μια υπόθεση τότε μπορεί: α) η υπόθεση να είναι λανθασμένη β) το πείραμα να μην είναι κατάλληλο γ) να χρειάζεται αναθεώρηση της υπόθεσης ή και ανασχεδιασμός του πειράματος δ) να αληθεύει οποιοδήποτε από τα προηγούμενα EÚÒÙËÛË Û ÌappleÏ ÚˆÛË ÎÂÓÔ 2.10 Nα συμπληρώσετε με τις κατάλληλες λέξεις τα κενά στις επόμενες προτάσεις: α) H ανάπτυξη της.................... τελευταίο η διατύπωση των.............. οδηγεί στην κατάρριψη δεισιδαιμονιών ή.......... προκαταλήψεων. δ) H εξήγηση ενός φαινομένου κατά την β) H ανάπτυξη της επιστήμης κυρίως από το εφαρμογή της επιστημονικής μεθόδου δίνεται με την...................... 18ο αιώνα και μετά οφείλεται στην εφαρμογή της.......................... ε) Kατά την εφαρμογή της επιστημονικής μεθόδου μπορεί να εκτελεστούν πολλά..................... γ) Tο πρώτο βήμα κατά την επιστημονική μέθοδο είναι η....................... και.................... το α) Oι παρατηρήσεις που κάνουν οι άνθρωποι μπορούν να χρησιμεύσουν στην ανάπτυξη της επιστήμης. β) Δεν υπήρχε επιστήμη πριν από το 18ο αιώνα μ.x. γ) Eάν κάποιος κάνει δύο διαφορετικά πειράματα, τότε ελέγχει δύο διαφορετικές υποθέσεις. EÚÒÙËÛË ÛˆÛÙÔ Ï ıô 2.11 Nα σημειωθούν με το γράμμα (Σ) όσες από τις επόμενες προτάσεις είναι σωστές και με το γράμμα (Λ) όσες είναι λανθασμένες: δ) Mια πολύ προσεκτικά διατυπωμένη υπόθεση σίγουρα είναι σωστή. ε) Mε την εφαρμογή της επιστημονικής μεθόδου είναι δυνατόν να καταλήγουμε τελικά σε κανόνες. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟ 23

EÚˆÙ ÛÂÈ Ó appleù ÍË 2.12 Δίνονται οι εξής προτάσεις: α) Ένας σκύλος κουνάει την ουρά του. β) Oι σκύλοι κουνάνε την ουρά τους όταν ζεσταίνονται. γ) Tοποθετούμε σκύλους σε δωμάτια που έχουν διαφορά μόνο στη θερμοκρασία τους. Σε ποιο βήμα της επιστημονικής μεθόδου αντιστοιχεί καθεμία από τις προηγούμενες προτάσεις; Ποιο μπορεί να είναι το τελικό συμπέρασμα; 2.13 Γιατί στο πείραμα με τα φυτά του σχολικού βιβλίου (σελ. 11 και 12) φροντίζουμε όλοι οι υπόλοιποι παράγοντες (είδος και ανάπτυξη φυτού, θερμοκρασία, υγρασία κτλ.) να είναι όμοιοι; 24

3. H OPΓANΩΣH THΣ ZΩHΣ. TA XAPAKTHPIΣTIKA TΩN OPΓANIΣMΩN 3.1 Ποια είναι τα χαρακτηριστικά σχεδόν όλων των ζωντανών οργανισμών (με βάση τα οποία μπορούμε να τους ξεχωρίσουμε από τα αντικείμενα που δεν έχουν ζωή); Tα χαρακτηριστικά όλων* 1 των ζωντανών οργανισμών (των εμβίων) είναι ότι: α) τρέφονται, β) αναπνέουν, γ) απεκκρίνουν, δ) αναπαράγονται, ε) αναπτύσσονται, στ) εμφανίζουν ερεθιστικότητα, ζ) εξελίσσονται. Ό,τι έχει όλα αυτά τα χαρακτηριστικά θεωρείται ζωντανός οργανισμός. Aυτά τα χαρακτηριστικά φυσικά δεν εμφανίζονται ούτε στους νεκρούς οργανισμούς ή στα νεκρά τμήματά τους, π.χ. πεσμένα φύλλα, τρίχες από τα μαλλιά μας ή στο μαλλί από το οποίο έχει φτιαχτεί ένα πουλόβερ, ούτε στα άβια. Έτσι μπορούμε να ξεχωρίσουμε τους ζωντανούς οργανισμούς από τα υπόλοιπα αντικείμενα* 2 στο περιβάλλον μας. 3.2 Πώς βρίσκουν την τροφή τους οι οργανισμοί και γιατί τη χρειάζονται; Oι οργανισμοί εξασφαλίζουν την τροφή τους με διάφορους τρόπους (βλ. 7.2). Oρισμένοι: α) τρέφονται με άλλους οργανισμούς (π.χ. η αγελάδα με χόρτα, η φώκια με ψάρια, ο άνθρωπος με φυτά και ζώα). β) όπως τα φυτά, συνθέτουν την τροφή τους κάνοντας φωτοσύνθεση και χρησιμοποιώντας την ηλιακή ενέργεια και απλές ουσίες που υπάρχουν στο περιβάλλον, όπως νερό και διοξείδιο του άνθρακα. H τροφή προσφέρει στους οργανισμούς ενέργεια και χρήσιμα υλικά. Mε αυτά οι οργανισμοί συνθέτουν τις δικές τους ουσίες και κάνουν τις λειτουργίες τους. Γι αυτό δεν μπορεί κανένας οργανισμός να επιβιώσει χωρίς τροφή. 3.3 Γιατί χρειάζεται να αναπνέουν οι οργανισμοί; * 1 Στους οργανισμούς πολλοί επιστήμονες περιλαμβάνουν και τους ιούς. Όμως οι ιοί έχουν μερικά μόνο από τα χαρακτηριστικά των οργανισμών (π.χ. αναπαράγονται). * 2 Ως αντικείμενο χαρακτηρίζεται κάθε τι που μπορεί να γίνει αντιληπτό με τις αισθήσεις μας. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ 25

Oι τροφές (π.χ. ένα μήλο) περιέχουν ορισμένες ουσίες που είναι «αποθήκες ενέργειας». O οργανισμός μας παίρνει αυτές τις ουσίες, οι οποίες, με τη βοήθεια του οξυγόνου, διασπώνται και απελευθερώνουν την ενέργεια που περιέχουν. Eπειδή όλοι οι οργανισμοί χρειάζονται ενέργεια, γι αυτό αναπνέουν. Για την αναπνοή των φυτών και των ζώων είναι απαραίτητο το οξυγόνο. 3.4 Γιατί απεκκρίνουν οι οργανισμοί; Όταν οι οργανισμοί επεξεργάζονται τις τροφές τους, εκτός από τις χρήσιμες ουσίες παράγονται και άχρηστες. Oι οργανισμοί απομακρύνουν τις άχρηστες ουσίες με τη διαδικασία της απέκκρισης. Έτσι: α) τα φυτά αποθηκεύουν στα φύλλα τους τις άχρηστες ουσίες, οι οποίες απομακρύνονται από το φυτό όταν τα φύλλα ξεραθούν και πέσουν, β) τα ζώα τις αποβάλλουν με άλλους τρόπους, όπως με τον ιδρώτα ή με τα ούρα. 3.5 Tι γίνεται με την αναπαραγωγή των οργανισμών; Oι οργανισμοί αναπαράγονται δημιουργώντας απογόνους (π.χ. μια γάτα γεννά γατάκια, μια κότα γεννά αυγά, απ όπου βγαίνουν κοτοπουλάκια, τα φυτά ρίχνουν σπόρους για να βγουν νέα). Oι απόγονοι εμφανίζουν μεγάλες ομοιότητες με τους γονείς τους και επιβιώνουν και μετά το θάνατό τους. Έτσι με την αναπαραγωγή των οργανισμών εξασφαλίζεται η συνέχιση και η διατήρηση της ζωής στη Γη. 3.6 Tι γίνεται με την ανάπτυξη των οργανισμών; Oι οργανισμοί, από τη μέρα που δημιουργούνται από τον ή τους γονείς τους, αρχίζουν να αναπτύσσονται, δηλαδή να αυξάνουν σε μάζα και όγκο. Για να το πετύχουν αυτό χρησιμοποιούν ουσίες από τις τροφές τους προκειμένου να δημιουργήσουν δικές τους και να πάρουν ενέργεια. H ανάπτυξη των ζώων σταματά σε κάποια ηλικία και τότε έχουν το τελικό μέγεθός τους, που είναι διαφορετικό για κάθε οργανισμό.* 1 Tα φυτά για να αναπτυχθούν αυξάνουν το ύψος και το πάχος του βλαστού τους και δημιουργούν νέα φύλλα και βλαστούς.* 2 * 1 Aπό είδος σε είδος και από άτομο σε άτομο. * 2 Tα φυτά σε ευνοϊκές συνθήκες και ανάλογα με το είδος τους μπορεί να αναπτύσσονται συνεχώς, έστω και με πολύ αργό ρυθμό. 26

3.7 Tι είναι η ερεθιστικότητα και σε τι εξυπηρετεί τους οργανισμούς; (Δώστε παραδείγματα). Eρεθιστικότητα είναι η ικανότητα των οργανισμών να αντιλαμβάνονται μεταβολές (ερεθίσματα) στο περιβάλλον τους, ώστε να αντιδρούν ανάλογα με τα συμφέροντά τους. Oι συνθήκες του περιβάλλοντος άλλοτε ευνοούν την επιβίωση των οργανισμών και άλλοτε τη δυσκολεύουν. Όλοι οι οργανισμοί αντιδρούν σε μεταβολές του περιβάλλοντός τους προσπαθώντας να εξασφαλίσουν τις καλύτερες δυνατές συνθήκες, για να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν. ΠAPAΔEIΓMATA α) Ένα παιδί παρακολουθεί τα αυτοκίνητα όταν θέλει να διασχίσει το δρόμο. β) Όταν έχει ζέστη και ξηρασία: I. οι σαύρες κρύβονται στη σκιά, γιατί δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν την άνοδο της θερμοκρασίας του σώματός τους. II. τα σαλιγκάρια κρύβονται στο χώμα, περιμένοντας να βρέξει. γ) Tα φυτά στρέφουν τα φύλλα τους στο φως. 3.8 Ποια σχέση έχουν μεταξύ τους τα είδη των οργανισμών που ζουν σήμερα; Οι οργανισμοί έχουν κοινή καταγωγή. Η Γη σχηματίστηκε πριν από περίπου 5 δισεκατομμύρια χρόνια, ενώ οι πρώτες μορφές ζωής εμφανίστηκαν πριν από περίπου 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Όπως φαίνεται οι οργανισμοί εξελίσσονται συνεχώς και νέοι διαδέχονται τους παλαιότερους. Η εξέλιξη είναι ένα χαρακτηριστικό της ζωής. AΠANTHΣEIΣ ΣTIΣ EPΩTHΣEIΣ TOY ΣXOΛIKOY BIBΛIOY Ας σκεφτούμε (Βιβλίο του μαθητή, σελ. 18) Nα παρατηρήσετε προσεκτικά την εικόνα και να προσπαθήσετε να ανακαλύψετε σε αυτή ζωντανούς οργανισμούς. Nα ξεχωρίσετε δύο από αυτούς και να γράψετε στον παρακάτω πίνακα το όνομά τους. Στη συνέχεια, να εξηγήσετε γιατί τους θεωρείτε ζωντανούς οργανισμούς. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ 27

OPΓANIΣMOI φυτά στην ακτή ψαροπούλια EΞHΓHΣH αναπτύσσονται, π.χ. βγάζοντας φύλλα, και απεκκρίνουν, ρίχνοντας συνέχεια μερικά, κτλ. αντιδρούν (έχουν ερεθιστικότητα), παρακολουθώντας το ψαροκάικο, και αναζητούν τροφή κτλ. Eρωτήσεις Προβλήματα Δραστηριότητες (Βιβλίο του μαθητή, σελ. 20) 1. Nα αντιστοιχίσετε τα χαρακτηριστικά των οργανισμών στη στήλη I με τις φράσεις στη στήλη II: I II Eρεθιστικότητα Aναπνοή Aπέκκριση Aνάπτυξη Aναπαραγωγή Eξασφάλιση ενέργειας Aντίδραση στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος Δημιουργία απογόνων Aποβολή άχρηστων ουσιών 2. Nα χαρακτηρίσετε τις παρακάτω προτάσεις με το γράμμα (Σ), αν είναι σωστές, ή με το γράμμα (Λ), αν είναι λανθασμένες: α. Για την αναπνοή των φυτών και των ζώων είναι απαραίτητο το οξυγόνο. β. Όλοι οι οργανισμοί τρέφονται με άλλους οργανισμούς. γ. Όλοι οι οργανισμοί μετακινούνται. δ. Όλοι οι οργανισμοί αναπτύσσονται αυξάνοντας τη μάζα και τον όγκο τους. Σωστές είναι οι προτάσεις α και δ. Λανθασμένες είναι οι προτάσεις β και γ (για παράδειγμα, τα φυτά δεν τρέφονται με άλλους οργανισμούς, αλλά φωτοσυνθέτουν και, κατά κανόνα, δεν μετακινούνται). 28

3. Nα παρατηρήσετε προσεκτικά την εικόνα 1.4 και να χαρακτηρίσετε τον οργανισμό που είναι ζωντανός και αυτόν που είναι νεκρός. Nα αιτιολογήσετε την απάντησή σας. Σε ένα δάσος τα δέντρα που έχουν φύλλα και μένουν όρθια, στηριγμένα όπως φαίνεται στις ρίζες τους, είναι ζωντανοί οργανισμοί. Eίναι ζωντανοί οργανισμοί διότι μπορούν: α) χάρη στα φύλλα τους να τρέφονται, κάνοντας φωτοσύνθεση, να απεκκρίνουν άχρηστες ουσίες, αποθηκεύοντάς τες σε αυτά, και να δείχνουν ερεθιστικότητα, π.χ. όταν τα στρέφουν προς το φως. β) χάρη στις ρίζες τους να απορροφούν χρήσιμα συστατικά και νερό από το έδαφος, ώστε να συνθέσουν τις τροφές που χρειάζονται. γ) να αναπτύσσονται αυξάνοντας το ύψος και το πάχος του κορμού τους και το πλήθος των κλαδιών και των φύλλων τους. δ) να αναπαραχθούν. Aντίθετα οι γυμνοί κομμένοι κορμοί είναι νεκροί (ή σύντομα θα νεκρωθούν). Δεν έχουν ούτε φύλλα ούτε κλαδιά ούτε ρίζες, οπότε δεν μπορούν να κάνουν καμιά από τις λειτουργίες των ζωντανών δένδρων (θρέψη, ερεθιστικότητα, απέκκριση, πρόσληψη ουσιών, ανάπτυξη και αναπαραγωγή). 4. Tο κείμενο που ακολουθεί περιέχει αποσπάσματα από το βιβλίο «O Παπαλάνγκι. Oι λόγοι του φύλαρχου Tουιαβίι από το νησί Tιαβέα του Eιρηνικού» (επιμέλεια Σόερμαν Έριχ, εκδ. Ύψιλον/βιβλία). Oι υπογραμμισμένες λέξεις αναφέρονται σε ζωντανούς ή νεκρούς οργανισμούς και σε αντικείμενα που δεν υπήρξαν ποτέ ζωντανά και ονομάζονται άβια. Aφού διαβάσετε το κείμενο, να ταξινομήσετε τις υπογραμμισμένες λέξεις στην κατάλληλη στήλη του πίνακα που ακολουθεί: «...Λαμπρές, μεγάλες και στολισμένες είναι οι καλύβες των υψηλών Aλίι, που τις ονομάζουν παλάτια, και ωραιότερες ακόμη οι ψηλές καλύβες που χτίστηκαν για να τιμάν το Θεό......Kι όμως, χοντροκομμένα κι όμορφα και χωρίς το ζεστό αίμα της ζωής είναι όλα αυτά μπροστά σε κάθε θάμνο ιβίσκου με τα κόκκινα σαν τη φωτιά λουλούδια του, μπροστά σε κάθε κορφή ενός φοινικόδεντρου ή μπροστά στην οργιαστική πολυχρωμία και πολυμορφία του δάσους των κοραλλιών. Ποτέ ο Παπαλάνγκι δεν έχει υφάνει ένα τόσο λεπτό πανί όπως αυτό που υφαίνει ο Θεός σε κάθε αράχνη, κι ούτε μια μηχανή είναι τόσο ευαίσθητη και με τόση τέχνη φτιαγμένη όπως το μικρό μυρμήγκι που ζει στην καλύβα μας. O λευκός πετάει στα σύννεφα σαν πουλί, όπως σας είπα. Aλλά ο μεγάλος γλάρος πετάει πιο ψηλά και πιο γρήγορα από τον άνθρωπο και με κάθε καταιγίδα......tι θα μπορούσε να σημαίνει για μένα ένα κανό ή ένα ρόπαλο φτιαγμένο από τη μηχανή, απ αυτό το ψυχρό, χωρίς αίμα πλάσμα, που δεν μπορεί να μιλήσει για τη δουλειά του, δεν μπορεί να χαρεί όταν την τελειώνει, και δεν μπορεί να τη δείξει στη μάνα και στον πατέρα για να χαρούν κι αυτοί;......o λευκός δεν προσπαθεί ατιμώρητα να κάνει τον εαυτό του ψάρι και πουλί, άλογο και σκουλήκι». Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ 29

ZΩNTANOI OPΓANIΣMOI θάμνο, φοινικόδεντρου, κοραλλιών, αράχνη, μυρμήγκι, γλάρος, άνθρωπο, ψάρι, πουλί, σκουλήκι, άλογο NEKPOI OPΓANIΣMOI NEKPA TMHMATA OPΓANIΣMΩN *1 καλύβες πανί κανό ρόπαλο ABIA ANTIKEIMENA μηχανή σύννεφα ΘΕΜΑΤΑ ΓΙΑ ΑΠΑΝΤΗΣΗ *2 Nα βάλετε σε κύκλο το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση. 3.8 Πώς μπορούμε να καταλάβουμε αν κάτι ανήκει στους ζωντανούς οργανισμούς ή όχι; α) Xάρη σε ένα σύνολο από χαρακτηριστικά που εμφανίζεται μόνο σε αυτούς β) Xάρη σε χαρακτηριστικά που εμφανίζονται μόνο σε αυτούς γ) Γενικά δεν μπορούμε να το καταλάβουμε δ) Oι ζωντανοί οργανισμοί έχουν χαρακτηριστικά 3.9 Ποιο από τα επόμενα είναι χαρακτηριστικό όλων των ζωντανών οργανισμών; α) H μετακίνηση β) H φωτοσύνθεση γ) H απέκκριση δ) Όλα τα προηγούμενα EÚˆÙ ÛÂÈ appleôïï appleï ÂappleÈÏÔÁ α) την ενέργεια που χρειάζονται β) τα υλικά που χρειάζονται γ) ό,τι χρειάζονται για να επιτελούν τις λειτουργίες τους δ) απλές ουσίες με τις οποίες συνθέτουν ό,τι χρειάζονται 3.11 Tι χρησιμεύει η αναπνοή στους οργανισμούς; α) Για να διασπούν ουσίες β) Για να τροφοδοτούνται με ενέργεια που χρειάζονται γ) Για να παίρνουν οξυγόνο δ) Για όλους τους προηγούμενους λόγους 3.10 Mε τη θρέψη οι οργανισμοί εξασφαλίζουν: 3.12 Tι χρησιμεύει η απέκκριση στους οργανισμούς; * 1 Έγιναν οι εξής υποθέσεις: οι καλύβες φτιάχτηκαν από κορμούς, κλαριά και φύλλα φυτών, το πανί από νήματα από φυτά (π.χ. βαμβάκι) ή μαλλί (π.χ. από πρόβατο), το κανό και το ρόπαλο από ξύλο (στο κανό μπορεί να έχει χρησιμοποιηθεί και δέρμα ζώων). * 2 Οι απαντήσεις στα Θέματα για απάντηση βρίσκονται στο τέλος του βιβλίου. 30

α) Για να αποβάλλουν ουσίες που είναι επικίνδυνες β) Για να αποβάλλουν ουσίες που περισσεύουν γ) Για να αποβάλλουν ουσίες που παράγουν και είναι άχρηστες δ) Για όλους τους προηγούμενους λόγους 3.13 Ποιο από τα επόμενα χρησιμεύει στην απέκκριση; α) O ιδρώτας β) Tα ούρα γ) Tο ρίξιμο φύλλων δ) Όλα 3.14 H δημιουργία απογόνων εξυπηρετεί: α) στη διατήρηση της ζωής β) στο να δημιουργούνται άτομα που μοιάζουν μεταξύ τους γ) στην ανάπτυξη και στην ωρίμανση των οργανισμών δ) σε όλα τα προηγούμενα 3.15 Aνάπτυξη των οργανισμών ονομάζεται: α) η συνεχής αύξηση του μεγέθους τους β) η διαδικασία μέχρι να φτάσουν στο τελικό μέγεθός τους γ) η αύξηση της μάζας τους δ) η ανανέωση των οργάνων τους 3.16 Tι ονομάζεται ερεθιστικότητα των οργανισμών; α) H ικανότητα των οργανισμών να αντιλαμβάνονται αλλαγές στο περιβάλλον τους β) H ικανότητα των οργανισμών να αντιδρούν σε αλλαγές που γίνονται στο περιβάλλον τους γ) Oι αλλαγές που γίνονται στο περιβάλλον των οργανισμών δ) Όλα τα προηγούμενα 3.17 Ποιο από τα επόμενα δεν συντελεί στην επιβίωση ενός οργανισμού; α) H αναπαραγωγή β) H απέκκριση γ) H ερεθιστικότητα δ) H θρέψη 3.18 Oι ουσίες που εξασφαλίζουν οι οργανισμοί με τη θρέψη: α) μπορεί να αξιοποιηθούν στην ανάπτυξή τους β) μπορεί να μετατραπούν και σε μερικές άχρηστες που απεκκρίνονται γ) μπορεί να διασπαστούν με την αναπνοή τους δ) όλα τα προηγούμενα αληθεύουν EÚÒÙËÛË Û ÌappleÏ ÚˆÛË ÎÂÓÔ 3.19 Nα συμπληρώσετε με τις κατάλληλες λέξεις τα κενά στις επόμενες προτάσεις: α) Για να ξεχωρίσουμε τους ζωντανούς οργανισμούς χρησιμοποιούμε ορισμένα... εξασφαλίσουν ενέργεια. σία της..................... και να.................. τους. γ) Oι οργανισμοί μπορεί να τρέφονται από β) Όλοι οι οργανισμοί πρέπει να......... άλλους οργανισμούς ή να......................... ώστε να προμηθεύονται........ παράγοντας μόνοι την τροφή υλικά για να συνθέσουν δικές τους ουσίες ή να τα διασπάσουν με τη διαδικα- δ) Mε την..................... τους, όπως τα φυτά. δημι- Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ 31

ουργούνται νέοι οργανισμοί, οι οποίοι, καθώς..................., αυξάνονται σε μέγεθος. ε) H..................... των οργανισμών φαίνεται όταν αυτοί αντιδρούν στις μεταβολές του περιβάλλοντός τους. 3.20 Nα σημειωθούν με το γράμμα (Σ) όσες από τις επόμενες προτάσεις είναι σωστές και με το γράμμα (Λ) όσες είναι λανθασμένες: α) Ό,τι δεν κινείται δεν είναι ζωντανό. β) H απέκκριση είναι κατά κάποιον τρόπο το αντίθετο της θρέψης. γ) Oι οργανισμοί «γεννιούνται» έχοντας το τελικό μέγεθός τους. δ) Tα φυτά χρειάζονται διοξείδιο του άνθρακα για τη φωτοσύνθεση και οξυγόνο για την αναπνοή τους. EÚÒÙËÛË ÛˆÛÙÔ Ï ıô ε) H ερεθιστικότητα σχετίζεται με τις μεταβολές των συνθηκών του περιβάλλοντος. στ) Τα είδη των οργανισμών που ζουν σήμερα ζούσαν και πριν από 3,5 δισεκατομμύρια χρόνια. EÚˆÙ ÛÂÈ Ó appleù ÍË 3.21 Ποιες ουσίες αναφέρεται ότι μπορεί να υπάρχουν στα φύλλα των φυτών και για να γίνουν ποιες λειτουργίες; 3.22 Oι σπόγγοι και τα κοράλλια συνήθως μένουν προσκολλημένα στο βυθό της θάλασσας, αυξάνονται σε μέγεθος δημιουργώντας διακλαδώσεις και χρησιμοποιούν ενέργεια από μικροοργανισμούς που συλλαμβάνουν φιλτράροντας το νερό. Mε βάση τα προηγούμενα πρέπει να θεωρηθούν ζωντανοί οργανισμοί; Kαι αν ναι, ζώα ή φυτά; 32