Ονοματεπώνυμο: Ημερομηνία: Αρχαία Ελληνικά Β Γυμνασίου Ενότητα 10 η - «Ένας δύσκολος αντίπαλος» ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ (Για το συγγραφέα βλέπε αντίστοιχα εισαγωγικά σχόλια της 4 ης ενότητας). Το συγκεκριμένο απόσπασμα προέρχεται από το έργο του Λουκιανού Νεκρικοί Διάλογοι, που περιέχει συζητήσεις μεταξύ νεκρών στον Άδη. Πηγή έμπνευσης αποτέλεσε ο κυνικός φιλόσοφος Μένιππος από τα Γάδαρα της Παλαιστίνης, που πρωταγωνιστεί σε πολλούς από τους διαλόγους αυτούς. Στο συγκεκριμένο απόσπασμα ο ληστής Σώστρατος κρίνεται για τις αμαρτίες του από τον κριτή του Κάτω Κόσμου Μίνωα. ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Στο κείμενο αυτό ο Λουκιανός μας περιγράφει το διάλογο μεταξύ του κριτή του κάτω κόσμου, του Μίνωα και ενός ληστή, του Σώστρατου. Ο Σώστρατος ρωτάει το Μίνωα απ όσα έκανε στη ζώη του ποια ήταν με τη θέλησή του και ποια ήταν καθορισμένα από τη Μοίρα. Κι ο Μίνωας του απαντά ότι ήταν καθορισμένα από τη Μοίρα. Επομένως ρωτάει πάλι ο Σώστρατος, όσα κάναμε όλοι οι άνθρωποι ήταν θέλημα της Μοίρας. Κι ο Μίνωας του απαντά ότι κάνουμε το θέλημα της Μοίρας Κλωθώς, η οποία μόλις γεννηθεί ο άνθρωπος ορίζει τι πρέπει νά κάνει. Αν κάποιος έκανε φόνο, επειδή εξαναγκάστηκε από άλλον να τον κάνει, ποιος θα έχει την κατηγορία για το φόνο; Αυτός που το διέταξε, απαντά ο Μίνωας. Τότε, λέει ο Σώστρατος, εσύ Μίνωα μάς αδικείς τιμωρώντας μας, αφού αυτά που κάναμε ήταν προσταγές της Κλωθώς. Ύστερα απ αυτά ο Μίνως παραδέχεται ότι γίνονται πολλά παράλογα και αδικίες ταυτόχρονα λέει στον Έρμή να τον ελευθερώσει όμως, Σώστρατε, μην δασκαλέψεις τους άλλους νεκρούς να με ρωτούν τα ίδια πράγματα. 1
ΑΡΧΑΙΟ ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΣΩΣ. Ὁπόσα ἔπραττον ἐν τῷ βίῳ, πότερα ἑκών ἔπραττον ἢ ἐπεκέκλωστό μοι ὑπὸ τῆς Μοίρας; ΜΙΝ: Ὑπὸ τῆς Μοίρας δηλαδή. ΣΩΣ: Οὐκοῦν καὶ οἱ χρηστοὶ ἅπαντες καὶ οἱ πονηροὶ δοκοῦντες ἐκείνῃ ὑπηρετοῦντες ταῦτα ἐδρῶμεν; ΜΙΝ: Ναί, τῇ Κλωθοῖ, ἥ ἑκάστῳ ἐπέταξε γεννηθέντι τὰ πρακτέα. ΣΩΣ: Εἰ τοίνυν ἀναγκασθεὶς τις ὑπ ἅλλου φονεύσαι τινὰ οὐ δυνάμενος ἀντιλέγειν, οἷον δήμιος ἢ δορυφόρος, ὁ μὲν δικαστῇ πεισθείς, ὁ δὲ τυράννῳ, τίνα αἰτιάσῃ τοῦ φόνου; ΜΙΝ: Δῆλον ὡς τὸν δικαστὴν ἢ τὸν τύραννον, ἐπεὶ οὐδὲ τὸ ξίφος αὐτό ὑπηρετεῖ γὰρ ὄργανον ὂν τοῦτο πρὸς τὸν θυμὸν τῷ πρώτῳ παρασχόντι τὴν αἰτίαν. ΣΩΣ: Οὐκοῦν ὁρᾷς πῶς ἄδικα ποιεῖς κολάζων ἡμὰς ὑπηρέτας γενομένους ὧν ἡ Κλωθὼ προσέταττεν; Οὐ γὰρ δὴ ἐκεῖνό γε εἰπεῖν ἔχοι τὶς ὡς ἀντιλέγειν δυνατὸν ἦν ΣΩΣ: Πόσα από αυτά που έκανα στη ζωή μου τι από τα δύο: τα έκανα με τη θέλησή μου ή μου είχαν καθοριστεί από τη Μοίρα; ΜΙΝ: Είναι φανερό από τη Μοίρα. ΣΩΣ: Λοιπόν, και όλοι οι ενάρετοι και όσοι φαίνονται κακοί κάναμε αυτά υπηρετώντας εκείνη; ΜΙΝ: Ναι, (κάνουμε το θέλημα) της Κλωθώς η οποία όρισε για τον καθένα τι έπρεπε να κάνει, όταν γεννήθηκε. ΣΩΣ Εάν λοιπόν κάποιος, εξαναγκασμένος από κάποιον άλλον, σκοτώσει κάποιον χωρίς να μπορεί να προβάλλει αντίρρηση όπως για παράδειγμα ένας δήμιος ή ένας δορυφόρος ο ένας υπακούοντας σε δικαστή, κι άλλος σε τύραννο, ποιον θα κατηγορήσεις για το φόνο; ΜΙΝ: Είναι φανερό το δικαστή ή τον τύραννο, κι όχι το ίδιο το ξίφος γιατί ως όργανο εκτελεί τη θέληση του πρωταιτίου. ΣΩΣ: Βλέπεις, λοιπόν, πόσο άδικα κάνεις να μας τιμωρείς επειδή γίναμε υπηρέτες αυτών που η Κλωθώ διατάζει; Γιατί βέβαια δεν μπορεί κανεί να υποστηρίζει εκείνο, ότι δηλαδή ήταν δυνατό να προβάλλει αντίρρηση 2
τοῖς μετὰ πάσης ἀνάγκης προστεταγμένοις. ΜΙΝ: Ὧ Σώστρατε, πολλὰ ἴδοις ἂν καὶ ἄλλα οὐ κατὰ λόγον γιγνόμενα, εἰ ἀκριβῶς ἐξετάζοις. Ἀπόλυσον αὐτόν, ὦ Ἑρμῆ, καὶ μηκέτι κολαζέσθω. Ὅρα δὲ μὴ καὶ τοὺς ἄλλους νεκροὺς τὰ ὅμοια ἐρωτᾶν διδάξῃς. σε εντολές που έπρεπε κατ ανάγκη να εκτελεστούν ΜΙΝ: Σώστρατε, θα δεις κι άλλα πολλά παράλογα αν τα εξετάζεις με ακρίβεια. Ερμή, ελευθέρωσέ τον κι ας μην τιμωρείται άλλο πια. Πρόσεξε όμως να μη διδάξεις και στους άλλους νεκρούς να ρωτούν παρόμοια. Λουκιανός, Νεκρικοὶ διάλογοι 24.2-3 (διασκευὴ) ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΑ - ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ Μοίρα: οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι η ζωή των ανθρώπων είναι προκαθορισμένη από τις Μοίρες. Η λέξη μοίρα προέρχεται από τη λέξη μοιράζω και σχετίζεται με το μερίδιο, που παίρνει κάθε άνθρωπος κατά τη μοιρασιά της ζωής και της ευτυχίας. Επομένως μοίρα σημαίνει κυρίως το κομμάτι που διεκδικεί κανείς στη ζωή και στην ευτυχία. Σχετικές αναφορές υπάρχουν στην Οδύσσεια και στην Ιλιάδα. Στο προοίμιο της Οδύσσειας υποστηρίζεται ότι ο άνθρωπος καθορίζει μόνος του τη μοίρα του (οι σύντροφοι του Οδυσσέα τιμωρήθηκαν, επειδή οι ίδιοι επέλεξαν να φάνε τα βόδια του Ήλιου). Στην Ιλιάδα, όμως, ο Δίας λυπάται που δεν μπορεί να αλλάξει την προκαθορισμένη μοίρα του Σαρπηδόνα. Τη Κλωθώ: οι Μοίρες σύμφωνα με την αρχαία ελληνική μυθολογία ήταν τρεις: η Κλωθο), που έκλωθε το νήμα της ζωής, η Λάχεσις, που μοίραζε στους ανθροόπους αυτό που ανήκε στον καθένα, και η Άτροπος, που φρόντιζε να μην υπάρξει καμία αλλαγή σε ό,τι ήταν γραφτό να συμβεί. ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΩΝ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ 1. Να διατυπώσετε με δικά σας λόγια τον συλλογισμό, με τον οποίο ο Σώ- στρατος αποποιείται την ευθύνη για τις εγκληματικές πράξεις του. Να σχολιάσετε την επιχειρηματολογία του. Ο Μίνωας υποστηρίζει ότι η Κλωθώ είναι αυτή, που καθορίζει τι πρέπει να κάνει κάθε άνθρωπος. Αν αυτή η προϋπόθεση είναι δεκτή, τότε ο άνθρωπος δεν έχει ευθύνη για τις πράξεις του, αφού δεν τις αποφασίζει ο ίδιος. Οι ανθρώπινες ενέργειες δεν είναι αποτέλεσμα έλλογης κρίσης και δεν είναι στην ευχέρεια του ανθρώπου να τις αποφύγει, αφού η ζωή του είναι προκαθορισμένη από τη μοίρα. Δεν μπορούμε, λοιπόν, να κατηγορήσουμε κάποιον, επειδή πράττει κάτι που του επιβάλλουν και που δεν μπορεί να το αρνηθεί. Θα ήταν σαν να κατηγορούμε το εργαλείο για μια ζημιά, που κάνει κάποιος χρησιμοποιώντας το. 3
2. Πώς αντιδρά ο σοφός κριτής Μίνωας στην επιχειρηματολογία του Σώστρατου; Ο Μίνωας αναγκάζεται να συμφωνήσει με το Σώστρατο και να δεχτεί ότι είναι παράλογο να τιμωρούνται οι άνθρωποι για πράξεις, που δεν έχουν αποφασίσει οι ίδιοι. Όμως, όπως λέει, αυτό δεν είναι το μόνο παράλογο που συμβαίνει. Πολλά πράγματα είναι αντίθετα προς τη λογική του ανθρώπου, όμως δεν μπορούν να αλλάξουν. Τελικά ο Μίνωας απαλλάσσει το Σώστρατο από την τιμωρία, επειδή ο Σώστρατος κατάλαβε την αδικία και το παράλογο του θέματος. Κατέστησε, όμως, προσεκτικό τον Ερμή να μη δώσει την ευκαιρία και σε άλλους νεκρούς να ρωτούν τα ίδια, για να μη μάθουν την αλήθεια και αναγκαστεί να τους απαλλάξει κι εκείνους. 3. Στην εισαγωγή του κειμένου της Ενότητας διαβάζουμε: «Ο Λουκιανός... αμφισβητεί τις αυθεντίες, ειρωνεύεται τη ματαιοδοξια των ανθρώπων, τα σύμβολα και τις ξεπερασμένες ιδέες». Ποιες από τις παρατηρήσεις αυτές επιβεβαιώνονται από το κείμενο που μόλις μελετήσατε; Στο απόσπασμα αυτό μπορούμε να διακρίνουμε τη διάθεση του Λουκιανού να καυτηριάσει τις δεισιδαιμονίες των συγχρόνων του, καθώς ο Σώστρατος με την επιχειρηματολογία του φανερώνει την αντίφαση μεταξύ λογικής και δεισιδαιμονίας. Με τον τρόπο αυτό ειρωνεύεται τους φιλοσόφους, που βασίζουν τους φιλοσοφικούς στοχασμούς τους σε τέτοιου είδους παράλογες δεισιδαιμονίες. Επίσης αμφισβητεί τις αυθεντίες και ανατρέπει τα δεδομένα, αφού τολμάει να κάνει λόγο για την αθώωση ενός ληστή, ο οποίος ανέτρεψε με τη λογική του τις αποφάσεις του σοφού Μίνωα. Ακόμη μέσα από αυτό το απόσπασμα ο άνθρωπος φαίνεται εξαιρετικά αδύναμος και άβουλος, αφού δεν αποφασίζει ο ίδιος για τις ενέργειές του και τη ζωή του, αλλά εκτελεί όσα έχουν προκαθοριστεί γι αυτόν. Όλες αυτές οι ιδέες, που προσβάλλουν την αξιοπρέπεια και τη λογική του ανθρώπου, αντιμετωπίζονται με ειρωνεία και σαρκασμό από το Λουκιανό. Οι ιδέες της Μοίρας και της μετά θάνατον τιμωρίας θεωρούνται ξεπερασμένες. 4. Η αντίληψη πως οι ανθρώπινες πράξεις είναι προδιαγεγραμμένες από τημοίρα επιβιώνει ως τις μέρες μας. Πώς εξηγείται, κατά τη γνώμη σας, αυτό; Κάθε λαός κουβαλάει ανά τους αιοτνες την πνευματική κληρονομιά του. Όσες εξωτερικές επιδράσεις κι αν δεχτεί, όσο κι αν αλλοιωθούν οι λαϊκές αντιλήψεις και δοξασίες, πάντα είναι δυνατό να ανιχνεύσουμε κατάλοιπα προηγούμενων εποχών. Τα κοινά σημεία ανάμεσα στη ζωή των αρχαίων και των νέων Ελλήνων, που είναι πάρα πολλά, φανεροτνουν την ενότητα και τη συνέχεια του ελληνικού έθνους. Οι αντιλήψεις σχετικά με τη μοίρα αντικρούονται από τη λογική, όμως πολλές φορές θεωρούνται αποδεκτές, 4
λόγω επιδράσεων από την προφορική παράδοση. Εξάλλου πολλές φορές οι άνθρωποι έρχονται αντιμέτωποι με καταστάσεις, για τις οποίες δεν ευθύνονται. Έτσι οδηγούνται στην αντίληψη ότι κάποια ανοπερη δύναμη καθορίζει τη ζωή τους. ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΕΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ 1. Γιατί τελικά ο Μίνωας απαλλάσσει το Σώστρατο από την τιμωρία; Ο Σώστρατος με τις συνεχείς ερωτήσεις του κατάφερε να μάθει την αλήθεια και να αποκαλύψει την αδικία. Είναι άδικο, λέει να τιμωρούμαστε για πράξεις, που δεν έχουμε αποφασίσει εμείς, αλλά κάποιος άλλος μας τις επιβάλλει. Ο Μίνωας δεν μπορεί να του δώσει μία ικανοποιητική εξήγηση κι έτσι το μόνο που μπορεί να κάνει είναι να τον αφήσει ατιμώρητο. Επομένως η γνώση της αλήθειας έσωσε το Σώστρατο από την τιμωρία. 2. Ποια ακριβώς είναι η αδικία που επισημαίνει ο Σώστρατος; Ο Σώστρατος προπα ζητά να μάθει ποιος είναι υπεύθυνος για τις πράξεις των ανθροχπων. Αφού βεβαιωθεί ότι τόσο οι καλές όσο και οι κακές αποφάσεις ελήφθησαν από τη Μοίρα και όχι από τους ανθρώπους, προχωρά στο επόμενο βήμα του συλλογισμού του, που αναφέρεται στην τιμωρία για την απόδοση δικαιοσύνης. Εδώ διαπιστώνει πως ο σοφός Μίνωας έχει υποπέσει σε σφάλμα, γιατί είναι άδικο να τιμωρείται άλλος από αυτόν που έχει την ευθύνη. Εφόσον για τις αποφάσεις και πράξεις δεν ευθύνονται οι άνθρωποι αλλά η Μοίρα, είναι άδικο να τιμωρούνται οι προποι. Η Κλωθώ) είναι υπεύθυνη για ό,τι καλό και ό,τι κακό συμβαίνει. Επομένως, δεν μπορεί κανείς ούτε να κατακρίνει ούτε να επαινέσει τους ανθροχπους για τις πράξεις τους. 5