αμφισβητεί τις αυθεντίες, ειρωνεύεται τη ματαιοδοξία των ανθρώπων, τα σύμβολα και τις ξεπερασμένες ιδέες. σκέψη καθαρή και γοργή, διάλογοί

Transcript

1 Ε Ν Ο Τ Η Τ Α 10 Έ ν α ς δ ύ σ κ ο λ ο ς αντίπαλος Ο Λουκιανός καυτηριάζει στο σύνολο του έργου του τις δεισιδαιμονίες των συγχρόνων του, την προσποίηση και τις παρεξηγήσεις των φιλοσόφων, τις ανθρώπινες αδυναμίες. εν ανήκει σε καμία φιλοσοφική σχολή, αμφισβητεί τις αυθεντίες, ειρωνεύεται τη ματαιοδοξία των ανθρώπων, τα σύμβολα και τις ξεπερασμένες ιδέες. Η σκέψη του είναι καθαρή και γοργή, οι διάλογοί του είναι χαριτωμένοι και ζωηροί. Χαρακτηριστικός είναι ο διάλογος ανάμεσα στο ληστή Σώστρατο που κρίνεται για τις αμαρτίες του και στον κριτή του Κάτω Κόσμου Μίνωα.

2 4 ΣΩΣ: ΜΙΝ: ΣΩΣ: ΜΙΝ: ΣΩΣ: ΜΙΝ: ΣΩΣ: ΜΙΝ: Ὁπόσα ἔπραττον ἐν τῷ βίῳ, πότερα ἑκών ἔπραττον ἤ ἐπεκέκλωστό μοι ὑπό τῆς Μοίρας; Ὑπό τῆς Μοίρας δηλαδή. Οὐκοῦν καί οἱ χρηστοί ἄπαντες καί οἱ πονηροί δοκοῦντες ἐκείνῃ ὑπηρετοῦντες ταῦτα ἐδρῶμεν; Ναί, τῇ Κλωθοῖ, ἥ ἑκάστῳ ἐπέταξε γεννηθέντι τά πρακτέα. Εἰ τοίνυν ἀναγκασθείς τις ὑπ ἄλλου φονεύσαι τινά οὐ δυνάμενος ἀντιλέγειν, οἷον δήμιος ἤ δορυφόρος, ὁ μέν δικαστῇ πεισθείς, ὁ δέ τυράννῳ, τίνα αἰτιάσῃ τοῦ φόνου; ῆλον ὡς τόν δικαστήν ἤ τόν τύραννον, ἐπεί οὐδέ τό ξίφος αὐτό ὑπηρετεῖ γάρ ὄργανον ὄν τοῦτο πρός τόν θυμόν τῷ πρώτῳ παρασχόντι τήν αἰτίαν. Οὐκοῦν ὁρᾷς πῶς ἄδικα ποιεῖς κολάζων ἡμᾶς ὑπηρέτας γενομένους ὧν ἡ Κλωθώ προσέταττεν; Οὐ γάρ δή ἐκεῖνό γε εἰπεῖν ἔχοι τις ὡς ἀντιλέγειν δυνατόν ἦν τοῖς μετά πάσης ἀνάγκης προστεταγμένοις. Ὦ Σώστρατε, πολλά ἴδοις ἄν καί ἄλλα οὐ κατά λόγον γιγνόμενα, εἰ ακριβῶς ἐξε-τάζοις. Ἀπόλυσον αὐτόν, ὦ Ἑρμῆ, καί μηκέτι κολαζέσθω. Ὅρα δέ μή τούς ἄλλους νεκρούς τά ὅμοια ἐρωτᾶν διδάξῃς. Λουκιανός, Νεκρικοί ιάλογοι (διασκευή) ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΣΩΣ: ΜΙΝ: ΣΩΣ: ΜΙΝ: ΣΩΣ: ΜΙΝ: ΣΩΣ: ΜΙΝ: Όσα έκανα στη ζωή μου, τι από τα δύο με τη θέλησή μου τα έκανα ή είχαν καθοριστεί για μένα από τη Μοίρα; Από τη Μοίρα φυσικά. Λοιπόν και όλοι εμείς που δίναμε την εντύπωση ότι ήμαστε ενάρετοι και κακοί κάναμε αυτά γιατί υπηρετούσαμε τη Μοίρα; Ναι, την Κλωθώ, η οποία όρισε για τον καθένα, όταν γεννήθηκε, τι έπρεπε να κάνει. Αν λοιπόν κανείς σκότωνε κάποιον, επειδή αναγκάστηκε από άλλον, γιατί δεν μπορούσε να διαφωνήσει, για παράδειγμα ο δήμιος ή ο σωματοφύλακας, ο πρώτος υπακούοντας σε δικαστή και ο δεύτερος σε τύραννο, ποιον θα κατηγορήσεις για το φόνο; Φανερά το δικαστή ή τον τύραννο, γιατί ούτε το ίδιο το ξίφος (δεν μπορώ να κατηγορήσω) γιατί αυτό ως όργανο εκτελεί τη θέληση του πρωταίτιου. Βλέπεις λοιπόν πώς ενεργείς άδικα που τιμωρείς εμάς που ήμαστε υπηρέτες όσων μας διέταξε η Κλωθώ; Γιατί βέβαια δε θα μπορούσε να πει κάποιος εκείνο, ότι δηλαδή ήταν δυνατό να διαφωνήσουμε με εντολές που έπρεπε κατ ανάγκη να εκτελεστούν. Σώστρατε, θα μπορούσες να δεις ότι και πολλά άλλα γίνονται παράλογα, αν τα εξέταζες με ακρίβεια. Ελευθέρωσέ τον, Ερμή, και ας μην τιμωρείται πια. Πρόσεξε όμως μήπως διδάξεις τους άλλους νεκρούς να ρωτούν τα όμοια.

3 5 Απόδοση λέξεων και φράσεων του κειμένου στο νεοελληνικό λόγο ὁπόσα = ἔπραττον (< πράττω = κάνω) πότερα = ἑκών = ἐπεκέκλωστό μοι (< ἐπικλώθομαι = καθορίζομαι) δηλαδή = οὐκοῦν = χρηστοί (< χρηστός - ή - όν = ηθικός, τίμιος, ωφέλιμος, ενάρετος) πονηροί (< πονηρός - ά - όν = κακός) δοκοῦντες (< δοκέω - ῶ = νομίζω, δίνω την εντύπωση) ἐδρῶμεν (< δράω - δρῶ = κάνω, προξενώ) ἐπέταξε (< ἐπιτάσσω = διατάζω, ορίζω) ἑκάστῳ = γεννηθέντι (< γεννῶμαι = γεννιέμαι) τά πρακτέα = ἀναγκασθείς (< ἀναγκάζομαι) = φονεύσαι τινά (< φονεύω = σκοτώνω) οὐ δυνάμενος ἀντιλέγειν (< αντιλέγω = διαφωνώ) οἷον = δορυφόρος = πεισθείς (< πείθομαι = υπακούω) τίνα αἰτιάσῃ (< αἰτιάομαι - αἰτιῶμαι = κατηγορώ) = δῆλον = ὑπηρετεῖ γάρ ὄργανον ὄν = όσα έκανα τι από τα δύο με τη θέληση (κάποιου) έχουν καθοριστεί για μένα φανερά, φυσικά λοιπόν ενάρετοι κακοί που δίναμε εντύπωση κάναμε όρισε για τον καθένα όταν γεννήθηκε αυτά που πρέπει να γίνουν επειδή αναγκάστηκε να σκοτώσει κάποιον επειδή δεν μπορούσε να διαφωνήσει για παράδειγμα σωματοφύλακας υπακούοντας ποιον θα κατηγορήσεις φανερά γιατί ως όργανο εκτελεί

4 6 πρός τόν θυμόν τῷ πρώτῳ παρασχόντι τήν αἰτίαν= κολάζων (< κολάζω = τιμωρώ) = γενομένους ὑπηρέτας = προσέταττεν (< προστάττω = διατάζω, ορίζω) = οὐ εἰπεῖν ἔχοι τις = ὡς ἀντιλέγειν δυνατόν ἦν = τοῖς προστεταγμένοις (< προστάττομαι=εκτελώ) μετά πάσης ἀνάγκης = ἴδοις ἄν (< ὁρῶ = βλέπω) οὐ κατά λόγον = ἀπόλυσον (< ἀπολύω = ελευθερώνω) = μηκέτι κολαζέσθω (< κολάζομαι = τιμωρούμαι) = ὅρα (< ὁράω - ὁρῶ = βλέπω, προσέχω, παρατηρώ) = ἐρωτᾶν = (ἐρωτάω-ῶ = ρωτώ) τη θέληση του πρωταίτιου που τιμωρείς που ήμαστε υπηρέτες διέταζε, όριζε δε θα μπορούσε να πει κάποιος ότι ήταν δυνατό να διαφωνήσουμε σε εντολές που έπρεπε κατ ανάγκη να εκτελεστούν θα μπορούσες να δεις παράλογα ελευθέρωση ας μην τιμωρείται πια πρόσεξε να ρωτούν Προσέξτε! Στη 10 η Ενότητα (β μέρος) στη σελίδα 36 υπάρχει η διαχρονική πορεία της γλώσσας. ίνονται οι σημαντικότερες λέξεις του κειμένου και καταδεικνύεται η πορεία τους μέσα στο χρόνο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Καλό θα ήταν ν ασχοληθείτε όλοι μ αυτό το σημαντικό κεφάλαιο, γιατί στοχεύει στην καλύτερη κατανοήση των αρχαίων ελληνικών λέξεων, καθώς και στον εμπλουτισμό του λεξιλογίου σας στο νεοελληνικό λόγο, με την παράθεση ομόρριζων νεοελληνικών λέξεων, που όπως θα διαπιστώσετε είναι άμεσα συνδεδεμένος με τον αρχαίο ελληνικό λόγο.

5 7 Ο Σώστρατος προσπαθεί να πείσει το Μίνωα να μην τον τιμωρήσει, διατυπώνοντας την άποψη ότι αυτός δεν έφταιγε για τις παρανομίες που διέπραξε, αφού οι πράξεις μας (καλές ή κακές) είναι από την ώρα που γεννιόμαστε προκαθορισμένες από τη Μοίρα και συγκεκριμένα την Κλωθώ. Χρησιμοποιεί μάλιστα δύο χαρακτηριστικά παραδείγματα, το ένα αναφέρεται στο δήμιο που αναγκάζεται να σκοτώσει κάποιον εκτελώντας την απόφαση του δικαστή και το άλλο στο σωματοφύλακα που και αυτός αναγκάζεται να σκοτώσει κάποιον όταν τον διατάξει ο τύραννος. Ο Μίνωας αναγνωρίζει ότι ο πραγματικός υπαίτιος του φόνου σ αυτές τις περιπτώσεις είναι ο δικαστής και ο τύραννος, αφού ο δήμιος και ο σωματοφύλακας εκτελούν εντολές των ανωτέρων τους και δεν μπορούν να ενεργήσουν διαφορετικά. Ο Σώστρατος, λοιπόν, εκμεταλλεύεται την ευκαιρία και παρουσιάζει και αυτός ότι υπαίτιος για τις παράνομες πράξεις που διέπραξε δεν είναι ο ίδιος αλλά η Μοίρα, αφού αυτά καθόρισε να εκτελεστούν την ώρα της γέννησής του. Ο Μίνωας αποδέχεται τελικά τον ισχυρισμό του Σώστρατου και τον ελευθερώνει, συμβουλεύοντάς τον να μην πει τίποτα για την αθώωσή του στους άλλους νεκρούς και τον ρωτούν τα ίδια.

6 8 Ο δικαστής του Κάτω Κόσμου Μίνωας ελέγχει το ληστή Σώστρατο για τις αμαρτίες που διέπραξε όσο ζούσε. Ο Σώστρατος όμως κατορθώνει να τον πείσει χρησιμοποιώντας το παράδειγμα του δήμιου και του σωματοφύλακα που εκτελώντας ε- ντολές, ο ένας του δικαστή και ο άλλος του τύραννου δεν ευθύνονται οι ίδιοι για τους φόνους που διαπράττουν αλλά αυτοί που τους διατάζουν (δικαστής, τύραννος). Ισχυρίζεται λοιπόν ότι οι αμαρτίες που έκανε ήταν προκαθορισμένες από τη Μοίρα, επομένως εκείνος δεν ευθύνεται γιατί δεν μπορούσε να αποφύγει τη διάπραξή τους. Τ Ο ρόλος της μοίρας στην ανθρώπινη ζωή και η ευθύνη του ανθρώπου για τις πράξεις του. Προσέξτε! Μέσα από το συγκεκριμένο διάλογο ο Λουκιανός πετυχαίνει να σατιρίσει το παράλογο τέτοιων επιχειρημάτων, που συχνά χρησιμοποιούσαν οι σοφιστές, και κατ επέκταση το σοφιστικό κίνημα. Σημείωση: σοφιστές: Έλληνες φιλόσοφοι και στοχαστές που δίδασκαν στην αρχαία Αθήνα τον 5 ο αιώνα π.χ. ίδασκαν έναντι πολύ υψηλής αμοιβής μαθήματα γλώσσας, ρητορική, μαθηματικά και την τέχνη της πολιτικής. ΟΙ σοφιστές στόχευαν στη δόξα και τον πλούτο και ανταγωνίζονταν μεταξύ τους ποιος θ αποκτήσει περισσότερους μαθητές, δηλαδή πελάτες. Χρησιμοποιούσαν συλλογισμούς σκόπιμα λαθεμένους όπου με βάση τη λογική επιχειρηματολογία αποδείκνυαν ότι δεν υ- πάρχει μία αντικειμενική αλήθεια αλλά πολλές υποκειμενικές αλήθειες. Με την ευφράδεια, λοιπόν, την έξυπνη επιχειρηματολογία, τη σωστή και ζυγισμένη δομή του λόγου, χάριζαν στους μαθητές τους νίκες στα δικαστήρια και στο δήμο. Σπουδαίοι σοφιστές υπήρξαν ο Πρωταγόρας, Πρόδικος, ο Γοργίας, Λουκιανός κ.ά.

7 9 Σοφιστές Τα δύο κείμενα της 10 ης ενότητας (και το παράλληλο κείμενο) είναι αποσπάσματα από το έργο του Λουκιανού Νεκρικοί διάλογοι. Λουκιανός: Σοφιστής και συγγραφέας ( μ.χ.) Γεννήθηκε από Σύρους γονείς, στα Σαμόσατα της Ασσυρίας (αρχαία ασιατική χώρα). Εξαιτίας της οικονομικής ανέχειας της οικογένειάς του διέκοψε τις σπουδές του και ασχολήθηκε με τη μαρμαρογλυπτική την οποία όμως γρήγορα εγκατέλειψε. Έμαθε ελληνικά και ρητορική. Αφού έκαν αρκετές περιοδείες στην Ασία και στην Ευρώπη προκειμένου ν αποκτήσει χρήματα, διδάσκοντας και εκφωνώντας ρητορικούς λόγους, οτ 165 μ.χ. εγκαταστάθηκε για είκοσι χρόνια στην Αθήνα. Προς το τέλος της ζωής τους ανέλαβε ανώτερη δικαστική θέση στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, διορισμένος εκεί απ το ρωμαίο αυτοκράτορα Σέβηρο. Έργα: Τα έργα του είναι περισσότερα διαλογικά (φιλοσοφικοί, νεκρικοί, ενάξιοι, θεών διάλογοι κ.ά.), επιστολές, μυθιστορήματα κ.ά. ΟΙ διάλοιγοι του χαρακτηρίζονται και από σατιρική διάθεση, εμπαίζει και χλευάζει πρόσωπα και καταστάσει όχι μόνο για να προκαλέσει το γέλιο αλλά και να διδάξει επιδεικνύοντας έτσι την ομορφιά του ελληνικού πνεύματος. Αν και ήταν Σύρος κατόρθωσε να γράψει όπως οι καλύτεροι Έλληνες αττικοί πεζογράφοι. Η γλώσσα του είναι η καθαρεύουσα ελληνική της εποχής του. Το ύφος των έργων του χαρακτηρίζεται από σαφήνεια και κομψότητα. Η επίδραση του έργου του στους σύγχρονους του, στους Βυζαντινούς και στους υτικοευρπωπαίους ήταν μεγάλη, γι αυτό υπήρξαν πολλοί μιμητές και έγιναν και πολλές μεφράσεις. ΠΡΑΓΜΑΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ 1. Μίνωας: Υπήρξε γνωστός βασιλιάς της Κρήτης, από τον οποίο πήρε το όνομά του ο λαμπρός κρητικός πολιτισμός της Εποχής του Χαλκού. Ήταν γιος του ία και της Ευρώπης, αδερφός του Ραδάμανθυ και του Σαρπηδόνα, πατέρας εννέα παιδιών από την Πασιφάη. Ο ίδιος ο ίας του δίδαξε την τέχνη να κυβερνά τους ανθρώπους και μέσω του Μίνωα έδωσε τους πρώτους νόμους στους ανθρώπους. Ο Όμηρος παρουσιάζει το Μίνωα ως δικαστή των σκιών μαζί με τον αδερφό του Ραδάμανθυ και τον Αιακό.

8 10 2. Μοίρες: Οι Μοίρες ήταν χαρακτήρες της ελληνικής μυθολογίας. Οι Μοίρες παριστάνονταν, συνήθως, ως τρεις γυναικείες μορφές. Ήταν τρεις, η Κλωθώ, η Λάχεση και η Άτροπος, και οι αρχαίοι τις φαντάζονταν σαν τρεις γυναίκες που κλώθουν τα νήματα της ζωής των ανθρώπων. Η Κλωθώ έγνεθε το νήμα της ζωής, η Λάχεση μοίραζε τους κλήρους με το τι ήταν γραφτό να λάχει στον καθένα, ενώ η Άτροπος έκοβε το νήμα της ζωής. Η λέξη "μοίρα" παράγεται από το ρήμα "μοιράζω" και αντικατοπτρίζει την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων σχετικά με το τυχαίο και το ασήμαντο τόσο της ανθρώπινης ζωής όσο και της ευτυχίας ή δυστυχίας του κάθε ανθρώπου κατά τη διάρκειά της. ΕΡ ΜΗΝ ΕΥΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗ ΗΣ Ρ Ε ΙΣ Ναι, τῇ Κλωθοῖ ἥ τά πρακτέα: Προβάλλεται η άποψη που ίσχυε στην αρχαιότητα και επιβιώνει α- κόμα και σήμερα μας σχετικά με το ρόλο που διαδραματίζει η μοίρα στην ανθρώπινη ζωή. Η Μοίρα παρουσιάζεται ως ο παράγοντας που καθορίζει οτιδήποτε και αν συμβεί στη ζωή του ανθρώπου από τη στιγμή της γέννησής του μέχρι το θάνατό του. ὁρᾷς πῶς ἄδικα ποιεῖς κολάζων προστεταγμένοις: Ο Σώστρατος αποδίδει τις εγκληματικές πράξεις του στη Μοίρα και αμφισβητεί άμεσα και απερίφραστα την απόφαση του δικαστή Μίνωα, που λέει ότι άδικα τον κατηγορεί για πράξεις που δεν ευθύνεται αυτός αλλά η Μοίρα η οποία κατά τη στιγμή της γέννησής του καθὀρισε τι θα του συμβεί στη ζωή. Επομένως αυτός, δηλαδή ο Σώστρατος, ήταν απλώς το εκτελεστικό όργανο αυτών που αποφάσισε η Μοίρα. ὅρα δέ μή καί ἐρωτᾶν διδάξῃς: Ο Μίνωας αθωώνει το ληστή χωρίς ιδιαίτερη σκέψη, δείχνοντας ενδιαφέρον μόνο για την προοπτική να παρασυρθούν και άλλοι νεκροί από την περίπτωση του Σώστρατου και ζητήσουν και εκείνοι να αθωωθούν. Ο ακριβοδίκαιος Μίνωας λοιπόν απομυθοποιείται πλήρως.

9 11 Ερωτήσεις του βιβλίου 1. Να διατυπώσετε με δικά σας λόγια το συλλογισμό με τον οποίο ο Σώστρατος αποποιείται την ευθύνη για τις εγκληματικές πράξεις του. Να σχολιάσετε την επιχειρηματολογία του. Ο Σώστρατος υποστηρίζει ότι ο ίδιος, όπως και όλοι γενικά οι άνθρωποι, διέπραξε εγκληματικές πράξεις, υπακούοντας στις εντολές της Μοίρας, η οποία δηλαδή είχε προδιαγράψει τη ζωή και τις ενέργειές του. Επομένως, αυτός δεν ευθύνεται για τις πράξεις του και γι' αυτό δε θα πρέπει και να τιμωρηθεί. Ο συλλογισμός του ληστή Σώστρατου δεν είναι λογικός, αλλά χαρακτηρίζεται από κενά και αντιφάσεις. Ωστόσο, κατορθώνει να πείσει το δικαστή Μίνωα και να κερδίσει την αθώωσή του. 2. Πώς αντιδρά ο σοφός κριτής Μίνωας στην επιχειρηματολογία του Σώστρατου; Ο σοφός κριτής Μίνωας παρασύρεται από την επιχειρηματολογία του Σώστρατου, δεν καταλαβαίνει τα λογικά σφάλματα που αυτή περιέχει και στο τέλος του διαλόγου συμφωνεί με την άποψη του ληστή. Μην μπορώντας να απαντήσει με διαφορετικό τρόπο στις ρητορικές ερωτήσεις του Σώστρατου, δέχεται ως λογικά όσα λέει, πείθεται για την αθωότητά του και έτσι αποφασίζει να μην τον τιμωρήσει και διατάζει τον Ερμή να τον ελευθερώσει. ρητορική ερώτηση = η ερώτηση που εμπεριέχει την απάντηση. η ερώτηση αυτή διατυπώνεται ως σχήμα λόγου περισσότερο και η απάντησή της θεωρείται αυτονόητη ή περιττή, π.χ. είναι αλήθεια ότι τα λουλούδια ανθίζουν την άνοιξη; (η απάντηση εννοείται ότι είναι ναι ή θα μπορούσε να είναι και όχι). 3. Στην εισαγωγή του κειμένου της Ενότητας διαβάζουμε: «Ο Λουκιανός αμφισβητεί τις αυθεντίες, ειρωνεύεται τη ματαιοδοξία των ανθρώπων, τα σύμβολα και τις ξεπερασμένες ιδέες». Ποιες από τις παρατηρήσεις αυτές επιβεβαιώνονται από το κείμενο που μόλις μελετήσατε;

10 12 Η αμφισβήτηση αυθεντιών και ξεπερασμένων ιδεών είναι εμφανής στο διάλογο ανάμεσα στο Σώστρατο και τον κριτή Μίνωα. Ο πρώτος δεν παραδέχεται αλλά αμφισβητεί την κρίση του Μίνωα, επικρίνοντας μάλιστα την απόφασή του να τον τιμωρήσει για τις πράξεις του. Εναντιώνεται λοιπόν στη γνώμη του δικαστή του Κάτω Κόσμου Μίνωα, ο οποίος θεωρούνταν από όλους ακριβοδίκαιος, ασκώντας του έντονη κριτική σχετικά με το αλάνθαστο των αποφάσεών του. Με λίγα λόγια, ο Σώστρατος λειτουργεί όπως οι σοφιστές εκείνης της περιόδου, οι οποίοι αμφισβητούσαν τα καθιερωμένα. Μια σταθερή αξία ο Μίνωας- κρίνεται και αμφισβητείται, με αποτέλεσμα να φαίνεται ότι οι αποφάσεις του δεν ήταν πάντα σωστές και τελικά να απομυθοποιείται. αυθεντία = πρόσωπο που η γνώμη του είναι αδιαμφισβήτητη και οι απόψεις του έχουν εύρος και δεν μπορούν ν αμφισβητηθούν από κανέναν. 4. Η αντίληψη πως οι ανθρώπινες πράξεις είναι προδιαγεγραμμένες από τη μοίρα επιβιώνει ως τις μέρες μας. Πώς εξηγείται, κατά την άποψή σας, αυτό; Ήταν και συνεχίζει να είναι γνωστή ως τις μέρες μας η άποψη ότι οι πράξεις στις οποίες προβαίνουν οι άνθρωποι είναι καθορισμένες από μια δύναμη ανώτερη από τους ίδιους, που αποκαλείται Μοίρα. Η θέση αυτή επιβιώνει και σήμερα, εξαιτίας κυρίως των ακόλουθων λόγων: Η έλλειψη παιδείας και κριτικής ικανότητας. Εξακολουθούν να υπάρχουν ακόμα και στις μέρες μας άνθρωποι με ελλιπή εκπαίδευση, οι οποίοι μένουν προσκολλημένοι σε παραδομένες απόψεις, αφού δεν μπορούν να αξιολογήσουν σωστά και να υιοθετήσουν καθετί νέο. Το ανεξήγητο κάποιων δυσάρεστων κυρίως γεγονότων, τα οποία δεν είναι δυνατό να εξηγηθούν με βάση τη λογική (για παράδειγμα, ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου). Η αδυναμία του χαρακτήρα, η έλλειψη ικανοτήτων που θα μπορούσαν να βοηθήσουν τον άνθρωπο στην αντιμετώπιση των δυσκολιών της ζωής. Όσοι δεν έ- χουν τη δυνατότητα να βελτιώσουν τη ζωή τους, επιρρίπτουν την ευθύνη στη μοίρα, το πεπρωμένο, αποποιούμενοι τις προσωπικές τους ευθύνες. Έτσι, υπάρχει και στις μέρες μας η μοιρολατρική προσέγγιση της ανθρώπινης ζωής, που προβάλλει το πεπρωμένο ως τον καθοριστικό παράγοντα των πράξεων και των εξελίξεων.

11 13 εκτός βιβλίου Ερωτήσεις 1. Να αναδιηγηθείτε με δικά σας λόγια το περιεχόμενο του διαλόγου ανάμεσα στο δικαστή Μίνωα και το ληστή Σώστρατο. Ο ληστής Σώστρατος, ο οποίος είχε διαπράξει εγκληματικές πράξεις όσο ζούσε, βρίσκεται πια στον Κάτω Κόσμο και συζητά με το δικαστή Μίνωα. Προσπαθεί να τον πείσει για το άδικο της τιμωρίας του, προβάλλοντας ως υπεύθυνη για τις δικές του πράξεις τη μοίρα. Ο Μίνωας συμφωνεί ότι η μοίρα είναι αυτή που καθορίζει τη ζωή κάθε ανθρώπου και τελικά αθωώνει το Σώστρατο. 2. Να ετυμολογήσετε τη λέξη «μοῖρα» και να αναφέρετε επιγραμματικά το ρόλο της κάθε Μοίρας κατά την αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων. Η λέξη «μοῖρα» σχετίζεται ετυμολογικά με το ρήμα «μοιράζω» (αρχαίο ρήμα: μείρομαι) και σημαίνει το μερίδιο, το κομμάτι που παίρνει ο καθένας από τη μοιρασιά ενός όλου. Οι Μοίρες στην αρχαία Ελλάδα Σύμφωνα με την άποψη των αρχαίων Ελλήνων οι Μοίρες ήταν τρεις θεές, μάλλον κόρες του ία και της Θέμιδας: η Κλωθώ (ρήμα: κλώθω = γνέθω) γνέθει το νήμα της ζωής του ανθρώπου, η Λάχεσις (ρήμα: λαγχάνω = παίρνω το μερίδιο που μου ανήκει, κληρονομώ) μοιράζει τους κλήρους που αναλογούν στον κάθε άνθρωπο και η Άτροπος [επίθετο: ἄτροπος ἀ (στερητικό) + τροπ < από το ρήμα τρέπω = αυτό που δεν μπορεί να αλλάξει)] κόβει το νήμα της ζωής.

12 14 Στο κείμενο συναντήσαμε τον τύπο: τῷ βίῳ: δοτική ενικού, γένους αρσενικού, του ουσιαστικού της β κλίσης: ὁ βίος. Αρχαία Ελληνική Αρχαία /Νέα Ελληνική Νέα Ελληνική βιοτεύω [= ζω] βιῶ (-ώνω) βίωμα ἡ βιοτή ἡ βίωσις (-η) βιωματικός Ομόρριζα απλά ὁ βίοτος [= η ζωή] βιωτός [= αυτός τον ο- ποίο αξίζει να ζήσει κάποιος] βιοτικός βιώσιμος βιωματικότητα βιωσιμότητα ὁ βιοδότης ἡ βιογραφία βιογένεση σύνθετα ἀναβιώσκω, -ομαι [= επαναφέρω κάποιον στη ζωή] συμβιοτεύω Πολύβιος βιολόγος [= (α.ε.) ηθοποιός, μίμος, (ν.ε.) επιστήμονας που ασχολείται με τη βιολογία] βιομήχανος [= (α.ε.) ευφυής, (ν.ε.) ο ιδιοκτήτης εργοστασίου] ἀβίωτος αἰωνόβιος ἀμφίβιος ἀναβιῶ (-ώνω) διαβιῶ (-ώνω) ἡ διαβίωσις (-η) ἐπιβιῶ (-ώνω) ἡ ἐπιβίωσις (-η) συμβιῶ (-ώνω) ἡ συμβίωσις (-η) βραχύβιος ἔμβιος ἡμερόβιος [= για ζώα που ενεργοποιούνται στη διάρκεια της ημέρας] βιοηθική βιοθεωρία βιοτέχνης βιότοπος βιοψία βιοπάλη βιοπορισμός αερόβιος [= αυτός που χρειάζεται οξυγόνο για να ζήσει] αντιβίωση αντιβιοτικό αυτοβιογραφία ισόβιος κοινόβιο λαθρόβιος ορεσίβιος [= ορεινός] σωσίβιο μακρόβιος σύμβιος (ν.ε. η συμβία)

13 15 Σημασία των λέξεων του παραπάνω λεξιλογικού πίνακα Αρχαία Ελληνική βιοτεύω = ἡ βιοτή = ὁ βίοτος = βιωτός, -ή, -όν = ζω η ζωή, ο βίος και οι ανάγκες της ζωής η ζωή αυτός που μπορεί ή αξίζει κάποιος να τον ζήσει Προσέξτε! ὁ βιωτός -ή -όν είναι ρηματικό επίθετο (έχει κατάληξη -τος) και σημαίνει αυτόν που μπορεί ή που αξίζει να πάθει αυτό που σημαίνει το ρήμα. ὁ βιοδότης [(<βίος + δίδωμι = δίνω) άναβιώσκω, -ομαι [(< ἀνά (= ξανά)+ βιώσκομαι) < βίος] συμβιοτεύω [(< σύν (=μαζί) + (βιοτεύω = ζώ)] Πολύβιος (< πολύς + βίος) = αυτός που δίνει ζωή ή τροφή επαναφέρω κάποιον στη ζωή, αναζωοποιώ συζώ = ο Πολύβιος, Έλληνας ιστορικός (203 π.χ π.χ.) Αρχαία /Νέα Ελληνική βιῶ (ν.ε. βιώνω) = (α.ε.) ζω, περνώ τη ζωή μου, πορίζομαι τα αναγκαία για τη ζωή // (ν.ε.) ζω με έντονο και ενσυνείδητο τρόπο (καταστάσεις ή γεγονότα) (π.χ. «Αυτές τις καταστάσεις που περιγράφουμε δεν τις φανταστήκαμε, αλλά τις βιώσαμε»). ἡ βίωσις = (α.ε και ν.ε) ο τρόπος με τον οποίο βιώνει κανείς κάτι (π.χ. «Η βίωση του χαμού των γονιών του, άλλαξε το χαρακτήρα του»). α.ε. κατάλληλος για τη ζωή βιοτικός, -ή, -όν = βιοτικά = βιώσιμος - η - ον ν.ε. αυτός που έχει σχέση με τη ζωή και πιο ειδικά με τις υλικές ανάγκες της ζωής τα υλικά αγαθά που είναι απαραίτητα για τη ζωή (π.χ. το βιοτικό επίπεδο ) (α.ε) αυτός που μπορεί να ζήσει // (ν.ε.) αυτός που έχει τη δυνατότητα να επιζήσει ή αυτός που μπορεί να συνεχίσει να υ- πάρχει σε καλή κατάσταση (π.χ. «Η κυβέρνηση αποφάσισε την ενίσχυση των βιώσιμων επιχειρήσεων»). ἡ βιογραφία (< βίος + γράφω) = (α.ε και ν.ε.) η εξιστόρηση της ζωής και του έργου ενός προσώπου.

14 16 βιολόγος = (α.ε.) ηθοποιός, μίμος // (ν.ε.) επιστήμονας που ασχολείται με τη βιολογία. Προσέξτε! Το αρχαίο ουσιαστικό βιολογία σχετίζεται με την ηθοποιία και συγκεκριμένα με την κωμική ηθογραφία, στα νέα ελληνικά η βιολογία σχετίζεται με το φαινόμενο της ζωής. βιομήχανος = ἀβίωτος, -ος, -ον = (α.ε.) ευφυής // (ν.ε.) ιδιοκτήτης εργοστασίου. (α.ε. και ν.ε) αφόρητος, ανυπόφορος. Προσέξτε! Το ἀβίωτος είναι ρηματικό επίθετο και επειδή είναι σύνθετο [α στερητικό (= χωρίς) + βιωτός] στο αρσενικό και το θηλυκό γένος έχει την ίδια κατάληξη αἰωνόβιος, -ος, -ον = (α.ε. και ν.ε.) αυτός που έχει ξεπεράσει τα 100 χρόνια ζωής, μακρόβιος (π.χ. «Ο παππούς του είναι πλέον αιωνόβιος, αφού συμπλήρωσε εκατό χρόνια ζωής»). ἀμφίβιος = (α.ε. και ν.ε.) ζώο που ζει και στο νερό και στην ξηρά (π.χ. «Ο βάτραχος και η σαλαμάνδρα ανήκουν στην κατηγορία των αμφίβιων ζώων»). ἀναβιῶ [(ανά (= ξανά) + βιῶ (= ζω)] (ν.ε. αναβιώνω)= (α.ε. και ν.ε.) επαναφέρω στη ζωή, ξαναζωντανεύω (π.χ. «Ο πολιτιστικός σύλλογος της περιοχής αναβίωσε παλιά έθιμα»). ἡ ἀναβίωσις (ν.ε. αναβίωση) = (α.ε. και ν.ε.) η επαναφορά στη ζωή, το να αρχίσει κάτι να υ- πάρχει ξανά (π.χ. «Η αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων πραγματοποιήθηκε από τον Πιερ ντε Κουμπερτέν»). ἀποβιῶ (ν.ε. αποβιώνω) = διαβιῶ (ν.ε. διαβιώνω) = ἡ διαβίωσις (ν.ε. η διαβίωση) = ἐπιβιῶ (ν.ε. επιβιώνω) = ἡ ἐπιβίωσις (ν.ε. επιβίωση) = συμβιῶ (ν.ε. συμβιώνω) = (α.ε. και ν.ε.) φεύγω από τη ζωή, πεθαίνω. (α.ε. και ν.ε.) περνώ τη ζωή μου. (α.ε. και ν.ε.) ο συγκεκριμένος τρόπος ζωής. (α.ε. και ν.ε.) καταφέρνω να διατηρούμαι στη ζωή, διαφεύγω θανάσιμο κίνδυνο (π.χ. «Αγωνιζόταν σκληρά για να επιβιώσει ο ίδιος και η οικογένειά του»). (α.ε. και ν.ε.) το να επιβιώνει κανείς. (α.ε. και ν.ε.) ζω στον ίδιο χώρο με άλλον (π.χ. «εν μπορούν να συμβιώσουν αρμονικά εξαιτίας των τεράστιων διαφορών τους»). ἡ συμβίωσις (ν.ε. η συμβίωση)= (α.ε. και ν.ε.) η ζωή μαζί με κάποιον άλλο στον ίδιο χώρο. βραχύβιος, -ος, -ον ( ν.ε βραχύβιος -α -ο)= ἔμβιος, -ος, -ον (<ἐν + βίος ν.ε έμβιος -α -ο) (α.ε. και ν.ε.) αυτός που έχει σύντομη ζωή ή σύντομη διάρκεια (π.χ. «Τελικά η συμφωνία αποδείχτηκε βραχύβια»). (α.ε. και ν.ε.) αυτός που έχει ζωή (π.χ. «έμβια όντα»).

15 17 ἡμερόβιος, -ος, -ον (ν.ε ημερόβιος -α -ο) = μακρόβιος, -ος, -ον (ν.ε μακρόβιος -α -ο) = σύμβιος (ν.ε. η συμβία) = (α.ε. και ν.ε.) (για ζώα) αυτός που ενεργοποιείται κατά τη διάρκεια της μέρας. (α.ε. και ν.ε.) αυτός που ζει πολλά χρόνια. (α.ε.) σύντροφος // (ν.ε.) η σύζυγος. Νέα Ελληνική βίωμα = βιωματικός = βιωσιμότητα = βιογένεση = βιοηθική = βιοθεωρία = βιοτέχνης = βιότοπος = βιοψία = βιοπάλη = βιοπορισμός = βαθιά και άμεση εμπειρία που αποκτά κάποιος ζώντας κάτι προσωπικά (π.χ. «Τα τραυματικά βιώματα της παιδικής ηλικίας επηρέασαν τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του»). αυτός που αναφέρεται στα βιώματα ή σχετίζεται με αυτά (π.χ. Τα έργα του Βιζυηνού έχουν βιωματικό χαρακτήρα). η πιθανότητα, η δυνατότητα κάποιου να επιβιώσει (π.χ. «Η βιωσιμότητα της επιχείρησης είναι αμφίβολη εξαιτίας των τεράστιων εξόδων). βιολογική θεωρία σύμφωνα με την οποία οι ζωντανοί οργανισμοί γεννιούνται ή προέρχονται μόνο από όμοιούς τους. η μελέτη των ηθικών προβλημάτων που γεννά η σύγχρονη τεχνολογία, η ιατρική και η γενετική και κυρίως η ανθρώπινη παρέμβαση στη βιολογική διαδικασία. η θεωρία για τη ζωή (π.χ. «Έχει αναπτύξει μια ιδιότυπη βιοθεωρία»). ο ιδιοκτήτης βιοτεχνίας. ο φυσικός χώρος που προσφέρει σε ορισμένο σύνολο ζώων ή φυτών σχετικά σταθερούς όρους διαβίωσης (π.χ. «Το δάσος της αδιάς αποτελεί σημαντικό βιότοπο»). μικροσκοπική εξέταση τμήματος ιστού που έχει αφαιρεθεί από το σώμα ζωντανού οργανισμού (π.χ. «Για τη διάγνωση της ασθένειας χρειάστηκε βιοψία»). η εργασία, ο μόχθος, ο αγώνας των φτωχών εργαζομένων για την επιβίωσή τους (π.χ. «Μπήκε και ο ίδιος στη βιοπάλη μετά το χαμό του πατέρα του»). η εξασφάλιση των υλικών μέσων επιβίωσης ιδιαίτερα μέσω της προσωπικής εργασίας (π.χ. «Ασχολείται με το ποδόσφαιρο ερασιτεχνικά και όχι για βιοπορισμό»). αερόβιος = για οργανισμό που ζει και αναπτύσσεται σε περιβάλλον στο οποίο υ- πάρχει ελεύθερο οξυγόνο. αντιβίωση = (φυσιολ.) το φαινόμενο κατά το οποίο ένας οργανισμός βλάπτει άλλον εκκρίνοντας ορισμένη τοξική ουσία // (ιατρ.) η καταπολέμηση βλαβερών μικροβίων με χρήση αντιβιοτικών, το σχετικό φάρμακο (π.χ. «Για

16 18 την αποφυγή μόλυνσης ο γιατρός του χορήγησε αντιβίωση»). αντιβιοτικό = αυτοβιογραφία = κάθε φάρμακο με αντιβιοτικές ιδιότητες. το αφηγηματικό κείμενο που έχει ως κύριο θέμα την εξιστόρηση της ζωής του ίδιου του συγγραφέα. ισόβιος = αυτός που διαρκεί, υπάρχει ή γίνεται, για όσο διαρκεί η ζωή κάποιου // αυτός που διατηρεί μια θέση, ένα αξίωμα κ.τ.λ. για όλη τη ζωή (π.χ. «Το δικαστήριο μετέτρεψε τη θανατική ποινή σε ισόβια κάθειρξη»). κοινόβιο = μορφή οργάνωσης της μοναστικής ζωής, σύμφωνα με την οποία οι μοναχοί σιτίζονται σε κοινή τράπεζα, δεν έχουν δικά τους χρήματα, δεν πληρώνονται για τα διακονήματά τους // μορφή κοινής συμβίωσης καθώς και ο αντίστοιχος χώρος (π.χ. «ζουν σε κοινόβιο»). λαθρόβιος = αυτός που ζει και κινείται κρυφά, διαφεύγοντας την κοινή προσοχή // (για έντυπο) που έχει ελάχιστη κυκλοφορία και αδιαφανείς πόρους. ορεσίβιος = σωσίβιο = αυτός που ζει σε ορεινή περιοχή, βουνίσιος. συσκευή από αδιάβροχο υλικό που έχει την ιδιότητα να επιπλέει // για κάτι ή κάποιον που μπορεί να δώσει τη σωτήρια λύση σε μια δύσκολη περίσταση // (ειρωνικά) συσσώρευση λίπους γύρω από τη μέση του αντρικού σώματος. Ασκήσεις του βιβλίου 1. Για τις λέξεις που δίνονται να γράψετε από μία τουλάχιστον λέξη (ουσιαστικό ή επίθετο) της ν.ε. από την ίδια οικογένεια: Υπενθύμιση: Σ αυτή την άσκηση μας δίνονται λέξεις που έχουν ως πρώτο ή δεύτερο συνθετικό τη λέξη βίος και δηλώνουν ότι έχει σχέση με τη ζωή + το άλλο συνθετικό με το οποίο σχηματίζουν μια νέα λέξη. Προσοχή: 1) Ως α συνθετικό βίο-ς (μένει το θέμα αμετάβλητο: βίο - ς) π.χ. βίος + χημεία βιοχημεία θέμα 2) ως β συνθετικό αν η σύθετη λέξη είναι επίθετο παραμένει αμετάβλητο, π.χ. αέρας + βίος αερόβιος

17 19 βιολόγος (ουσιαστικό: α συνθετικό βίος) βιολογία, βιολογικός βιολόγος = βιολογία = βιολογικός = επιστήμονας που ασχολείται με τη βιολογία η επιστήμη που ερευνά τα κοινά φαινόμενα της οργανικής ζωής αυτός που σχετίζεται με τη βιολογία μακρόβιος μακρόβιος (επίθετο: β συνθετικό βίος) μακροβιότητα, μακροβιοτική μακρόβιος = μακροβιότητα= μακροβιοτική = αυτός που ζει πολλά χρόνια, αυτός που υπάρχει για μεγάλο χρονικό διάστημα η ιδιότητα του μακρόβιου σύστημα υγιεινής διατροφής που χαρακτηρίζεται από τη χρήση ειδικών τροφών, ιδίως φυτικών, χωρίς καμία χημική ή γενικά βιομηχανική επεξεργασία βιοπορισμός βιοπορισμός (ουσιαστικό: α συνθετικό βίος) βιοποριστικός βιοπορισμός = βιοποριστικός = η εξασφάλιση των υλικών μέσων επιβίωσης, ιδιαίτερα μέσω της προσωπικής εργασίας αυτός που ανήκει ή αναφέρεται στο βιοπορισμό βιομήχανος βιομήχανος (ουσιαστικό: α συνθετικό βίος) βιομηχανία, βιομηχανικός βιομήχανος = βιομηχανία = ο ιδιοκτήτης εργοστασίου, εργοστασιάρχης τομέας της παραγωγής που με τη χρήση εργατικής ή φυσικής δύνα-

18 20 μης και μηχανών κατεργάζεται και μεταποιεί πρώτες ύλες ή βασικά προϊόντα με στόχο την παραγωγή αγαθών // εργοστάσιο // (μτφ.) για φορείς ή δραστηριότητες, συνήθως πνευματικού ή καλλιτεχνικού χαρακτήρα, που χαρακτηρίζονται από τη μαζική και τυποποιημένη παραγωγή σε βάρος της ποιότητας, π.χ. η τηλεόραση είναι μια βιομηχανία παραγωγής ειδώλων βιομηχανικός= αυτός που ανήκει ή αναφέρεται στη βιομηχανία ή στο βιομήχανο // αυτός που παράγεται από τη βιομηχανία // αυτός που παράγεται τυποποιημένος και σε μεγάλες ποσότητες βιοτέχνης βιοτέχνης (ουσιαστικό: α συνθετικό βίος) βιοτεχνία, βιοτεχνικός βιοτέχνης = βιοτεχνία = βιοτεχνικός = ο ιδιοκτήτης βιοτεχνίας κλάδος της παραγωγής που με τη χρήση εργατικής δύναμης, εργαλείων και απλών μηχανών κατεργάζεται και μεταποιεί πρώτες ύλες με στόχο την παραγωγή αγαθών αυτός που ανήκει ή αναφέρεται στη βιοτεχνία ή στο βιοτέχνη // αυτός που παράγεται από τη βιοτεχνία 2. Να συμπληρώσετε τις φράσεις με την κατάλληλη λέξη από το Λεξιλογικό Πίνακα: α) Μου έκανε το βίο. Είναι πολύ απαιτητικός εργοδότης. Μου έκανε το βίο αβίωτο. Είναι πολύ απαιτητικός εργοδότης. αβίωτος = αυτός που δεν μπορεί κανείς να τον υποφέρει, να τον ζήσει κάνω (σε κάποιον) το βίο αβίωτο = δυσχεραίνω τόσο πολύ τις συνθήκες ζωής κάποιου, ώστε να του είναι πλέον αφόρητη. β) Κατά τη διάρκεια της εγχείρησης οι γιατροί πήραν ένα δείγμα για, προκειμένου να εκτιμήσουν τη φύση του προβλήματος.

19 21 Κατά τη διάρκεια της εγχείρησης οι γιατροί πήραν ένα δείγμα για βιοψία, προκειμένου να εκτιμήσουν τη φύση του προβλήματος. βιοψία = μικροσκοπική εξέταση τμήματος ιστού που έχει αφαιρεθεί από το σώμα ζωντανού οργανισμού. γ) Οι μοναχοί που γνωρίσαμε ζουν σε ένα στη Μακεδονία. Οι μοναχοί που γνωρίσαμε ζουν σε ένα κοινόβιο στη Μακεδονία. κοινόβιο = μορφή οργάνωσης της μοναστικής ζωής, σύμφωνα με την οποία οι μοναχοί σιτίζονται σε κοινή τράπεζα, δεν έχουν δικά τους χρήματα, δεν πληρώνονται για τα διακονήματά τους // μορφή κοινής συμβίωσης, καθώς και ο αντίστοιχος χώρος. δ. Μόλις εγκατασταθήκαμε στην καμπίνα μας, ο καμαρότος φρόντισε να μας ενημερώσει πού βρίσκονταν τα μας, για την περίπτωση κινδύνου. Μόλις εγκατασταθήκαμε στην καμπίνα μας, ο καμαρότος φρόντισε να μας ενημερώσει πού βρίσκονταν τα σωσίβιά μας, σε περίπτωση κινδύνου. σωσίβιο = συσκευή που έχει την ιδιότητα να επιπλέει και χρησιμοποιείται συνήθως από ναυαγούς // (μτφ.) για κάποιον ή για κάτι που μπορεί να δώσει τη σωτήρια λύση σε μια πολύ δύσκολη περίσταση // (ειρωνικά) συσσώρευση λίπους γύρω από τη μέση του αντρικού σώματος. ε. Η μαζί της είναι πολύ εύκολη. Είναι καλή νοικοκυρά και ζεστός άνθρωπος. Η συμβίωση μαζί της είναι πολύ εύκολη. Είναι καλή νοικοκυρά και ζεστός άνθρωπος. συμβίωση = η ζωή στο ίδιο σπίτι δύο ή περισσότερων ατόμων, που συνήθως συνδέονται με συγγενικούς δεσμούς // συνύπαρξη σε μια οργανωμένη κοινότητα // (βιολ.) συνύπαρξη δύο διαφορετικών ειδών, κατά την οποία ωφελούνται αμοιβαία.

20 22 στ. Καταδικάστηκε σε κάθειρξη για τα εγκλήματα που διέπραξε. Καταδικάστηκε σε ισόβια κάθειρξη για τα εγκλήματα που διέπραξε. ισόβιος = αυτός που διαρκεί, υπάρχει ή γίνεται, για όσο διάστημα διαρκεί η ζωή κάποιου // (για πρόσωπα) αυτός που διατηρεί μια ιδιότητα, αξίωμα κ.τ.λ. σε όλη τη ζωή του. 3. Να εξηγήσετε τη σημασία και τη χρήση των φράσεων που δίνονται. Συμβουλευτείτε τα λεξικά σας: βίος και πολιτεία βίος και πολιτεία = τίτλος μυθιστορηματικών βιογραφιών // φράση που χρησιμοποιείται για κάποιον που έζησε πολύπαθη και περιπετειώδη ζωή αλλά και με τη σημασία της ύποπτης ζωής. φράση Φαίνεται ήσυχος άνθρωπος, αλλά είναι βίος και πολιτεία. βίοι παράλληλοι βίοι παράλληλοι = τίτλος βιβλίου του Πλούταρχου, στο οποίο αφηγείται συγκριτικά σε ζεύγη τη ζωή των επιφανών ανδρών (ενός Έλληνα και ενός Ρωμαίου) // για πρόσωπα που ζουν παρόμοιες καταστάσεις ή που έχουν ανάλογη εξέλιξη. φράση Η ζωή των δύο φίλων είχε πολλά κοινά σημεία σαν να έζησαν βίους παράλληλους. ελαφρά βιομηχανία - βαριά βιομηχανία ελαφρά βιομηχανία = η βιομηχανία που παράγει προϊόντα τελικής κατανάλωσης (π.χ. ποτά, υφάσματα, είδη διατροφής). βαριά βιομηχανία = η βιομηχανία που παράγει προϊόντα που θα χρειαστούν νέα επεξεργασία ή θα χρησιμοποιηθούν ως υλικά για την εκτέλεση άλλων παραγωγικών διαδικασιών από τις ο- ποίες παράγονται αγαθά, π.χ. των μηχανών. φράση Εργάζεται σε εργοστάσιο παραγωγής υφασμάτων, δηλαδή στην ελαφρά βιομηχανία.

21 23 Η δουλειά του είναι σκληρή, αφού είναι εργάτης στον τομέα της βαριάς βιομηχανίας, όπου αναλαμβάνουν την κατασκευή των μηχανολογικών εξοπλισμών διάφορων επιχειρήσεων. βιομηχανική κοινωνία - βιομηχανική ζώνη βιομηχανική κοινωνία = η κοινωνία που διαμορφώθηκε μετά τη βιομηχανική επανάσταση. βιομηχανική ζώνη = περιοχή που ορίζεται από το κράτος για αποκλειστική εγκατάσταση βιομηχανιών. φράση Οι πρώτες βιομηχανικές κοινωνίες σχηματίστηκαν στην Αγγλία κατά το 18 ο αιώνα. εν αγόρασε το ακίνητο που βρισκόταν σε βιομηχανική ζώνη. Λίγα λόγια για τη βιομηχανική επανάσταση Ο όρος χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη διαδικασία της μετάβασης από την αγροτική-χειροτεχνική οικονομία σε μια νέα μορφή οικονομικής διαβίωσης, όπου κυριαρχεί η βιομηχανία και η κατασκευή μηχανολογικού εξοπλισμού. Ο όρος «βιομηχανική επανάσταση» καθιερώθηκε από τον Άγγλο ιστορικό Α. Τόυνμπη (Arnold Toynbee), για να περιγράψει την οικονομική ανάπτυξη της Αγγλίας από το 1760 μέχρι το 1840, που άρχισε μετά την εφεύρεση της ατμομηχανής (18 ος αιώνας) και ολοκληρώθηκε στα μέσα του 19 ου αιώνα. Με τον όρο βιομηχανική επανάσταση, βέβαια, εκτός από αυτή που εκδηλώθηκε στην Αγγλία, εννοούμε και τη δεύτερη βιομηχανική επανάσταση που συνεχίζεται ακόμα και σήμερα στις προηγμένες και στις λιγότερο προηγμένες χώρες. βιολογικός καθαρισμός βιολογικός πόλεμος βιολογικός καθαρισμός = η χημική επεξεργασία υγρών αποβλήτων, ώστε να μη ρυπαίνονται οι αποδέκτες των λυμάτων (π.χ. θάλασσες). βιολογικός πόλεμος = ο πόλεμος που διεξάγεται με βιολογικά όπλα, που προκαλούν ασθένειες ή θάνατο σε ανθρώπους, ζώα, φυτά. φράση Εξαιτίας της έλλειψης βιολογικού καθαρισμού αρκετές θάλασσες ρυπαίνονται. Από τις πιο απάνθρωπες μορφές πολέμου είναι ο βιολογικός.

22 24 Άσκηση εκτός βιβλίου 1. Να βρείτε τη σημασία των παρακάτω φράσεων και να τις εντάξετε σε προτάσεις: βιολογικός έλεγχος, βιολογικό ρολόι, βιομηχανικά φυτά, βιομηχανική κατασκοπεία. βιολογικός έλεγχος = ο έλεγχος του πληθυσμού ενός επιβλαβούς ζωικού ή φυτικού είδους με βιολογικούς ή άλλους τρόπους (π.χ. τη χρήση ζωντανών οργανισμών εχθρικών προς αυτό). Υπεύθυνο για το βιολογικό έλεγχο λυμάτων είναι το τμήμα Περιβαλλοντικής Υγιεινής και Υγειονομικού Ελέγχου. βιολογικό ρολόι = ο εσωτερικός μηχανισμός (ζώου, φυτού, ανθρώπου) με τον οποίο ρυθμίζεται η κανονικότητα των βιολογικών ρυθμών (π.χ. ο ρυθμός της άνθησης, ο γεννητικός κύκλος, κ.λπ.) Οι καθημερινές μεταβολές στη φυσιολογία και στη συμπεριφορά του ανθρώπου ρυθμίζονται από το βιολογικό εγκεφαλικό ρολόι. βιομηχανικά φυτά = διαφορετικά είδη φυτών, τα οποία μετά απο επεξεργασία διάφορων μερών τους μετατρέπονται σε προϊόντα απαραίτητα για τη διατροφή ή την ένδυση του ανθρώπου. Πολλές περιοχές προωθούν την παραγωγή βιομηχανικών φυτών. βιομηχανική κατασκοπία = η προσπάθεια μιας βιομηχανικής επιχείρησης να αποσπάσει με διάφορους τρόπους πληροφορίες για τα προϊόντα μιας ανταγωνίστριας επιχείρησης. Η συλλογή πληροφοριών με αθέμιτα μέσα ανάμεσα σε ανταγωνιστικές επιχειρήσεις θεωρείται βιομηχανική κατασκοπία.

23 25 Παιδιά, στο μέρος αυτό - πριν από την επίλυση των επαναληπτικών ασκήσεων - θα κάνουμε επανάληψη των σημαντικότερων ετυμολογικών στοιχείων που διδαχθήκαμε στις προηγούμενες ενότητες. Μπορείτε, βέβαια, ν ανατρέξετε στην αντίστοιχη ενότητα όπου υπάρχει πληρέστερη ανάλυση των φαινομένων που μας ζητάει η κάθε άσκηση. Σύνθετη λέξη α συνθετικό β συνθετικό κλιτή λέξη άκλιτη λέξη κλιτή λέξη άκλιτη λέξη ουσιαστικό επίθετο ρήμα επίρρημα πρόθεση αχώριστο μόριο ουσιαστικό επίθετο ρήμα επίρρημα άκλιτο αριθμητικό επίθετο σύνδεσμος 1) α συνθετικό κλιτή λέξη ουσιαστικό 1) θέμα αμετάβλητο 2) το θέμα αλλάζει και λήγει σε -ο 3) το θέμα αλλάζει και λήγει σε -α ή -η 4) το θέμα αμετάβλητο ή αποβάλλεται το -ατ- β κλίσης ουσιαστικό π.χ. (λόγος + γράφω) λογογράφος (ξύλον + κόπτω) ξυλοκόπος α ή γ κλίσης ουσιαστικό π.χ. (ὕλη + τέμνω) ὑλοτόμος (ἰχθύς + τρέφω) ἰχθυοτρόφος β ή γ κλίσης ουσιαστικό π.χ. (ἔλαφος + βάλλω) ἐλαφηβόλος (βιβλίον + γράφω) βιβλιαγράφος (λαμπάς λαμπάδος + φέρω) λαμπαδηφόρος ουδέτερο γ κλίσης σε -μα π.χ. (σῶμα σώματος + φύλαξ) σωματοφύλαξ (αἷμα αἵματος + φέρω) αἱμοφόρος (χωρίς το -ατ- Προσέξτε! Μερικά ουσιαστικά ως α συνθετικά παρουσιάζονται με διπλό ή τριπλό θέμα π.χ. ὕδωρ (= νερό) α) ὐδατο- π.χ. ὑδατόσφαιρα, ὑδατοκαλλιέργεια β) ὑδρ(ο)- π.χ. ὑδρατμός, ὑδρόγειος (ὕδωρ + γῆ)

24 26 φρέαρ (= πηγάδι) α) φρεατ(ο)- π.χ. φρεατορύκτης (φρέαρ + ὀρύσσω) [= αυτός που ανοίγει πηγάδια] β) φρε- π.χ. φρεάντλης (φρέαρ + ἀντλῶ) [= αυτός που α- ντλεί το νερό του πηγαδιού] μέλι α) μελιτο- π.χ. μελιτοπώλης (μέλι + πωλῶ) β) μελι- π.χ. μελίγλωσσος (μέλι + γλῶσσα) πῦρ (= φωτιά) α) πυρ- π.χ. πυρφόρος [πῦρ + φέρω] = αυτός που φέρνει φωτιά] β) πυρο- π.χ. πυρόπληκτος [πῦρ + πλήττω (= κτυπώ] = αυτός που έχει δεχθεί πλήγμα από τη φωτιά] γ) πυρι- π.χ. πυρίκαυστος [πυρί + καίω] = αποτεφρωμένος γῆ α) γη- π.χ. γήπεδον [γῆ + πέδον (= έδαφος)] β) γεω- π.χ. γεωπόνος [γῆ + πόνος (= κόπος)] Θυμηθείτε τις καταλήξεις των κλίσεων των ουσιαστικών α κλίση αρσενικά θηλυκά -ας (π.χ. ταμίας) -ης (π.χ. στρατιώτης) -α (π.χ. χώρα) -η (π.χ. νίκη) αρσενικά + θηλυκά -ος (π.χ. ὁ ἄνθρωπος, ἡ ὁδός) β κλίση ουδέτερα -ον (π.χ. τό δῶρον) αρσενικά + θηλυκά -ς ή -* (π.χ. ὁ γίγας, ὁ γέρων, ἡ λέξις) γ κλίση ουδέτερα -* (όλα εκτός από αυτά που λήγουν σε -ον, που είναι β κλίσης) (π.χ. τό σῶμα, τό βέλος, τό ὕδωρ) * όπου βάζουμε παύλα σημαίνει ότι δεν υπάρχει κατάληξη και γι αυτό λέγονται ακατάληκτα (π.χ. ἡ χιών, τό ἄστυ, τό αἷμα κ.ά.)

25 27 2) α συνθετικό - κλιτή λέξη (επίθετο) επίθετο: σχηματίζει σύνθετη λέξη μόνο με το θέμα του αρσενικού (ακόμα και στην περίπτωση που η σύνθετη λέξη είναι γένους θηλυκού ή ουδέτερου) επίθετο δευτρόκλιτο [-ος, -η, -ον π.χ. (ἄξιος + μάχομαι) ἀξιόμαχος τριτόκλιτο σε -υς π.χ. (εὐρύς + μαθής < μαθαίνω) εὐρυμαθής αριθμητικά επίθετα (απόλυτα) τα υπόλοιπα διατηρούν το θέμα τους π.χ. τριακοσιομέδιμνος (τριακόσιοι + μέδιμνος) κλιτά (από το 1 έως το 4) άκλιτα (από το πέντε έως το εκατόν) εἶς (= ένας) δύο τρεῖς τέσσαρες μον(-ο)- π.χ. μονόφθαλμος (μον + ὀφθαλμός) μονόχειρ (μονο + χειρ) διπ.χ. δίπηχυς (δι + ππῆχυς) τριπ.χ. τρίμηνος (τρι + μήν) τετραπ.χ. τετράδραχμον (τετρα + δραχμή) ή μένουν αμετάβλητα π.χ. ἑπτάπυλος (ἐπτά + πύλη) ή λήγουν σε -α π.χ. ἑξάμηνος (ἕξι + μήν) Προσέξτε! Μερικά επίθετα ως α συνθετικά παρουσιάζονται με διπλό θέμα π.χ. πᾶς (= όλος) α) παν- (με επιρρηματική σημασία) π.χ. παν- + σοφός πάνσοφος β) παντ(ο)- π.χ. (παντο + κρατῶ) παντοκράτωρ μέγας (= μεγάλος) α) μεγα- π.χ. μεγάθυμος [μέγα + θυμός (συναίσθημα ανώτερο, όπως ανδρεία, θάρρος)] = μεγαλόψυχος β) μεγαλο- π.χ. μεγαλόδωρος (μεγάλο + δῶρον) καλός α) καλο- (σπάνια) π.χ. καλοκαγαθία (καλο + κἀγαθία < καί ἀγαθός) Θυμηθείτε τις καταλήξεις των επιθέτων β) καλλι- π.χ. καλλίφωνος (καλλι- + φωνή) -ος, -η, -ον (π.χ. σοφός - σοφή - σοφόν) δευτερόκλιτα -ος, -α, -ον (π.χ. μικρός -ά -όν) -ος (αρσ. + θηλ.), -ον (π.χ. ὁ, ἡ ἄδικος, τό ἄδικον) τριτόκλιτα διπλόθεμα σε -υς, εῖα, -ύ (π.χ. ὁ βαρύς, ἡ βαρεῖα, τό βαρύ) Το σύνθετο σχηματίζεται από το θέμα που λήγει σε -υ [π.χ. βραδύς (βραδυ- + γλῶσσα) βραδύγλωσσος]

26 28 3) α συνθετικό - κλιτή λέξη (ρήμα) Όταν το α συνθετικό είναι ρήμα τότε η σύνθετη λέξη σχηματίζεται ή από το ρηματικό ή από το χρονικό θέμα ρηματικό θέμα (θέμα ενεστώτα) π.χ. ἔχω < θέμα: ἔχ- χρονικό θέμα (θέμα αορίστου ή μέλλοντα ε- νεργητικής φωνής π.χ. λείπω ἔλειψα < θέμα: λείψ- ρήμα μένει αμετάβλητο το θέμα προστίθεται το φωνήεν -ε, -ι, -ο όταν το β συνθετικό αρχίζει από φωνήεν π.χ. ἔλειψα < χρονικό θέμα: λειψ- + ὕδωρ λειψυδρία όταν το β συνθετικό αρχίζει από σύμφωνο π.χ. χαίρω < ρηματικό θέμα: χαίρ- + κακός χαιρέκακος ἔφυγα < χρονικό θέμα: φυγ- + πόνος (= κόπος) φυγόπονος ἔκρυψα < χρονικό θέμα: κρυψ- + νοῦς κρυψίνους Σημείωση: Όταν το α συνθετικό είναι ρήμα σε -έω -ῶ, τότε ο χαρακτήρας ε του θέματος α) αποβάλλεται μπροστά από φωνήεν π.χ. φιλέω -ῶ < θέμα:φιλε + ἐλεύθερος φιλελεύθερος β) γίνεται -ο- μπροστά από σύμφωνο π.χ. φιλέω -ῶ < θέμα: φιλε- + τιμή φιλότιμος (ο χαρακτήρας ε έγινε ο, επειδή η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από σύμφωνο: τιμή) πρόθεση 4) α συνθετικό - άκλιτη λέξη επίρρημα αχώριστο μόριο α. επίρρημα μένει αμετάβλητο π.χ. εὖ (= καλό) + γένος εὐγενής μετασχηματίζεται μπροστά από σύμφωνο και λήγει σε ε, ι, ο π.χ. ὁμοῦ (= μαζί) + γλῶσσα ὁμόγλωσσος

27 29 Σημείωση: Αντιπροσωπευτικά επιρρήματα: εὖ (= καλά) π.χ. εὐ-γενής (= από καλή γενιά) ἄγχι (= κοντά, γρήγορα) π.χ. ἀγχί-νους (= αυτός που έχει γρήγορη μνήμη) ἀεί (= πάντοτε) π.χ. ἀει-κίνητος (= αυτός που πάντοτε κινείται) ἄνω (= πάνω) π.χ. ἀνω-φερής (= ανηφορικός) κάτω (= κάτω) π.χ. κατω-φερής (= κατηφορικός) χαμαί (= χάμω, καταγής) π.χ. χαμαι-λέων (= είδος ερπετού που σέρνεται καταγής) πάλιν (= πάλι, πίσω) π.χ. παλινδρομῶ (= πηγαίνω μπρος και πίσω) δίς, τρίς (= δύο φορές, τρεις φορές) π.χ. δισ-μύριοι (= δύο φορές μύριοι = είκοσι χιλιάδες), τρισάθλιος (= ο πολύ άθλιος) ὀψέ (ὀψι-) (= μετά από πολύ καιρό) π.χ. ὀψι-μαθής (= αυτός που έμαθε αργά, δηλαδή σε προχωρημένη ηλικία) ὄπισθεν (ὀπισθο-) (= πίσω) π.χ. ὀπισθο-βάτης (= αυτός που βαδίζει προς τα πίσω) ὁμοῦ (ὁμο- ) (= μαζί, κοινός) π.χ. ὁμο-γενής (= που έχει κοινή γενιά) Σημείωση: Τα επιρρήματα δις-τρις, όταν βρίσκονται μπροστά από σύμφωνο γίνονται δι-, τρι- π.χ. δί-κοπος, τρί-ποδον (= με τρία πόδια) το ὁμο- ως α συνθετικό σημαίνει ίδιος, κοινός β. πρόθεση μένει αμετάβλητη π.χ. εἰς + ἄγω εἰσάγω παθαίνει τις φθογγικές παθήσεις (έκθλιψη, συναίρεση, κ.ά.) π.χ. ἀνά + ἄγω ανάγω Προσοχή! Μόνο οι κύριες προθέσεις χρησιμοποιούνται στη σύνθεση ως α συνθετικά και είναι: 6 μονοσύλλαβες (εἰς, ἐν, ἐκ ή ἐξ, πρό, πρός, σύν) και 12 δισύλλαβες (ἀνά, διά, κατά, μετά, παρά,. ἀμφί, ἀντί, ἐπί, περί, ἀπό, ὑπό, ὑπέρ) γ. αχώριστα μόρια (μένουν αμετάβλητα): τα αχώριστα μόρια δε λέγονται ποτέ μόνα τους αλλά στις σύνθετες λέξεις μπαίνουν ως α συνθετικά και έχουν επιρρηματική σημασία αντιπροσωπευτικά αχώριστα μόρια α. ἀ- (στερητικό) =χωρίς, δίχως π.χ. ἀ + τιμή ἄτιμος

28 30 ἀν- (στερητικό: μπροστά από φωνήεν) π.χ. ἀ + ἄξιος ἀνάξιος β. ἀ- (επιτατικό) = πολύ π.χ. ἀ + χανής (από το ρήμα χάσκω, ανοίγω) = πολύ ανοιχτός γ. ἀ- (αθροιστικό) = μαζί π.χ. ἀ + δελφύς (κοιλιά) ἀδελφός (= μαζί στην κοιλιά) δ. νη- (στερητικό) =χωρίς, δίχως π.χ. νή + ἄνεμος νηνεμία (άπνοια, χωρίς άνεμο) νή + ἐσθίω (= τρώω) νηστεία ε. ἐρι-, ἐρι-, ζα- (επιτακτικά) = πολύ π.χ. ζα- + πλοῦτος ζάπλουτος (= ο πολύ πλούσιος) ἐρι- + τιμή ἐρίτιμος (= πολύτιμος) ἀρι- + μανία ἀριμάνιος (μανιώδης) στ. δυσ- (= κακός, δύσκολος) π.χ. δυσ- + μορφή δύσμορφος (= αυτός που έχει κακή μορφή, άσχημος) ζ. ἡμι- (= μισός) [από το επίθετο ἥμισυς] π.χ. ἡμι- + θεός ἡμίθεος ουσιαστικό β συνθετικό - κλιτή λέξη επίθετο ρήμα α) Το ουσιαστικό μένει αμετάβλητο μετασχηματίζεται (δηλ. παίρνει τη μορφή) όταν το β συνθετικό είναι ουσιαστικό και η σύνθετη λέξη είναι πάλι ουσιαστικό π.χ. ἕλληνας + ταμίας ἑλληνοταμίας (το β συνθετικό ταμίας μένει αμετάβλητο) όταν το β συνθετικό είναι ουσιαστικό και η σύνθετη λέξη είναι επίθετο π.χ. ἀ + θάνατος ἀθάνατος (το β συνθετικό θάνατος μένει αμετάβλητο) σε -ος, -ιος (όπως τα δευτερόκλιτα επίθετα) π.χ. ἐπί + οὐρανός ἐπουράνιος ὁμοῦ + αἷμα ὅμαιμος (το β συνθετικό οὐρανός - αἷμα παίρνουν τη μορφή σε -ιος και -ος: ἐπουράνιος, ὅμαιμος) σε -ης, (γεν. -ους και σε -ων, (γεν. -ονος) (όπως τα τριτόκλιτα επίθετα) π.χ. εὖ + μέγεθος εὐμεγέθης ἀ + κτῆμα ἀκτήμων (τα β συνθετικά μέγεθος - κτῆμα παίρνουν τη μορφή σε -ης και - ων: εὐμεγέθης, ἀκτήμων)

29 31 β) Το επίθετο ως β συνθετικό παραμένει αμετάβλητο, επειδή η σύνθετη λέξη είναι και αυτή επίθετο με την ίδια κατάληξη: π.χ. ἀ (στερητικό) + γνωστός (επίθετο) ἄγνωστος (επίθετο: παραμένει αμετάβλητο το γνωστός) γ) Το ρήμα όταν είναι β συνθετικό τότε η σύνθετη λέξη μπορεί να είναι σύνθετο, π.χ. ἐπί + τυγχάνω ἐπιτυγχάνω α. ρήμα παρασύνθετο, π.χ. λόγος + μάχομαι λογομαχέω, -ῶ ουσιαστικό, π.χ. λόγος + γράφω λογογράφος β. όνομα επίθετο, π.χ. πολύς + μανθάνω (θ. μαθ-) πολυμαθής Σημείωση Παρασύνθετα είναι οι λέξεις που παράγονται από άλλες σύνθετες λέξεις π.χ. από τη σύνθετη λέξη φιλο-ξενος (φιλῶ + ξένος) παράγεται η παρασύνθετη φιλοξενέω-ῶ / εὖ + γένος εὐγενής (σύνθετη λέξη) εὐγένεια παρασύνθετη Τα παρασύνθετα ρήματα είναι συνήθως αυτά που έχουν κατάληξη -εω-ῶ π.χ. εὖ + τυχής εὐτυχέω-ῶ (παρασύνθετο ρήμα) Πιο αναλυτικά α) Όταν με β συνθετικό το ρήμα, η σύνθετη λέξη που δημιουργείται είναι πάλι ρήμα Το ρήμα (ως β συνθετικό) παραμένει αμετάβλητο σχηματίζεται παρασύνθετο ρήμα (σε έω, -ῶ) όταν το α συνθετικό είναι πρόθεση π.χ. ἐπί + διώκω ἐπιδιώκω (σύνθετο ρήμα) όταν το α συνθετικό είναι οποιοδήποτε μέρος του λόγου, εκτός από πρόθεση π.χ. δῆμος + ἄρχω δημαρχέω -ῶ (παρασύνθετο ρήμα) β) Όταν με β συνθετικό το ρήμα, η σύνθετη λέξη που δημιουργείται είναι όνομα, δηλ. ουσιαστικό ή επίθετο, τότε παίρνει τις καταλήξεις: -ς π.χ. ὀλυμπιονίκης (β συνθετικό από το ρήμα νικάω -ῶ) -ης (γεν. ου) α κλίσης π.χ. σχολ- άρχ- ης (β συνθετικό από το ρήμα ἄρχω = εξουσιάζω) -ος (γεν. ου) β κλίσης π.χ. ζω- γράφ -ος (β συνθετικό από το ρήμα γράφω)

30 32 -ής (γεν. οῦς) γ κλίσης (επίθετο) π.χ. ἀσεβ-ής (β συνθετικό από το ρήμα σέβω = σέβομαι) -της (γεν. -του) α κλίσης π.χ. ἐργο -δό -της [(β συνθετικό από το ρήμα δίδωμι (θέμα: δο)] = δίνω -(τ)ωρ (γεν. τορος) γ κλίσης π.χ. θαλασσο-κράτ-ωρ (β συνθετικό από το ρήμα κρατέω -ῶ (= επικρατῶ) Επαναληπτικές Ασκήσεις του βιβλίου 1. Να κατατάξετε τις σύνθετες λέξεις της α.ε. στον πίνακα που ακολουθεί ανάλογα με την κατηγορία στην οποία ανήκει το α συνθετικό τους: λαιμοτόμος, κοσμογονία, βραδύπους, πρόσοδος, μισθοδότης, ἀξιόπιστος, πρόγνωσις, κωμόπολις, ἄοκνος, πάγχρηστος, ἀνδράποδον, φυγόπονος. α συνθετικό λέξη κλιτή λέξη άκλιτη ουσιαστικό επίθετο ρήμα επίρρημα πρόθεση αχώριστο μόριο Στην άσκηση αυτή έχουμε ως α συνθετικό και λέξεις κλιτές και λέξεις άκλιτες. Aφού τις κατατάξουμε ανάλογα, μπορείτε στην επεξήγηση να μελετήσετε το σχηματισμό του α συνθετικού τους, καθώς, επίσης, να δείτε και τη σημασία της κάθε λέξης. Προσέχουμε ότι: 1. στα ουσιαστικά α) της β κλίσης (λαιμός - κόσμος - μισθός) παραμένει αμετάβλητο το θέμα τους β) της α κλίσης (κώμη) μετασχηματίζεται το θέμα του σε -ο (κωμο-) γ) της γ κλίσης (ἀνήρ) το θέμα της γενικής (ἀνδρο-) μετασχηματίζεται σε -α ἀνδρα- 2. στα επίθετα: το α συνθετικό σχηματίζεται από το θέμα του αρσενικού (βραδύς, ἄξιος, πᾶς < θέμα: βράδυ-, ἄξιο-, παν-) 3. στα ρήματα: το α συνθετικό σχηματίζεται από το χρονικό θέμα (θέμα του αορίστου ή μέλλοντα ενεργητικής φωνής) π.χ. [φυγ- θέμα αορίστου] και προστίθεται και το -ο- φυγο- γιατί αρχίζει το β συνθετικό από σύμφωνο 4. οι προθέσεις (εδώ: πρός, πρό) και τα αχώριστα μόρια (εδώ: ἀ- στερητικό) ως α συνθετικό παραμένουν αμετάβλητα

31 33 α συνθετικό λέξη κλιτή λέξη άκλιτη ουσιαστικό επίθετο ρήμα επίρρημα πρόθεση αχώριστο μόριο λαιμοτόμος βραδύπους φυγόπονος πρόσοδος ἄοκνος κοσμογονία ἀξιόπιστος πρόγνωσις μισθοδότης πάγχρηστος κωμόπολις ἀνδράποδον Επεξήγηση λαιμοτόμος (= αυτός που κόβει το λαιμό) λαιμός (ουσιαστικό β κλίσης) + τόμος < από το ρήμα τέμνω (= κόβω) παραμένει αμετάβλητο το α συνθετικό (λαιμός), γιατί είναι ουσιαστικό β κλίσης (κατάληξη -ος) κοσμογονία (= η δημιουργία του κόσμου) κόσμος (ουσιαστικό β κλίσης) + γίγνομαι παραμένει αμετάβλητο το α συνθετικό (κόσμος), γιατί είναι ουσιαστικό β κλίσης (κατάταξη -ος) βραδύπους (= αργοκίνητος) βραδύς [επίθετο τριτόκλιτο: ὁ βραδύς - ἡ βραδεῖα - τό βραδύ (= αργός) + ποῦς (= πόδι)] [Το α συνθετικό σχηματίζεται από το θέμα του αρσενικού που λήγει σε υ (βραδύ-), γιατί είναι επίθετο διπλόθεμο της γ κλίσης και ξέρουμε ότι το α συνθετικό όταν είναι επίθετο σχηματίζεται από το θέμα του αρσενικού γένους] πρόσοδος (= εισόδημα, έσοδα) πρός (πρόθεση) + ὁδός (= δρόμος) [Το α συνθετικό προς είναι πρόθεση, γι αυτό παραμένει αμετάβλητη] μισθοδότης (= αυτός που πληρώνει μισθούς) μισθός (ουσιαστικό β κλίσης) + δότης < από το ρήμα δίδωμι (= δίνω) [Το α συνθετικό μισθός παραμένει αμετάβλητο, γιατί είναι ουσιαστικό της β κλίσης] ἀξιόπιστος ( = αξιόπιστος, αυτός που εμπνέει εμπιστοσύνη) ἄξιος (επίθετο δευτερόκλιτο: ἄξιος - ἀξία - ἄξιον) + πιστός [Το α συνθετικό είναι ἄξιος, είναι επίθετο δευτερόκλιτο και σχηματίζεται από το θέμα του αρσενικού ἀξιο-] πρόγνωσις (= προαίσθηση) πρό (πρόθεση) + γνῶσις (< από το ρήμα γιγνώσκω = γνωρίζω)

32 34 [Το α συνθετικό πρό παραμένει αμετάβλητο, γιατί είναι πρόθεση] κωμόπολις (= πόλη μικρή σαν χωριό) κώμη (ουσιαστικό α κλίσης) + πόλις [Το α συνθετικό κώμη είναι ουσιαστικό α κλίσης, γι αυτό το θέμα του μετασχηματίζεται και λήγει σε -ο (κωμο-)] ἄοκνος (= χωρίς δισταγμό, α- κούραστος, χωρίς φόβο) ἀ- (στερητικό: αχώριστο μόριο = χωρίς) + ὀκνός (= τεμπέλης) [Το α συνθετικό είναι αχώριστο μόριο (ἀ-) και γι αυτό παραμένει αμετάβλητο] πάγχρηστος (= ο ενάρετος σε όλα) πᾶς [(επίθετο: πᾶς - πάσα - πᾶν (= όλος -η -ο) + χρηστός (ενάρετος) [Το α συνθετικό πᾶς είναι επίθετο και σχηματίζεται από το θέμα παν- ] ἀνδράποδον (= δούλος, αιχμάλωτος) ἀνήρ (ουσιαστικό γ κλίσης) + ποῦς (= πόδι) [Το α συνθετικό ἀνήρ είναι ουσιαστικό γ κλίσης και σχηματίζεται από το θέμα της γενικής ἀνδρο- όμως το -ο μετασχηματίζεται σε -α ἀνδρα-] φυγόπονος (= αυτός που αποφεύγει τους κόπους, ο τεμπέλης) φεύγω [(ρήμα) = αποφεύγω] + πόνος (= κόπος) [Το α συνθετικό φυγ- σχηματίζεται από το χρονικό θέμα του ρήματος φεύγω (θέμα αορίστου φυγ-) και ε- πειδή η επόμενη λέξη πόνος αρχίζει από σύμφωνο (π) μετασχηματίζεται και παίρνει το -ο- στο τέλος φυγο-] Σημείωση: Το επίθετο πᾶς ως α συνθετικό έχει θέμα παν- (ή σπανιότερα παντ-) και έχει επιρρηματική σημασία. Εδώ το ν τρέπεται σε γ, γιατί ακολουθεί το χ και το ν μπροστά από κ, γ, χ τρέπεται σε γ. π.χ. σύν + κατοικῶ συγκατοικῶ, παν + χρηστός πάγχρηστος. Τα ρήματα έχουν δύο θέματα α) το ρηματικό θέμα (από το θέμα του ενεστώτα) π.χ. ἔχω + μύθος (θέμα ενεστώτα ρηματικό ἔχ-ω), β) το χρονικό θέμα (από το θέμα του αορίστου και του μέλλοντα) π.χ. ἔφυγ-α (θέμα χρονικό: φυγ-) 2. Να σχηματίσετε σύνθετα ονόματα της α.ε. με τα συνθετικά που δίνονται: Σ αυτή την άσκηση θα σχηματίσουμε σύνθετα ονόματα, λαμβάνοντας υπόψυ τους κανόνες της σύνθεσης (θα αναλύσουμε τα συνθετικά τους μέρη στην επεξήγηση). φίλος + θεός <

33 35 φιλόθεος (= θεοσεβής) σύνθετη λέξη (επίθετο δευτερόκλιτο, δικατάληκτο: ὁ, ἡ φιλόθεος, τό φιλόθεον) Επεξήγηση (φιλέω-ῶ, θ. φιλε-) α συνθετικό ρήμα: το θέμα είναι φιλε- αποβάλλεται το ε και μπαίνει στη θέση του το ο (φιλο-), γιατί ακολουθεί λέξη που αρχίζει από σύμφωνο: θεός (θ: σύμφωνο) θεός: β συνθετικό ουσιαστικό παραμένει αμετάβλητο φιλόθεος σύνθετη λέξη, μετασχηματίστηκε σε επίθετο με την κατάληξη -ος, -ον. ὑπέρ + μέτρον < ὑπέρμετρος (= αυτός που ξεπερνά το μέτρο, υπερβολικός) σύνθετη λέξη (επίθετο: δευτερόκλιτο, δικατάληκτο: ὁ, ἡ ὑπέρμετρος, τό ὑπέρμετρον) Επεξήγηση ὑπέρ (α συνθετικό πρόθεση παραμένει αμετάβλητο) + μέτρον (β συνθετικό ουσιαστικό) παραμένει αμετάβλητο ὑπέρμετρος (σύνθετη λέξη, μετασχηματίστηκε σε επίθετο με την κατάληξη -ος, -ον) δῆμος + γέρων < δημογέρων (= αρχηγός, άρχοντας) σύνθετη λέξη (ουσιαστικό) Επεξήγηση

34 36 δῆμος (α συνθετικό: ουσιαστικό β κλίσης) + γέρων (β συνθετικό: ουσιαστικό γ κλίσης) δημογέρων (σύνθετη λέξη ουσιαστικό και το α και το β συνθετικό μένουν αμετάβλητα) σάρξ + τρώγω (θ. φαγ-) < σαρκοφάγος (= αυτός που τρώει κρέας // λίθος από τον οποίο κατασκευάζονταν λάρνακες για την τοποθέτηση των νεκρών.) σύνθετη λέξη (επίθετο δευτερόκλιτο, δικατάληκτο: ὁ, ἡ σαρκοφάγος, τό σαρκοφάγον) Επεξήγηση σάρξ [(γεν. τῆς σαρκός: ουσιαστικό γ κλίσης θέμα γενικής σαρκ- α συνθετικό. Το θέμα αλλάζει και λήγει σε -ο: σαρκο-] φάγος [ρήμα τρώγω < θέμα αορίστου φαγ- (χρονικό θέμα) από το ἔ-φαγ-ον] β συνθετικό: ρήμα σαρκοφάγος (σύνθετη λέξη επίθετο, παίρνει την κατάληξη -ος) παρά + σῖτος < παράσιτος (= αυτός που τρώει από το τραπέζι άλλου, αυτός που ζει σε βάρος άλλου) σύνθετη λέξη (επίθετο δευτερόκλιτο, δικατάληκτο: ὁ, ἡ παράσιτος, τό παράσιτον) Επεξήγηση παρά [(α συνθετικό: πρόθεση (άκλιτη) παραμένει αμετάβλητο] σῖτος (β συνθετικό: ουσιαστικό β κλίσης παραμένει αμετάβλητο) παράσιτος (σύνθετη λέξη, μετασχηματίστηκε σε επίθετο με την κατάληξη -ος) πολύς + πρᾶγμα <