Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Περίληψη : Ο τίτλος έχει δοθεί σε μια συλλογή 15 βιβλίων που περιλαμβάνει περίπου 3.700 επιγράμματα, τα οποία γράφτηκαν από τον 6ο αι. π.χ. έως το 10ο αι. μ.χ. Η συλλογή εμφανίζεται ως αντιπροσωπευτικό έργο του 10ου αιώνα, εποχή που χαρακτηρίζεται από πνεύμα εγκυκλοπαιδισμού. Αποτελεί σημαντική πηγή για την ιστορία της λογοτεχνίας και την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας και διέσωσε έργα πολλών αρχαίων και Βυζαντινών ποιητών και επιγραμματοποιών. Χρονολόγηση 10ος αιώνας Γεωγραφικός εντοπισμός Κωνσταντινούπολη 1. Γενικά Ο τίτλος έχει δοθεί σε μια συλλογή που απαρτίζεται από 15 βιβλία και περιλαμβάνει περίπου 3.700 επιγράμματα με περισσότερους από 23.000 στίχους, τα οποία γράφτηκαν από τον 6ο αι. π.χ. έως το 10ο αι. μ.χ. Η συλλογή αυτή ήταν καρπός της εργασίας άγνωστων λογίων κατά τη Μακεδονική Αναγέννηση και αποτελεί το εκτενέστερο και σημαντικότερο έργο στο είδος του. Διασώζεται σε ένα χειρόγραφο με δύο τμήματα (κώδικες). Το βασικό τμήμα, που περιλαμβάνει τα πρώτα 13 βιβλία, φυλάσσεται σήμερα στην Παλατινή Βιβλιοθήκη της Χαϊδελβέργης (Palatinus Vaticanus gr. 23) και γι αυτό ολόκληρη η συλλογή ονομάστηκε. 1 Το άλλο τμήμα, που διασώζει τα υπόλοιπα 2 βιβλία, βρίσκεται στο Παρίσι (Parisinus suppl. gr. 384). Σύμφωνα με την ευρέως αποδεκτή άποψη, το χειρόγραφο χρονολογείται στο 10ο αιώνα, πιθανόν γύρω στο 980, ωστόσο ορισμένοι μελετητές το τοποθετούν στον 11ο. 2 Η εμφανίζεται ως αντιπροσωπευτικό έργο του 10ου αιώνα, εποχή που χαρακτηρίζεται από πνεύμα εγκυκλοπαιδισμού. Την ίδια περίοδο συντάχθηκαν το λεξικό Σούδα και η Ερανιστική Εγκυκλοπαίδεια του Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογέννητου και γενικότερα δόθηκε έμφαση στην κωδικοποίηση της προγενέστερης και της σύγχρονης γνώσης. 3 Το έργο αποτελεί πολύ σημαντική πηγή για την ιστορία της λογοτεχνίας και την εξέλιξη της ελληνικής γλώσσας. 2. Η αρχική δομή του έργου Κωνσταντίνος Κεφαλάς Ο αρχικός κορμός της Παλατινής Ανθολογίας βασίζεται σε μια συλλογή επιγραμμάτων (ανθολογία) που είχε συντάξει ο Κωνσταντίνος Κεφαλάς στα τέλη του 9ου αιώνα. Ο Κωνσταντίνος Κεφαλάς, βυζαντινός λόγιος και κληρικός που καταγόταν από διακεκριμένη οικογένεια, έζησε και έδρασε στα χρόνια της βασιλείας του αυτοκράτορα Λέοντος Στ του Σοφού (886-912) και λίγο αργότερα. Το όνομά του μαρτυρείται από ορισμένους χρονογράφους και αναφέρεται ότι το 917 διετέλεσε πρωτοπαπάς (πρωθιερέας) στην αυτοκρατορική αυλή. 4 Τη συλλογή του Κεφαλά, που δε σώζεται σήμερα αλλά η πρωτότυπη μορφή της μπορεί να ανασυντεθεί από την Παλατινή Ανθολογία, την αποτελούν τα βιβλία 3-7, 9-12 και ίσως τα 13-14. 5 Στα τέλη του 9ου αιώνα συνέταξε, λοιπόν, πιθανόν κατά παραγγελία του Λέοντος Στ, μια συλλογή (ανθολογία) αρχαίων και Βυζαντινών επιγραμμάτων, καθώς και επιτύμβιων επιγραφών. Χρησιμοποίησε παλαιές ανθολογίες, όπως τον Κύκλο του Αγαθία 6 και πιθανόν τη συλλογή του συμπιλητή Μελεάγρου του Γαδαρηνού 7 (περ. 100 π.χ.). Στη συλλογή του ο Κεφαλάς συμπεριέλαβε και πλήθος επιτύμβιων επιγραφών, που προέρχονταν από τον ελλαδικό χώρο και τη Μικρά Ασία, τις οποίες είχε συλλέξει για λογαριασμό του ο μάγιστρος Γρηγόριος από την Κάμψα της Μακεδονίας. Η συλλογή του Κεφαλά χρησιμοποιήθηκε ευρέως και από το λεξικό Σούδα (παραθέματα από 430 επιγράμματα). 8 3. Οι μεταγενέστερες προσθήκες Η Δημιουργήθηκε στις 14/5/2017 Σελίδα 1/5
Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Γύρω στο 980 ένας άγνωστος συντάκτης διεύρυνε την ανθολογία του Κεφαλά και πρόσθεσε τα σημερινά βιβλία της Παλατινής Ανθολογίας: το 1ο (επιγράμματα χριστιανών ποιητών και πλήθος επιγραφών από εκκλησίες του 4ου-10ου αιώνα), το 2ο (το ποίημα του Χριστοδώρου Κοπτίου 9 «Έκφρασις των αγαλμάτων των εις το δημόσιον γυμνάσιον του επικαλουμένου Ζευξίππου»), το 8ο (επιτύμβια επιγράμματα του Γρηγορίου Ναζιανζηνού), πιθανότατα το 13ο-14ο (επιγράμματα σύγχρονων και παλαιότερων ποιητών, τα οποία γενικότερα παρουσιάζουν αρκετά προβλήματα) και το 15ο. Σε αυτόν αποδίδεται και η κατηγοριοποίηση των ποιημάτων σε θεματικές ενότητες, γεγονός που πολλές φορές προκαλεί σύγχυση όσον αφορά την απόδοση των επιγραμμάτων στον εκάστοτε ποιητή, με αποτέλεσμα αρκετά από τα ποιήματα να χαρακτηρίζονται ανώνυμα (αδέσποτα). 10 4. Το περιεχόμενο Παλαιότερα θεωρούνταν ότι η αποτελείται από επιγράμματα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Η άποψη αυτή βασίστηκε κυρίως στο ύφος της συλλογής: Τα επιγράμματα μπορούν να χαρακτηριστούν επιδεικτικά, σκωπτικά, ερωτικά, παιδικά, προτρεπτικά, συμποτικά, αριθμητικά, αινιγματικά κ.ά., ενώ απουσιάζουν εντελώς συναξάρια, τροπάρια και λοιπά κατεξοχήν εκκλησιαστικά έργα. Αξιοσημείωτο είναι ότι οι λόγιοι που εργάστηκαν για τη συγκρότηση της ανθολογίας δεν έκαναν διάκριση μεταξύ των αρχαίων και των χριστιανικών επιγραμμάτων, ούτε έλαβαν υπόψη κάποια χρονολογική σειρά. Αρχαίοι λυρικοί ποιητές των οποίων τα επιγράμματα υπάρχουν στην είναι, για παράδειγμα, ο Αρχίλοχος, 11 ο Ανακρέων, η Σαπφώ 12 και ο Σιμωνίδης. 13 Το βάρος της συλλογής όμως έπεσε στα επιγράμματα και στα ποιήματα επιφανών ποιητών των Βυζαντινών χρόνων. Τα βυζαντινά επιγράμματα κατά κανόνα ακολουθούν τον παραδοσιακό αρχαίο τύπο με εναλλασσόμενα δακτυλικά εξάμετρα και πεντάμετρα ή συντάσσονται σε ιαμβικά τρίμετρα. Επιγράμματα Βυζαντινών ποιητών παρατίθενται κυρίως στο 1ο, στο 8ο καθώς και στο 15ο βιβλίο. 14 Το τελευταίο απαρτίζεται από επιγράμματα του Αρέθα Καισαρείας, του Ιγνατίου Διακόνου και του Κομητά 15 και από επιγραφές από τον Ιππόδρομο. Η μεγάλη αξία της Παλατινής Ανθολογίας έγκειται στο γεγονός ότι διέσωσε έργα ποιητών και επιγραμματοποιών, όπως ο Αγαθίας Σχολαστικός, ο Δαμόχαρις, ο Μακεδόνιος, ο Μητρόδωρος, ο Λέων ο Φιλόσοφος και ο Παλλαδάς, τα οποία ειδάλλως θα είχαν χαθεί. 5. Η Ελληνική Ανθολογία Η συμβατικά ονομαζόμενη Ελληνική Ανθολογία απαρτίζεται από την και την Πλανούδεια, που κατατάσσεται σε αυτήν ως 16ο βιβλίο. Η μεταγενέστερη ανθολογία του Μάξιμου Πλανούδη (περ. 1260-1310), γνωστή ως Πλανούδεια (κώδικας Marc. gr. 481), πρόσθεσε 388 νέα επιγράμματα. 16 Τα ποιήματα της Πλανούδειας συνήθως προέρχονται από χαμένα χειρόγραφα του Κωνσταντίνου Κεφαλά ή είναι επαναλήψεις από την. 1. Η ανακάλυψη του κώδικα οφείλεται στο Γάλλο ελληνιστή Claude Saumaise. Βλ. Aubreton, R., La tradition manuscrite des épigrammes de l Anthologie Palatine, Révue des Études Anciennes 70 (1968), σελ. 43. 2. Το χειρόγραφο παρουσιάζει δυσκολίες ως προς τη χρονολόγηση. Διακρίνονται διαφορετικοί χαρακτήρες γραφέων, γεγονός που τεκμηριώνει την άποψη ότι υπέστη προσθήκες και συμπληρώσεις. Ο Α. Cameron προτείνει τη χρονολόγηση του χειρογράφου στο 10ο αιώνα, βλ. Cameron, A., Michael Psellus and the Date of the Palatine Anthology, Greek Roman Byzantine Studies 11 (1970), σελ. 339-350, ενώ ο R. Auberton θεωρεί σωστότερη τη χρονολόγηση τον 11ο αιώνα, βλ. Aubreton, R., La tradition manuscrite des épigrammes de l Anthologie Palatine, Révue des Études Anciennes 70 (1968), σελ. 45-47, και Aubreton, R., Michel Psellos et l Αnthologie Palatine, Antiquité Classique 38 (1969), σελ. 459-462. 3. Για τη «συμπιληματική» εγκυκλοπαίδεια του 10ου αιώνα, έργο πρωτοβουλίας και έμπνευσης του Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογέννητου, βλ. Lemerle, P., Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως τον 10ο αιώνα, Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Μ. (μτφρ.), (Αθήνα 1985), σελ. 248-269. Για τον εγκυκλoπαιδισμό του 10ου αιώνα, βλ. ό.π., σελ. 241-276. Δημιουργήθηκε στις 14/5/2017 Σελίδα 2/5
Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια 4. Kazhdan, A. (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York Oxford 1991), σελ. 1.122, βλ. λ. Kephalas, Constantine (A. Kazhdan). 5. Aubreton R., La tradition manuscrite des épigrammes de l Anthologie Palatine, Révue des Études Anciennes 70 (1968), σελ. 66. 6. Το έργο αυτό του Αγαθία αναφέρεται στο λεξικό Σούδα με τον τίτλο Κύκλος νέων επιγραμμάτων και χρονολογείται στο 567. Βλ. Cameron, A. Cameron, A., The Cycle of Agathias, Journal of Hellenic Studies 86 (1966), σελ. 6-25. 7. Φιλόσοφος και ποιητής επιγραμμάτων (περ. 135-65 π.χ.). Συμπιλητής της πρώτης ανθολογίας επιγραμμάτων. 8. Hunger, H., Βυζαντινή Λογοτεχνία 2: Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών (Αθήνα 1992), σελ. 439. 9. Λόγιος από τις Θήβες της Αιγύπτου. Έζησε και έδρασε στα χρόνια της βασιλείας του Αναστασίου Α (491-518). Συνέθεσε 416 δακτυλικούς εξαμέτρους. Τωμαδάκης, Ν., Η βυζαντινή Υμνογραφία και Ποίησις. Εισαγωγή εις την βυζαντινήν Φιλολογίαν 2 (Αθήνα 1965), σελ. 32. 10. Βλ. Hunger, H., Βυζαντινή Λογοτεχνία 2: Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών (Αθήνα 1992), σελ. 439-440 Kazhdan, A. (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York Oxford 1991), σελ. 872-873, βλ. λ. Greek Anthology (E.M. Jeffreys). 11. Λυρικός ποιητής από την Πάρο (7ος αι. π.χ.). 12. Λυρική ποιήτρια του 7ου-6ου αι. π.χ. από τη Λέσβο. 13. Επιγραμματοποιός και χορικός ποιητής (356-468). 14. Cameron, A., Michael Psellus and the Date of the Palatine Anthology, Greek Roman Byzantine Studies 11 (1970), σελ. 349. 15. Γραμματικός, καθηγητής στη Σχολή της Μαγναύρας (9ος αιώνας), ειδικός στον Όμηρο, όπως φαίνεται από τα διασωθέντα στην Παλατινή Ανθολογία επιγράμματά του. Πιθανόν φρόντισε για την έκδοση του Ομήρου σε μικρογράμματη γραφή. 16. Βλ. Hunger, H., Βυζαντινή Λογοτεχνία 2: Η λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών (Αθήνα 1992), σελ. 457-458 Kazhdan, A. (επιμ.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York Oxford 1991), σελ. 872-873, βλ. λ. Greek Anthology (E.M. Jeffreys) Aubreton, R., La tradition manuscrite des épigrammes de l Anthologie Palatine, Révue des Études Anciennes 70 (1968), σελ. 32-82. Για τα χριστιανικά ποιήματα της Ελληνικής Ανθολογίας, βλ. Bauer, J., Zu den christlichen Gedichten der Anthologia Graeca, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 9 (1960), σελ. 31-40 Bauer, J., Zu den christlichen Gedichten der Anthologia Graeca, Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik 10 (1961), σελ. 31-37. Βιβλιογραφία : Hunger H., Βυζαντινή λογοτεχνία. H λόγια κοσμική γραμματεία των Βυζαντινών, 2: Ιστοριογραφία, Φιλολογία, Ποίηση, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1992, Κόλιας, Τ. Συνελλή, Κ. Μακρής, Γ.Χ. Βάσσης, Ι. (μτφρ.) Aubreton R., "La tradition manuscrite des épigrammes de l'anthologie Palatine", Révue des Études Anciennes, 70, 1968, 32-82 Jeffreys E.M., "Greek Anthology", Kazhdan, A. (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium, vol. 2, New York Oxford 1991, 872-873 Kazhdan A., "Kephalas, Constantine", Kazhdan, A. (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium 2, New York Oxford 1991, 1.122 Τωμαδάκης Ν., Η βυζαντινή Υμνογραφία και Ποίησις. Εισαγωγή εις την βυζαντινήν φιλολογίαν, τόμ. 2, Δημιουργήθηκε στις 14/5/2017 Σελίδα 3/5
Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Αθήνα 1965 Cameron A., "Michael Psellus and the Date of the Palatine Anthology", Greek Roman and Byzantine Studies, 11, 1970, 339-350 Bauer J., "Zu den christlichen Gedichten der Anthologia Graeca", Jahrbuch der österreichischen byzantinischen Gesellschaft, 9, 1960, 31-40 Bauer J., "Zu den christlichen Gedichten der Anthologia Graeca", Jahrbuch der österreichischen byzantinischen Gesellschaft, 10, 1961, 31-37 Aubreton R., "Michel Psellos et l'anthologie Palatine", Antiquité Classique, 38, 1969, 459-462 Πεζόπουλος Ε.Α., "Βυζαντιναί Διασκευαί επιγραμμάτων της Παλατινής και της Πλανουδείου Ανθολογίας", NJ, 7, 1930, 366-382 Δικτυογραφία : Christodoros on the Statues of the Zeuxippos Baths: A New Reading of the Ekphrasis http://www.duke.edu/web/classics/grbs/ftexts/47/kaldellis.pdf Ph. Renault - Anthologie Palatine http://bcs.fltr.ucl.ac.be/fe/08/antho.html http://genesis.ee.auth.gr/dimakis/embolimon/39-40/4a.html http://www.noctes-gallicanae.org/lyriques%20grecs/poetes.htm Γλωσσάριo : αδέσποτο, το Ποίημα ανώνυμου συγγραφέα. Έκφραση Εγκωμιαστική και ρητορική περιγραφή πόλης, μνημείου, έργου τέχνης κ.λπ. Συνήθως είναι έμμετρο έργο, σε πολλούς στίχους. Δεν μπορεί να χαρακτηριστεί επίγραμμα. κώδικας, ο Χειρόγραφο από πάπυρο, περγαμηνή ή χαρτί δεμένο με τη μορφή σημερινού βιβλίου. Ο πλέον διαδεδομένος τύπος βιβλίου στο Μεσαίωνα. Αποτελούνταν από επεξεργασμένα τεύχη φύλλων, αρχικά παπύρου και περγαμηνής και αργότερα χαρτιού, τα οποία ήταν έτοιμα να δεχτούν γραφή. Τον 4ο αιώνα αντικατέστησε το ειλητάριο λόγω των πλεονεκτημάτων του, καθώς, για παράδειγμα, ήταν πλέον δυνατή η γραφή και στις δύο όψεις του φύλλου, το κείμενο διατηρούνταν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα και σε καλύτερη κατάσταση και άνοιγε εύκολα στην επιθυμητή σελίδα. λεξικό Σούδα, το Με την ονομασία αυτή παραδίδεται λεξικό ονομάτων και πραγμάτων που γράφτηκε το δεύτερο μισό του 10ου αι. μ.χ. από άγνωστους συγγραφείς. Μέχρι πρόσφατα έφερε την ονομασία Σουίδας, καθώς πιστευόταν ότι είναι το όνομα του συγγραφέα, αλλά αποδείχτηκε ότι πρόκειται για παραφθορά της λέξης Σούδα, με την οποία δηλώνεται συμπερίληψη ποικίλης ύλης σε ένα και το αυτό λεξικό. μάγιστρος, ο Aνώτερο αξίωμα που στο Κλητορολόγιο του Φιλοθέου τοποθετείται πάνω από τον ανθύπατο (από το λατινικό magister). Από το 10ο αιώνα χάνει τη σπουδαιότητά του, ενώ παύει να υπάρχει πιθανότατα στα μέσα του 12ου αιώνα. Ο μάγιστρος αναλάμβανε συνηθέστερα επικεφαλής κάποιας υπηρεσίας, πολιτικής ή δικαστικής, ή και, σπανιότερα, επικεφαλής της διακυβέρνησης μιας περιοχής. πρωτοπαπάς, ο Εκκλησιαστικός αξιωματούχος με τελετουργικά καθήκοντα. Ήταν δεύτερος τη τάξει μετά τον αρχιερέα, πρωτοπρεσβύτερος. συμπιλητής, ο Συγγραφέας που συγκροτεί ένα κείμενο με συμφυρμό περικοπών, ιδεών κτλ. από ποικίλες πηγές. Δημιουργήθηκε στις 14/5/2017 Σελίδα 4/5
Μπάνεβ Γκέντσο,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Βοηθ. Κατάλογοι Εκδόσεις Beckby, H. (επιμ.), Anthologia Graeca i iv (München 1957 1958). Stadtmaueller, H. (επιμ.), Anthologia graeca epigrammatum palatina cum planudea 3 (Bibliotheca Scriptorum Graecorum et Romanorum Teubneriana, Lipsiae 1894 1906). Niebuhr, B.G. (επιμ.), Agathiae Myrinaei Historiarum libri quinque, accedunt Agathiae Epigrammata (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1828), σελ. 357 391. Λεντάκης, Α., 500 ποιήματα από την Παλατινή Ανθολογία (Αθήνα 1988). Δημιουργήθηκε στις 14/5/2017 Σελίδα 5/5