ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΟ «ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η πρόσληψη του μύθου του Φιλοκτήτη στη νεότερη δραματουργία: André Gide, Philoctète Βασίλης Ζιώγας, Φιλοκτήτης Heiner Müller, Philoktet. Τριμελής Επιτροπή: 1) ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ, Επίκουρος Καθηγητής 2) ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΣΙΤΣΙΡΙΔΗΣ, Καθηγητής 3) ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΑΡΒΑΝΙΤΗ, Επίκουρη Καθηγήτρια ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012 ΚΑΛΥΒΑ ΜΑΡΙΑΝΘΗ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΘΕΑΤΡΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΟ «ΑΡΧΑΙΟ ΘΕΑΤΡΟ» ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Η πρόσληψη του μύθου του Φιλοκτήτη στη νεότερη δραματουργία: André Gide, Philoctète Βασίλης Ζιώγας, Φιλοκτήτης Heiner Müller, Philoktet. Τριμελής Επιτροπή: 1) ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΥΡΙΑΚΟΣ, Επίκουρος Καθηγητής 2) ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΣΙΤΣΙΡΙΔΗΣ, Καθηγητής 3) ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΑΡΒΑΝΙΤΗ, Επίκουρη Καθηγήτρια ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2012 ΚΑΛΥΒΑ ΜΑΡΙΑΝΘΗ
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ I. ΠΡΟΛΟΓΟΣ.. 3 II. EΙΣΑΓΩΓΗ Οι καταβολές του μύθου. 5 III. Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΤΟΥ ΦΙΛΟΚΤΗΤΗ Ο ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ ΤΟΥ ANDRĖ GIDE Αρχαιόθεμα έργα: ενσαρκώσεις ψυχολογικών Αληθειών του γάλλου συγγραφέα 10 Αποκλίσεις από τη δομή της σοφόκλειας τραγωδίας. 12 Τα δραματικά πρόσωπα.. 15 Μοτίβα, μυθήματα, θέματα....18 ΙV. O ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΖΙΩΓΑ O μύθος της Φύσης ως μητέρας των πάντων στα έργα της δεύτερης συγγραφικής περιόδου (1970-1989) 23 Η σχέση του έργου με τον Φιλοκτήτη του Σοφοκλή Δομικές αποκλίσεις.. 25 Οι δραματικοί χαρακτήρες ως διακειμενικές ψηφίδες. 30 Μοτίβα, μυθήματα, θέματα 35 V. O ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ ΤΟΥ HEINER MŪLLER Η λειτουργία των ελληνικών μύθων στο έργο του Heiner Müller...41 H σχέση του Φιλοκτήτη του Heiner Müller με το σοφόκλειο έργο Δομικές αποκλίσεις 43 Τα δραματικά πρόσωπα..47 Μοτίβα, μυθήματα, θέματα...50 1
Στοιχεία Πρόσληψης..53 VI. ΕΠΙΛΟΓΟΣ...57 ΕΠΙΜΕΤΡΟ..61 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..64 2
1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Οι μύθοι φτιάχτηκαν για να τους ζωντανεύει η φαντασία». Αλμπέρ Καμύ, Ο Μύθος του Σισύφου 1 Η διερεύνηση της διακειμενικής σχέσης του αρχετυπικού μύθου του Φιλοκτήτη με τον Φιλοκτήτη του André Gide, 2 τον Φιλοκτήτη του Βασίλη Ζιώγα 3 και τον Φιλοκτήτη του Heiner Müller 4 έχει ως αφετηρία της την πεποίθηση ότι τα λογοτεχνικά έργα διαλέγονται ακατάπαυστα μεταξύ τους. Ο Bakhtine είδε αυτό το διάλογο ως έναν ιδιαίτερο τύπο σημασιολογικών σχέσεων μεταξύ αποκλειστικά ολοκληρωμένων εκφωνημάτων, πίσω από τα οποία κρύβονται οι συντάκτες των εκφωνημάτων, οι οποίοι μας ενδιαφέρουν ως εκφραστές μιας ορισμένης σύλληψης του κόσμου. 5 Επομένως, ο διάλογος που υπάρχει ανάμεσα στις τρεις νεότερες λογοτεχνικές εκδοχές του μύθου του Φιλοκτήτη και στην εκδοχή του Σοφοκλή, 6 αποτελεί το αντικείμενο της παρούσας εργασίας. Ύστερα από μια σύντομη εισαγωγή, σχετική με τις καταβολές του συγκεκριμένου μύθου και της επιλογής του ως θέμα, θα ακολουθήσει ένας συνοπτικός συσχετισμός των διαφορών των νεότερων έργων, με το αρχαίο ελληνικό πρότυπό τους. Στη συνέχεια, για να φωτίσουμε τη διακειμενική σχέση θα μελετήσουμε τον τρόπο με τον οποίο συντελείται η διαδικασία απορρόφησης των κειμένων, η διατήρηση ή η τροποποίηση των μοτίβων και των μυθημάτων που επιλέγουν να χρησιμοποιήσουν. Το μοτίβο «είναι καταρχήν ένα συγκεκριμένο στοιχείο που αντιτίθεται στο γενικό και αφηρημένο χαρακτήρα του θέματος. [ ] Το μοτίβο μπορεί να διαδραματίζει μέσα στο 1 Αλμπέρ Καμύ, Ο Μύθος του Σισύφου, μτφρ. Νίκη Καρακίτσου Ντουζέ, Μαρία Κασαμπάλογλου Πομπλέν, Αθήνα, εκδόσεις Καστανιώτη, 2007, σ. 165. 2 André Gide, Philoctète ou le traité des trois morales, Paris: N. R. F 29 e éd, 1912, μτφρ. Ανδρέας Ανδρεόπουλος, Αθήνα, 1981. 3 Βασίλης Ζιώγας, Φιλοκτήτης, «Θέατρο» 12, Αθήνα: Ερμής, 1990. 4 Heiner Müller, Philoktet, μτφρ. Ελένη Βαροπούλου, Αθήνα: Άγρα, 2008. 5 Βλ. Tzvetan Todorov, Mikhail Bakhtine, Le principle dialogique, Paris: Seuil, 1981, σ. 96. 6 Για τη διάκριση μεταξύ μύθου γενικά (μύθου της παράδοσης) και λογοτεχνικού μύθου, βλ. Pierre Albouy, Mythes et mythologies dans la littérature française, Paris: Colin, 1969. 3
έργο ρόλο καθοδηγητικό ( η λέξη motivus έχει ήδη στα λατινικά αυτόν τον προωθητικό ρόλο). Είναι δυνατόν να λάβει αλληγορική σημασία, που δίνει αξία συμβόλου. [ ] Συνδεδεμένο μ έναν μύθο, το μοτίβο είναι σε θέση να έχει οριακά ουσιαστικό ρόλο στην οργάνωση του πρώτου». 7 Το μύθημα, με τη σειρά του, αποτελεί το συστατικό κύτταρο του μύθου, το οποίο μπορεί να ενεργοποιηθεί και να λειτουργήσει σημασιολογικά μόνο όταν συναφθεί σε μεγαλύτερες ενότητες, με τρόπο τέτοιον ώστε να ευνοείται η δημιουργία μιας νέας μυθικής αφήγησης, που θα συνδέεται με την προηγούμενη αλλά και θα διαφέρει απ αυτή, χάρη ακριβώς στην ύπαρξη των μυθημάτων. 8 Επιπλέον, θα διαπιστώσουμε ποιος είναι ο νέος λογοτεχνικός μύθος 9 που προστίθεται στις προϋπάρχουσες εκδοχές του 10, ποιες νέες αναγνώσεις του μύθου δημιουργούν τα ομώνυμα διακείμενα και πώς ανασημασιοδοτούνται τα μοτίβα και τα μυθήματα στο νέο πολιτισμικό τους περιβάλλον. 7 Pierre Brunel, Claude Pichois, André-Michel Rousseau, Τι είναι η συγκριτική γραμματολογία, μτφρ.-πρόλ.- σχ. Δημήτρης Αγγελάτος, Αθήνα, εκδόσεις Πατάκη, 1998, σ. 206-7. 8 Πρβ. Claude Levi-Strauss, Anthropologie structurale, τόμ. I, Paris: Plon, 1974, σ. 234. 9 Σύμφωνα με τον Pierre Albouy «ο λογοτεχνικός μύθος στην ουσία είναι μια αφήγηση που έχει προσθέσει νέες σημασίες στον ιστορικό μύθο». Βλ. Pierre Albouy, Mythes et mythologies dans la littérature française, Paris: Colin, 1969, σ. 9. 10 Βλ. Ζ. Ι. Σιαφλέκης, Η εύθραυστη αλήθεια. Εισαγωγή στη θεωρία του λογοτεχνικού μύθου, Αθήνα: Gutenberg, 1994, σ. 5. 4
2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 2.1 Οι καταβολές του μύθου. Ο Φιλοκτήτης, όπως η παράδοση διασώζει, καταγράφεται ως περίφημος τοξότης. Πρόκειται για εκείνον τον πολεμιστή στον oποίον ο Ηρακλής άφησε το τόξο και τα βέλη του, για να τον ευχαριστήσει που τον βοήθησε στην αφή της νεκρικής πυράς του. Ο Φιλοκτήτης αναφέρεται, επίσης, ως ένας από τους μνηστήρες της Ελένης και, λόγω αυτής του της ιδιότητας, πήρε μέρος στην εκστρατεία εναντίον της Τροίας, αρχηγός ενός αγήματος επτά πλοίων με δύναμη πενήντα τοξοτών, 11 που ήταν οι ίδιοι κωπηλάτες και πολεμιστές, όπως αναφέρει ο Θουκυδίδης. 12 Όμως ο ήρωας δεν κατόρθωσε να φτάσει στο Ίλιο μαζί με τους άλλους αρχηγούς, γιατί στη διάρκεια θυσίας στο βωμό της νύμφης Χρύσης, που βρισκόταν πάνω στο ομώνυμο νησί, 13 κοντά στη Λήμνο, τον δάγκωσε στο πόδι μια φαρμακερή οχιά. Η πληγή μολύνθηκε και αιμορραγούσε, προκαλώντας στον ήρωα ανυπόφορους πόνους. Οι Ατρείδες μη μπορώντας να υπομείνουν άλλο τους γοερούς στεναγμούς του, οι οποίοι διατάρασσαν την τελετουργική ηρεμία των θυσιών, τον εγκαταλείπουν αβοήθητο στο έρημο νησί για δέκα χρόνια, όσο καιρό δηλαδή πολιορκούσαν την Τροία. Τις πρώτες αναφορές στο μύθο του Φιλοκτήτη τις συναντούμε στα ομηρικά έπη, 14 ενώ πιστοί στην επική παράδοση για τον ήρωα φαίνεται ότι παραμένουν οι λυρικοί ποιητές. Χωρίς να προσθέτει ουσιώδεις πληροφορίες στο μύθο, ο Πίνδαρος αναφέρεται 11 Όμηρος, Ιλ. Β 718-9. 12 Θουκυδίδης, βιβ. Α, κεφ. 10: «Αὐτερὲται δὲ ὅτι ἦσαν καὶ μὰχιμοι πὰντες, ἐν ταῖς Φιλοκτὴτου ναυσὶ δεδὴλωκε». 13 Κατά τη διάρκεια της πρώτης εκστρατείας εναντίον της Τροίας, ο Φιλοκτήτης μαζί με τον Ηρακλή πήγαν να προσφέρουν θυσίες στο ιερό της νύμφης Χρύσης που βρισκόταν πάνω στο ομώνυμο νησί. Αργότερα, προσπάθησε να βρει το βωμό για να θυσιάσει στη νύμφη εξ ονόματος των Ελλήνων που εξεστράτευαν και πάλι κατά του Ιλίου. Το νησί λέγεται ότι βυθίστηκε εξαιτίας σεισμού, βλ. Παυσ. 8, 33, 4 και Δίωνα Χρυσόστομο, Λόγ. 59, 9. 14 Στην Οδύσσεια αναφέρεται ότι ο Φιλοκτήτης υπήρξε πολύ καλός τοξότης, πολέμησε στην Τροία ( θ 219-20) και επέστρεψε με ασφάλεια στην πατρίδα του ( γ 190). Στην Ιλιάδα ( Β 721 κ. εξ.) ο ήρωας εμφανίζεται ως άριστος τοξότης, εγκαταλείφθηκ, όμως, από τους Αργείους στη Λήμνο εξαιτίας της αγιάτρευτης πληγής που του προξένησε ένα φαρμακερό νερόφιδο. Εκεί υπέφερε πολλά δεινά, πολύ γρήγορα όμως οι Αργείοι επρόκειτο να τον ξαναθυμηθούν. 5
στον Φιλοκτήτη σ έναν πυθιόνικό του. 15 Το ίδιο θα μπορούσε να παρατηρήσει κανείς και για τον χαμένο διθύραμβο του Βακχυλίδη, καθώς τουλάχιστον αφήνει να εννοηθεί ο αρχαίος σχολιαστής 16 στον πινδαρικό πυθιόνικο που προαναφέραμε. Για το περίγραμμα της ιστορίας πληροφορούμαστε από την περίληψη που δίνει για τα Κύπρια έπη του Στασίνου ο γραμματικός Πρόκλος. 17 Για τη μετέπειτα τύχη του ήρωα, δηλαδή για τη μεταγωγή του στην Τροία από τον Διομήδη μετά την προφητεία του Έλενου, τη θεραπεία του από τον Μαχάονα και τη νικηφόρα μονομαχία του με τον Πάρη, μαθαίνουμε από τη Μικρή Ιλιάδα, της οποίας έχει επίσης σωθεί περίληψη από τον γραμματικό Πρόκλο. 18 Το μύθο του ήρωα δραματοποίησαν πριν από τον Σοφοκλή, ο οποίος έγραψε ακόμη μια τραγωδία με το ίδιο θέμα με τίτλο Φιλοκτήτης ὁ ἐν Τροίᾳ, 19 και οι άλλοι δύο μεγάλοι τραγικοί ποιητές: ο Αισχύλος και ο Ευριπίδης, 20 ενώ η ιστορία του Φιλοκτήτη προσείλκυσε το ενδιαφέρον και άλλων αρχαίων ελλήνων τραγωδιογράφων. Ο Αχαιός του Πυθοδώρου από την Ερέτρια ένας σύγχρονος δραματογράφος του Σοφοκλή έγραψε τραγωδία με τίτλο Φιλοκτήτης, της οποίας η υπόθεση φαίνεται ότι ήταν η τύχη του 15 Πίνδαρος, Πυθ. I, 100 κ. εξ. αναφέρει: «Φαντὶ δὲ Λαμνόθεν ἕλκειν/ τειρόμενον μεταβάσοντας ἐλθεῖν/ ἥροας ἀντιθέους Ποίαντος υἱὸν τοξόταν / ὃς Πριάμοιο πόλιν πέρσεν, τελεύτασέν τε πόνους Δαναοῖς, /ἀσθενεῖ μὲν χρωτὶ βαίνων, ἀλλὰ μοιρίδιον ἦν». Βλ. Bruno Snell, Pindari carmina cum fragments, Teubner, 1964, που αναθεωρήθηκε από τον Maehler (Teubner, 1975). 16 Fr. 7, Bruno Snell, Pindari carmina cum fragments, Teubner, 1964, που αναθεωρήθηκε από τον Maehler (Teubner, 1975). Ο αρχαίος σχολιαστής αναφέρει: «ταύτῃ τῇ ἱστορία καὶ Βακχυλίδης συμφωνεῖ ἐν τοῖς Διθυράμβοις, ὅτι δὴ οἱ Ἕλληνες μετεστείλαντο τὸν Φιλοκτήτην, Ἑλένου μαντευσαμένου εἵμαρτο γὰρ ἄνευ τῶν Ἡρακλείων τόξων μὴ πορθηθῆναι τὴν Ἴλιον». 17 Στην περίληψη αναφέρεται ότι, μετά τη θυσία της Ιφιγένειας, οι Έλληνες έπλευσαν στην Τένεδο «καὶ εὐωχουμένων αὐτῶν Φιλοκτήτης ὑφ ὕδρου πληγεὶς διὰ τὴν δυσοσμίαν ἐν Λήμνῳ κατελείφθη». Albert Severyns, Recherches sur la Chrestomathie de Procles, Paris: Belles Lettres, 1963, VII, σ. 144-6. 18 Βλ. Albert Severyns, Recherches sur la Chrestomathie de Procles IX, ό.π., σ. 211-14. 19 Πιθανότατα πραγματευόταν τη θεραπεία του Φιλοκτήτη και τη μονομαχία του με τον Πάρι, κατά την οποία ο Πάρις σκοτώνεται από τα βέλη του Ηρακλή. Τα σωζόμενα αποσπάσματα αριθμούνται στο TrGF από 697 έως 703. Βλ. Α.C. Pearson, The fragments of Sophocles II, Cambridge, 1917, σ. 187. 20 Από τις τραγωδίες αυτές σώθηκαν μόνο αποσπάσματα όμως η γνώση μας για το περιεχόμενό τους προέρχεται κυρίως από μια σύγκριση των τριών αυτών συνθέσεων, που έγραψε ο Δίων ο Χρυσόστομος ( ο Προυσαεύς), κατά το β μισό του 1 ου αι. μ.χ., στον 52 ο Λόγο του με τίτλο Περὶ Αἰσχύλου καὶ Σοφοκλέους καὶ Εὐριπίδου ἤ Περὶ τῶν Φιλοκτήτου τόξων. 6
ομώνυμου ήρωα στην Τροία. 21 Τέλος, μια τραγωδία με θέμα τον Φιλοκτήτη αποδίδεται στον ρήτορα και τραγικό ποιητή Θεοδέκτη 22 από τη Φασήλη της Λυκίας που ήταν σύγχρονος του Αριστοτέλη. Στα νεώτερα χρόνια ανάμεσα στους δραματουργούς που εμπνέονται από τη ζωή και τη μοίρα του Φιλοκτήτη αναφέρονται ενδεικτικά 23 οι συγγραφείς: Fénelon στο μυθιστόρημά του Les aventures de Télémaque, fils d Ulysse (1699), 24 Jean-Baptiste de Vivien Châteaubrun στην τραγωδία του Philoctète (1755) 25 και André Gide στο έργο του Philoctète (1898). 26 Στον εικοστό αιώνα, συναντούμε το μύθο του Φιλοκτήτη σε έργα όπως ο Philoktet του Heiner Müller (1965) 27 και The Cure at Troy. A Version of 21 Σώζεται ένα μόνο απόσπασμα ( TrGF 20 F37) που εκφέρεται από τον Αγαμέμνονα στον Bruno Snell, Tragicorum Graecorum Fragmenta, Vol. I, (edito Correctior et Addendis Aucta Curavit Richard Kannicht), Göttingen: Vandenhoect and Ruprecht, 1986, σ.125. Πρόκειται για ένα πολεμικό κάλεσμα που απευθύνει ο Αγαμέμνονας προς τους παρισταμένους. 22 Βλ. Bruno Snell, TrGF 72 F 5b «κόψατε τὴν ἐμὴν χεῖρα», ό.π., σ. 233. Από ένα σχόλιο στο χωρίο Ηθ, Νικ.1150 a 9 μαθαίνουμε ότι ο Φιλοκτήτης στο έργο αυτό του Θεοδέκτη παρουσιαζόταν πληγωμένος στο χέρι. 23 Βλ. R. C. Jebb, Sophocles, The Plays and Fragments, Part IV: The Philoctetes, Cambridge, 2 1898, σ. xxxiii-xxxv. Για την επίδραση του μύθου του Φιλοκτήτη στις εικαστικές και πλαστικές τέχνες, βλ. L. A. Milani, II Mito di Filottetenella Letteratura classica e nell Arte figurarta, Firenze, 1879. 24 François de Salignac de la Mothe Fénelon, Les aventures de Télémaque, fils d Ulysse, nouvelle edition, revue, corrigée et enrichie de belles remarques allemandes, [Augsbourg]aux depens de Jean Conrad Wohler, 1762. Ο συγγραφέας παρουσιάζει τον ήρωα να αφηγείται τις περιπέτειες και τα πάθη του στον Τηλέμαχο, ο οποίος αναζητά τον πατέρα του. Ο Τηλέμαχος συνοδεύεται από τον Μέντορα, τον πιο πιστό φίλο του πατέρα του, ο οποίος καταγγέλλει τον πόλεμο, τον εγωισμό, την πολυτέλεια μέσα στην οποία ζουν οι ισχυροί και διακηρύσσει την αδελφότητα των ανθρώπων. Στο τέλος, αποδεικνύεται πως ο Μέντωρ ήταν η θεά Αθηνά. 25 Jean-Baptiste de Vivien Chateaubrun, Philoctète, Academie Française, 1756. O Φιλοκτήτης του Chateaubrun έχει μια κόρη, τη Σοφία, η οποία επισκέπτεται, μαζί με την γκουβερνάντα της, τη Λήμνο. Ο Νεοπτόλεμος την ερωτεύεται και ο έρωτας αυτός είναι η κυριότερη αιτία για να προσφέρει τη βοήθειά του στον πατέρα της. 26 André Gide, Philoctète ou le traité des trois morales, Paris: N. R. F 29 e éd, 1912, μτφρ. Ανδρέας Ανδρεόπουλος, Αθήνα, 1981. 27 Heiner Müller, Philoktet, μτφρ. Ελένη Βαροπούλου, Αθήνα: Άγρα, 2008. 7
Sophocles Philoctetes του ποιητή Seamus Heaney (1990). 28 Από την αρχαιόθεμη νεοελληνική δραματουργία (δημοσιευμένη ή μη, σκηνικά υλοποιημένη ή όχι), όπως επισημαίνει σε σχετικό άρθρο του ο Δημήτρης Τσατσούλης, 29 «τέσσερα μόνο έργα, εντασσόμενα στον «τρωικό κύκλο», έχουν εντοπιστεί να έχουν άμεση ή έμμεση σχέση με τον Φιλοκτήτη. Πρόκειται, χρονολογικά, για τα εξής: Το τόξο του Δημήτρη Χριστοδούλου (1959, δημοσιεύτηκε το 1964), 30 Φιλοκτήτης του Γιάννη Ρίτσου (1965), 31 Φιλοκτήτης του Βασίλη Ζιώγα (1965), 32 Γιατί ο Φιλοκτήτης πήγε στην Καλαβρία για να γιάνει το πόδι του του Κώστα Βλασσόπουλου (1980, εκδόθηκε το 1982), 33 έργα που έχουν γνωρίσει 28 Seamus Heaney, The Cure at Troy. A Version of Sophocles Philoctetes, Farrar, Strausand Giroux, New York, 1991. Ο Ιρλανδός συγγραφέας συνδέει το μύθο του Φιλοκτήτη με τις εμφύλιες συγκρούσεις στη Βόρεια Ιρλανδία με σκοπό να καλλιεργήσει την ελπίδα για συμφιλίωση. Ο Ηρακλής, το καταπιεσμένο υποσυνείδητο του Φιλοκτήτη, με τη φωνή του Χορού, προτρέπει τον ήρωα να αποβάλει το μίσος του και να συστρατευτεί για τον κοινό σκοπό με τους Έλληνες στην Τροία. 29 Δημήτρης Τσατσούλης, «Η πρόσληψη του Φιλοκτήτη από το σύγχρονο ελληνικό θέατρο» στον συλλογικό τόμο Στέφανος. Τιμητική προσφορά στον Βάλτερ Πούχνερ (επιμ. Ιωσήφ Βιβιλάκης), Παράβασις/Μελετήματα [5], Αθήνα: Ergo, 2007 (αναπ. 2008), σ. 1270. 30 Δημήτρης Χριστοδούλου, Αίγιστος Το τόξο. Τραγωδίες, Αθήνα, εκδόσεις Ζάρβανος, 1964, σ. 57-78. Το έργο παρουσιάζει τον Φιλοκτήτη εγκαταλελειμένο στη Λήμνο διότι αντιτάχθηκε στον πόλεμο της Τροίας, ενώ, μαζί του, συντάσσεται, εξαρχής, ο Νεοπτόλεμος. Στο τέλος του έργου, ο Νεοπτόλεμος και ο Φιλοκτήτης πέφτουν νεκροί από τους στρατιώτες του Οδυσσέα, ο οποίος αποχωρεί θριαμβευτής με το τόξο. 31 Γιάννης Ρίτσος, Φιλοκτήτης στο Ποιήματα. Τέταρτη διάσταση (1956 1972), Αθήνα: Κέδρος, 20 η έκδοση, 2001, σ. 247-65. Πρόκειται για ένα μονολογικό κείμενο, το οποίο εκφέρεται από το νεαρό πολεμιστή Νεοπτόλεμο και απευθύνεται σ έναν βωβό συνομιλητή, τον Φιλοκτήτη, ο οποίος παρουσιάζεται σωματικά ακέραιος, ωραίος, αρρενωπός στην ωριμότητά του, με έκδηλη πνευματικότητα. Το έργο κλείνει με τον Φιλοκτήτη να έχει πειστεί, και έχοντας παραδώσει το τόξο στον Νεοπτόλεμο, να τον ακολουθεί στην Τροία. Το έργο ερμηνεύει την οικειοθελή απομόνωση του ήρωα στο νησί ως πράξη αντίθεσής του προς τον πόλεμο, ενώ η φράση του νεαρού: «Έλα, σε χρειαζόμαστε όχι μόνο για τη νίκη, μα, προπάντων, μετά τη νίκη» (σ. 29) μοιάζει καθοριστική για την επανένταξη του Φιλοκτήτη στην κοινωνία των Ελλήνων. 32 Βασίλης Ζιώγας, Φιλοκτήτης, «Θέατρο» 12, Αθήνα: Ερμής, 1990. 33 Κώστας Βλασσόπουλος, Θέατρο Δ, (Γιατί ο Φιλοκτήτης πήγε στην Καλαβρία για να γιάνει το πόδι του, σ. 7-55 και Ταξίδι στις Πλειάδες, σ. 67-116), Αθήνα: Ίκαρος, 1982. Στο έργο παρέχεται μιαν άλλη εκδοχή για την έκβαση του Τρωικού πολέμου, σύμφωνα με την οποία οι Αχαιοί δεν κατάφεραν να υποτάξουν το Ίλιον, αλλά και δεν τόλμησαν να επιστρέψουν στις πατρίδες τους, εξαιτίας των επαναστάσεων που είχαν ξεσπάσει στις ελληνικές πόλεις εναντίον της βασιλείας. Ο Φιλοκτήτης, κουτσός, χρησιμοποιώντας ως δικαιολογία την ίαση του ποδιού του, καταφεύγει στην Καλαβρία, γιατί άκουσε πως οι γιατροί εκεί κάνουν θαύματα στον τομέα της ορθοπεδικής. Στην πραγματικότητα, όμως, θέλει να αποφύγει την οργή του επαναστατημένου λαού του στη Μαγνησία. 8
ελάχιστη έως μηδενική σκηνική παρουσίαση. Σε αυτά θα πρέπει να προστεθεί και Ο παγωμένος κήπος της Μαρίας Ευσταθιάδη (2005) που αποτελεί μια σύγχρονη ανάγνωσηεπανεγγραφή του μυθικού υλικού 34». Το διαρκώς αυξανόμενο ενδιαφέρον των αρχαιοελληνιστών για το σοφόκλειο Φιλοκτήτη οφείλεται, σύμφωνα με την Patricia Easterling, 35 στο γεγονός ότι τα θέματα της επικοινωνίας και της αλλοτρίωσης που διαπραγματεύεται η συγκεκριμένη τραγωδία είναι οικεία και σημαντικά για τους σύγχρονους αναγνώστες. Αυτό, σε συνδυασμό με την περιπλοκότητα του έργου, που πηγάζει από την ίδια την δραματική του δομή, επιτρέπει ποικίλες επιθυμίες ως προς την τύχη του ήρωα, αλλά και ερμηνείες. Αντικατοπτρισμό αυτής της διαπίστωσης αποτελούν οι επαναδιαπραγματεύσεις του μύθου από Έλληνες και ξένους δραματουργούς, οι οποίοι καταφεύγουν σε αυτόν, για να εκφράσουν τις ανησυχίες της εποχής και της κοινωνίας τους. 34 Μαρία Ευσταθιάδη, Ο παγωμένος κήπος στο Θεατρικό αναλόγιο 2005, Αθήνα, 2005, σ. 65-91. Το κείμενο ακούστηκε, σε μορφή θεατρικού αναλογίου, στο Θέατρο Άλεκτον, μαζί με άλλα ανέκδοτα νεοελληνικά έργα, από τις 3-6 Δεκεμβρίου 2005 στο «Θεατρικό Αναλόγιο», υπό την καλλιτεχνική διεύθυνση της Σίσσυς Παπαθανασίου. 35 Patricia E. Easterling, «Philoctetes and Modern Criticism», στο Erich Segal (ed), Oxford Readings in Greek Tragedy, Oxford, 1983, σ. 217-228. Το έργο αναφέρεται στη διεκδίκηση, όχι του τόξου, αλλά του «Αρχείου Σοφοκλής», που μόνο ο Φιλοκτήτης γνωρίζει και από την καταστροφή του οποίου εξαρτάται η ειρήνη. Τα ψευδώνυμα των κεντρικών προσώπων δηλώνουν την παλιά ένταξή τους σε κάποια μυστική οργάνωση αδιευκρίνιστης εποχής, ενώ ο Noman/Φιλοκτήτης είναι εγκαταλελειμμένος από τους συντρόφους του στον έρημο τόπο που τώρα τον αναζητούν για το αρχείο. Απουσιάζει ο χαρακτήρας του Νεοπτόλεμου κι αυτός που επισκέπτεται τον Φιλοκτήτη, διεκδικώντας την εμπιστοσύνη του ως απεσταλμένος του αθέατου Οδυσσέα, είναι ένας άλλος αξιωματικός που φέρει το ψευδώνυμο Αίας, ο οποίος και θα ζητήσει από τον ήρωα να τον σκοτώσει. 9
3. Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ ΤΟΥ ΦΙΛΟΚΤΗΤΗ Ο ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ ΤΟΥ ANDRĖ GIDE 3.1 Αρχαιόθεμα έργα: ενσαρκώσεις ψυχολογικών αληθειών του γάλλου συγγραφέα Ο Gide εκφράζει το «χώρο όπου ανταμώνουν δύο λογοτεχνικές αντιλήψεις: της παραδοσιακής τέχνης, που βάζει πάνω απ όλα την ευτυχία να παράγει αριστουργήματα και της λογοτεχνίας σαν εμπειρίας, που αδιαφορεί για τα έργα και είναι έτοιμη να αυτοκαταστραφεί για να πλησιάσει το απρόσιτο». 36 Από εδώ απορρέει και η διπλή του μοίρα ως πρότυπο λογοτεχνικής τιμιότητας, και θεωρήθηκε για χρόνια «ο πρίγκιπας της αμφιβολίας ή και ο ίδιος ο δαίμονας». 37 Τη φιλοσοφία του γάλλου δραματουργού χαρακτηρίζει η άρνηση κάθε περιορισμού, κάθε καταναγκασμού, περιφρόνηση κάθε αποδεκτής ηθικής. Υπακούοντας άλλοτε στις αυστηρές και χριστιανικές απαιτήσεις της παιδικής του ηλικίας, άλλοτε στις ηδονιστικές αντικομφορμιστικές παρορμήσεις της νεανικής του ηλικίας, παρέμεινε σ όλη τη ζωή του, σύμφωνα με τη διατύπωση του Ημερολογίου του «ένα παιδί που διασκεδάζει έχοντας για συντροφιά έναν προτεστάντη πάστορα που το παρασκοτίζει». 38 Θάρρος και σύνεση: αυτός ο καλοζυγισμένος συνδυασμός εξηγεί την εσωτερική ένταση του έργου του. Η τέχνη του Gide «θέλει να καθιερώσει ένα συμβιβασμό ανάμεσα στον κίνδυνο και τον κανόνα μέσα του εξισορροπούνται ο νόμος του προτεστάντη και ο αντικομφορμισμός του ομοφυλόφιλου, ο υπεροπτικός ατομικισμός του μεγαλοαστού και η πουριτανική διάθεση της κοινωνικής πίεσης». 39 Αυτό το παιχνίδι της ισορροπίας είναι η αιτία της ανεκτίμητης προσφοράς του Gide στη σύγχρονη λογοτεχνία μας ξανάμαθε ότι τα πάντα μπορούσαν να «ειπωθούν αυτή είναι η τόλμη του αλλά σύμφωνα με ορισμένους κανόνες της καλλιέπειας αυτή είναι η σύνεσή του». 40 36 Μωρίς Μπλανσό, «Ο Ζιντ και η λογοτεχνία της εμπειρίας», στο Διαβάζω, τχ. 206, μτφρ. Κατερίνα Σύρρου, 1989, σ. 63. 37 Αυτόθι, σ. 64. 38 Πρβ. Ντομινίκ Φερναντέζ, «Ο μυθιστοριογράφος και τα προσωπεία του Αντρέ Ζιντ», στο Διαβάζω, τχ. 206, μτφρ. Πέτρος Παπαδόπουλος, 1989, σ. 27. 39 Justin O Brien, Portrait of André Gide. A Critical Biography, London: Secker & Warburg, 1953, σ. 5. 40 Ζαν- Πωλ Σαρτρ, «Ο Ζιντ ζει», στο Διαβάζω, τχ. 206, μτφρ. Κατερίνα Λιάγκου, 1989, σ. 32. 10
Κεντρικό θέμα των έργων του είναι η επιστροφή στη ζωή, η σωματική και πνευματική ανάρρωση, η διαπαιδαγώγηση του ανθρώπου που διψά να ανακτήσει τη χαμένη ολότητά του μπροστά στις περιπλανήσεις της ηθικής. Σ αυτό πολύτιμος σύμμαχος υπήρξε ο μύθος από τον οποίο αφορμάται ο συγγραφέας για να στοχαστεί, διότι οι μύθοι «είναι δοσμένο υλικό, που πάντα μπορούμε να επιστρέφουμε σ αυτό, να σκύβουμε πάνω του, να μελετάμε τα σύμβολά του, να το ξαναπλάθουμε, να στοχαζόμαστε, να κάνουμε τέχνη». 41 Οι μύθοι αποτελούν για τον γάλλο δραματουργό ενσαρκώσεις ψυχολογικών αληθειών, τις οποίες έχει βιώσει ο ίδιος όλοι τους αφορούν την ελευθερία και την εξέλιξη του κάθε ανθρώπου, αφού να «τραβάς μπροστά είναι η προσταγή που οδηγεί τον ήρωα σε περιπέτειες, άθλους, κινδύνους και έρωτες». 42 Οι μύθοι ανιχνεύουν την ηρωική αναζήτηση της αυτογνωσίας και της αυτο-έκφρασης και απεικονίζουν τη θεωρία του Gide για την εσωτερική μοίρα, η οποία αντικαθιστά το υπερφυσικό πεπρωμένο της αρχαιότητας. Ο Προμηθέας, ο Φιλοκτήτης, η Περσεφόνη, ο Οιδίποδας, ο Θησέας αποτελούν παραδείγματα ηρώων που πάλεψαν να διατηρήσουν τον αυθεντικό εαυτό τους. Όπως ο ίδιος γράφει το 1930 «Το μόνο δράμα που πραγματικά με ενδιαφέρει και που θα ήθελα πάντα εκ νέου να μνημονεύω είναι ο διάλογος κάθε όντος με ό,τι τον εμποδίζει να είναι αυθεντικός, με αυτό που αντιτίθεται στην ακεραιότητά του, στην ολοκλήρωσή του. Το εμπόδιο είναι συχνά ο ίδιος ο εαυτό τους. Όλα τα υπόλοιπα είναι, ένα ατύχημα». 43 Ή, όπως ο Οιδίποδας διδάσκει τους γιούς του, τα τέρατα που πρέπει να νικηθούν ίσως βρίσκονται μέσα μας. «Παραμένω τέκνο τούτης της γης» λέει ο Θησέας. 44 Το ίδιο και ο Gide. Πάντα πίστευε ότι η ζωή μας είναι μόνο πάνω σε τούτη τη γη, και ότι η ζωή αυτή δεν έχει ν αποζητήσει τίποτε άλλο. Ότι ο άνθρωπος μπορεί να επιτύχει την ολοκλήρωση του εαυτού του, χωρίς την παρέμβαση της θείας χάριτος. 41 Justin O Brien, Portrait of André Gide. A Critical Biography, London: Secker & Warburg, 1953, σ. 9. 42 Βλ. Gide, Journal 1889-1939, Gallimard, 1948, σ. 356. 43 Βλ. Gide, Journal, σ. 995, 3 Ιουλίου 1930. 44 Αντρέ Ζιντ, Θησέας, μτφρ. Διαπανεπιστημιακό Διατμηματικό Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αθήνα, εκδόσεις Πατάκη, 2001, σ. 69. 11
3.2 Αποκλίσεις από τη δομή της σοφόκλειας τραγωδίας. «μονάχα από τότες που είμαι μακριά απ τούς άλλους καταλαβαίνω τι είναι αυτό που λένε αρετή»! André Gide 45 Έργο-μήτρα για το νεανικό έργο, Φιλοκτήτης 46 του André Gide αποτελεί η ομώνυμη σοφόκλεια τραγωδία. Παρά τη δανεική θεματολογική του βάση, ο γάλλος συγγραφέας, καταφέρνει να αποδώσει το κοινόχρηστο μυθολογικό υλικό με εντελώς πρωτότυπο τρόπο, όπως μας προειδοποιεί ήδη από τον τίτλο του έργου, όπου προσθέτει διαζευκτικά: Le traité des trois morales. Εξετάζοντας το ζήτημα μορφολογικά, το δράμα του Gide διαιρείται σε πράξεις και σκηνές, διαίρεση που ελέγχει «το ρυθμό των αναπτυσσόμενων ιδεών, δίνει έμφαση στα σημεία κλειδιά της διαφωνίας και εξαλείφει τη μη αναγκαία διέλευση του χρόνου Η διαίρεση μπορεί, όπως στην πρώτη Πράξη, Σκηνή II, να υποδηλώνει μια σημαντική σιωπή (η σιωπή του Φιλοκτήτη είναι πράγματι η μόνη δράση), με τον ίδιο τρόπο που μια μουσική παύση κάνει αισθητή την επίδρασή της μπορεί, επίσης, να επιβάλει το rallentando του αργού κλεισίματος της δράσης, όταν ο Φιλοκτήτης μουρμουρίζει την αποδοχή της εγκατάλειψης». 47 Επιπροσθέτως, οι σκηνικές οδηγίες που παρεμβάλλονται ανάμεσα στου διαλόγους ( βλ. λ.χ. 36, 37, 40, 45, 46, 47) λειτουργούν ως συμπεριληπτικά πλάνα, καθώς, κατά τη διάρκεια της ρήσης ενός προσώπου, σχολιάζουν κινήσεις και ενέργειες, υποσημειώνουν τις σιωπές, αλλά, κυρίως, περιγράφουν την ψυχολογική κατάσταση του προσώπου. Κατά βάση, διατρέχοντας εν συντομία το κείμενο του Gide, παρατηρούμε βασικές παρεκκλίσεις από το κείμενο του Σοφοκλή. Ο Φιλοκτήτης του γάλλου συγγραφέα εκτυλίσσεται σ ένα παγωμένο νησί, το οποίο περιβάλλεται από παγόβουνα: «Πάνου στη θάλασσα ταξιδεύουν πάγοι [ ] Τούτο το αφιλόξενο νησί, ένα νησί άδεντρο, δίχως ηλιαχτίδες, όπου το χιόνι σκεπάζει τις πρασινάδες, που όλα είναι παγωμένα» (σ. 20). Εκεί 45 André Gide, Philoctète, μτφρ. Ανδρέας Ανδρεόπουλος, Au ;hna, 1981. 46 Περιλαμβάνεται στον τόμο Le retour de l enfant prodigue précédé de cinq autres traités: Le traité du Natcisse La Tentative amoureuse El Hadj Philoctète Bethadé. Πρωτοδημοσιεύτηκε στη Revue Blanche την 1 η Δεκεμβρίου 1898. 12
φτάνουν ο Οδυσσέας με το Νεοπτόλεμο για να πάρουν το τόξο του Φιλοκτήτη. Στην τραγωδία, ο Οδυσσέας ανακοινώνει στο νεαρό πως πρέπει να κερδίσει την εμπιστοσύνη του ερημίτη με δόλο (στ. 101), προσποιούμενος τον εχθρό των Ελλήνων. Ο Οδυσσέας έχει συνείδηση του γεγονότος ότι μόνο το ψέμα μπορεί να οδηγήσει στην επιτυχία. Όσον αφορά στην αναγκαιότητα και το νόημα της πράξης δεν εκφράζονται σκέψεις. Αντίθετα, στο σύγχρονο έργο, ο θεωρητικός Οδυσσέας προχωρά σε αιτιολογήσεις και ορισμούς. Φέρνει τη συζήτηση στην αρετή και εξηγεί ότι το υπέρτατο χρέος είναι «ό,τι προστάζουν οι θεοί να γίνεται, είτε καθένας από μας το θέλει είτε όχι» (σ. 26). Είναι η «ηθική της κοινωνικής τάξης». 48 Γι αυτόν η έννοια της ηθικής καθορίζεται από τον εξαναγκασμό στην αρετή, που είναι η εκπλήρωση του χρέους προς την πατρίδα (σ. 25). Στον Σοφοκλή, ο Νεοπτόλεμος αποδέχεται την αποστολή όταν ακούει ότι, αν πετύχει το σχέδιο, θα αναγνωριστεί ως «σοφός κἀγαθός» (στ. 119), ενώ στον Gide δέχεται τα λεγόμενα του Οδυσσέα ότι πρέπει να τα «υποτάξει όλα στο χρέος» (σ. 25), υπακούοντας στις «ανελέητες προσταγές των θεών» (σ. 25). Στην τραγωδία, ο Νεοπτόλεμος είναι ο νεαρός ήρωας που συμμετέχει με τον ελληνικό στρατό στον πόλεμο για την άλωση της Τροίας και, μια δεκαετία αργότερα, απαλλαγμένος πια από την επιρροή του Οδυσσέα και έχοντας ξαναβρεί τον εαυτό του, αποφασίζει να ενεργήσει σύμφωνα με τις αρχές που εξαρχής πρέσβευε. Ανακοινώνει, λοιπόν, στον ανήσυχο Οδυσσέα ότι σκοπεύει να επιστρέψει το τόξο και αντιστέκεται στη λυσσώδη αντίδραση του μεγαλυτέρου του (στ. 1230-50). Ο ήρωας του Gide είναι ένα πολύ νεαρότερο πρόσωπο που μιλά και ενεργεί σαν στοργικό παιδί, του οποίου η αθωότητα και η υπακοή στις προσταγές του Οδυσσέα, μας θυμίζουν τον Ισαάκ, τον γιο του Αβραάμ. 49 Ενώ στο αρχαίο έργο, το τόξο μαζί με τον κάτοχό του θεωρούνται απαραίτητα για την κατάκτηση της Τροίας (στ. 610-13), στο σύγχρονο έργο η παρουσία του ερημίτη δεν κρίνεται αναγκαία για την επίτευξη του στόχου (σ. 23). Μ αυτόν τον τρόπο, ο Gide παρέχει στον ήρωά του τη δυνατότητα να παραμείνει στο νησί. Έτσι εξηγείται και το γεγονός ότι ο Φιλοκτήτης του όχι μόνο αποδέχεται τη μοναξιά που ο ήρωας του Σοφοκλή 48 Pierre Albouy, Mythes et mythologies dans la littérature française, ό.π. σ.271 και Jean Claude, André Gide et le théâtre, II, Paris, 1992, σ. 52. 49 Helen Watson Williams, André Gide and the Greek Myth. A Critical Study, Oxford: Clarendon Press, 1967, σ. 63. 13
εκλάμβανε ως κατάρα, αλλά είναι γι αυτόν σημαντικότερη από την επιστροφή στην κοινωνία των ανθρώπων. Ο σοφόκλειος Φιλοκτήτης χαίρεται για την ελληνική αμφίεση των αφιχθέντων, τον αγαπημένο ήχο της γλώσσας τους (στ. 234 φίλτατον φώνημα) και τους εξηγεί πως ζητούσε από τους ναυτικούς, που σπάνια περνούσαν, να τον πάρουν μαζί τους στην πατρίδα (στ. 307-11). Η Ελλάδα παρέμενε για εκείνον το σπίτι του. Αντίθετα, για τον Φιλοκτήτη του γάλλου συγγραφέα, η πατρίδα έχει χάσει τη σημασία της: «Εγώ, σε τούτο το νησί, έχω γίνει, καταλαβαίνεις, μέρα με τη μέρα λιγότερο Έλληνας» (σ. 31). Ενώ ο ήρωας του Σοφοκλή επιζητούσε την ανθρώπινη επαφή και δεν μπορούσε να βρει εσωτερική γαλήνη στον τόπο της εξορίας, ο ήρωας του Gide απορρίπτει τη συντροφιά των ανθρώπων και βρίσκει τη γαλήνη (σ. 49). «Τη θέση της επανένταξης πήρε η απομόνωση, τη θέση της δυστυχίας, η ευτυχία. Ο Φιλοκτήτης αναδεικνύεται ο κυρίαρχος χαρακτήρας του έργου, μπροστά στην ηθική του οποίου δε χάνεται μόνο η ηθική του Οδυσσέα, αλλά και η ηθική του Νεοπτόλεμου». 50 Γίνεται λοιπόν κατανοητό ότι σε μια τέτοια σύλληψη ο από μηχανής θεός, που στην τραγωδία υποχρεώνει τον χωλό ήρωα να παραδώσει το τόξο, δεν έχει λόγο ύπαρξης ο Gide δίνει στην απόφαση του δικού του Φιλοκτήτη ψυχολογικό κίνητρο, παρουσιάζοντάς τον να πίνει οικειοθελώς το υπνωτικό για να δώσει στους Έλληνες τη δυνατότητα να κλέψουν το τόξο, επειδή διαπιστώνει ότι η αληθινή αρετή, όπως την αντιλαμβάνεται, κινδυνεύει κοντά στους ανθρώπους. Λείπει από το σύγχρονο έργο η απαγριωμένη εικόνα του Φιλοκτήτη και η περιγραφή των οδυνηρών κρίσεων της αρρώστιας του ερημίτη που προκαλούν τον οίκτο και τη συμπάθια του Νεοπτόλεμου και οδηγούν στη μεταστροφή του (στ. 740-780). Εδώ, η μεταστροφή του νεαρού οφείλεται στην επίδραση του δασκάλου Φιλοκτήτη, στον οποίον ο Νεοπτόλεμος αφιερώνεται, τον αγαπά (σ. 44-45). «Η αγάπη για την πατρίδα αντικαθίσταται από την αγάπη για ένα πρόσωπο». 51 Επιπλέον, από το έργο του γάλλου συγγραφέα απουσιάζει ο Χορός και η μορφή του εμπόρου μέσω του οποίου γνωστοποιείται ο χρησμός στην τραγωδία (στ. 539-50 Βλ. Eckard Lefèvre, «Sophocles und André Gide Philoctète» στο Karl Hölz (Hrsg): Antike Dramen neu gelesen, neu gesehen: Beiträge zur Antikenrezeption in der Gegenwart, Frankfurt am Main [u.a.]: Lang, 1998, σ.31. 51 Oscar Mandel, Philoctetes and the Fall of Troy. Plays, Documents, Iconography, Interpretations Including Versions by Sophocles, André Gide, Oscar Mandel, and Heiner Müller, London, 1981, σ. 160. 14
658) εδώ, ο ίδιος ο Οδυσσέας τον ανακοινώνει στο Νεοπτόλεμο, στην αρχή μάλιστα του έργου (σ. 23). 3.3 Τα δραματικά πρόσωπα Στο κείμενο του Gide, τρία πρόσωπα καλούνται να αντιμετωπίσουν, σε μιαν ηθική αναμέτρηση, το θέμα της Αρετής, σαν ηθική έννοια, αλλά ταυτόχρονα και σαν πράξη. Ο Οδυσσέας είναι ρεαλιστής, ηγετική μονάδα του οργανωμένου συνόλου έχει συναίσθηση τού τι είναι και τι γυρεύει ο άνθρωπος της πράξης, ο πολυμήχανος της δράσης με τους υπολογισμένους σκοπούς, τους οποίους πρέπει να εκπληρώσει αδιαφορώντας για τα μέσα. Χρησιμοποιεί ακόμη και την εφηβική αγνότητα, χωρίς φόβο, δίχως τύψεις, γιατί η πρακτική ηθική δεν έχει άλλη ηθική, ούτε κι αναγνωρίζει άλλη, παρά μόνο το όφελος. Η ωφελιμότητα είναι το παν. «Σε τι χρησιμεύει η μοναχική αρετή;» (σ. 42) ρωτά το Νεοπτόλεμο. Όμοια καταφρονεί και περιγελά το λόγο και την ομορφιά, τα οποία δεν έχουν καμιά σημασία, αφού δεν οδηγούν σε κάποιο πρακτικό όφελος. Η έννοια της ηθικής για τον Οδυσσέα καθορίζεται από το να εξαναγκαστεί κανείς να φτάσει στην αρετή: «η πρώτη του αυτοθυσία ήταν να ξεγλιτώσει το στράτευμα απ τα βογγητά του και τη δυσωδία του [ ]. Η ύστατη αρετή του θάναι να παρηγορηθεί όταν θα χάσει το δοξάρι του, με τη σκέψη πως τούτο έγινε για την Ελλάδα» (σ. 42). Δεν μπορεί να κατανοήσει την αρετή του Φιλοκτήτη και τον θαυμάζει που παρέδωσε οικειοθελώς το τόξο, θυσιάζοντας τον εαυτό του για το καλό της Ελλάδας: «Θάθελα να σου πω πως με νίκησες, Φιλοκτήτη. Και την βλέπω την αρετή, τώρα και τη νιώθω τόσο όμορφη, που μου δένονται τα χέρια. Το χρέος μου παρουσιάζεται μπροστά μου σκληρότερο απ το δικό σου, γιατί δείχνεται λιγότερο μεγαλόπρεπο» (σ. 47). Η αρετή του Οδυσσέα είναι επίσης ανιδιοτελής, αλλά κατευθύνεται πάντα από κάτι, ορίζεται από εξωτερικούς παράγοντες: «η φωνή των θεών, οι ορισμοί της πολιτείας, η προσφορά του εαυτού μας στην Ελλάδα» (σ. 26). Ο Νεοπτόλεμος κατευθύνεται προς το άγνωστο ταξίδι, θλιμμένος μα και περήφανος, διότι θαρρεί πως πάει να προσφέρει τον εαυτό του εξιλαστήριο θύμα στα ιδανικά θεοί, πατρίδα που του έχουν διδάξει. Ο τρόπος τού χαμού του δεν του αρέσει, αλλά δεν εναντιώνεται στο ριζικό του. Μόνο παράπονο μένει πως δεν πεθαίνει 15
παλικαρίσια: «ψυχή αντρειωμένη, μα που δεν πολέμησε. Είναι σκληρό να πεθαίνεις άδοξα» (σ. 20). Η ψυχή του είναι άδολη, δεν έχει σκληρυνθεί στην ανάγκη των σκοπών μέσα του υπάρχει η τρυφερότητα, η αγνότητα της ανθρωπιάς. Όταν μαθαίνει τον αληθινό σκοπό του ταξιδιού, αρχικά, επαναστατεί κι αρνείται να χρησιμοποιήσει το δόλο, διότι «ο πατέρας μου μ έμαθε να μη μεταχειρίζομαι ποτές την πονηριά» (σ. 24). Στη συνέχεια, διδασκόμενος από τον έμπειρο Οδυσσέα την έννοια της αρετής, που τού επιβάλλει ως ύψιστο καθήκον το χρέος προς την πατρίδα: «υπόταξέ τα όλα στο χρέος» (σ. 25), συγκατατίθεται στο σχέδιο. Ακούει προσεκτικά το μακροσκελή λόγο του Φιλοκτήτη για την ομορφιά του θρήνου, 52 κι αρχίζει σταδιακά να τον καταλαβαίνει. Αντίθετα από τον Οδυσσέα, ο Νεοπτόλεμος έμαθε να αγαπά τον ερημίτη. Του αποκαλύπτει ότι ήθελαν να τον ναρκώσουν για να του αρπάξουν το τόξο κι αναρωτιέται αν η παραδοχή είναι αρετή. Όμως πρέπει να μάθει: «Αγόρι! Στην υπέρτατη αρετή φτάνει κανείς βήμα-βήμα αυτό που κάνεις εσύ τώρα είναι άλμα» (σ. 45). Ο Νεοπτόλεμος δεν καταφέρνει, όπως ο Οδυσσέας, να φτάσει σε μια σαφή κατάκτηση της αρετής κι ο Φιλοκτήτης είναι αυτός που με το παράδειγμά του τού δείχνει την πορεία που πρέπει να ακολουθήσει. Ο Φιλοκτήτης ήταν ένας από τους ταγούς του Ελληνικού στρατού με αποκρυσταλλωμένα πιστεύω. Σαν βρέθηκε παντέρημος στον πολικό τόπο όπου τον εγκατέλειψαν οι συμπολεμιστές του κατάλαβε πως ήταν κι αυτός ένα απλό εργαλείο, που όταν έπαψε να είναι χρήσιμο, οι αρχηγοί το ξεφορτώθηκαν, γιατί τους ήταν επιπλέον και εμπόδιο. Βρισκόμενος μακριά από τους ανθρώπους, καθώς δεν περιμένει να λάβει «τίποτα απ έξω, όμως πολλά από μένα τον ίδιο» (σ. 30), ανακαλύπτει τον εαυτό του και τον Άνθρωπο. Συνειδητοποιεί ότι η αρετή δεν είναι σκέψη, αλλά πράξη κι αυτό διότι «ο άνθρωπος που ζει ανάμεσα στους άλλους είναι ανήμπορος, ανήμπορος, πίστεψέ με, για μια πράξη καθάρια κι αληθινά αφιλοπρόσωπη» (σ. 29). Κερδίζει την αρετή λησμονώντας εκείνους που τον έβλαψαν και μέρα με τη μέρα γίνεται «λιγότερο Έλληνας, μέρα τη μέρα πιότερο άνθρωπος» (σ. 31). 52 ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ: «Οι λογισμοί μου, μες στη μοναξιά, καθώς κιόλας τίποτα, μηδέ κι ο πόνος μου ακόμα, δεν του ταράζει, έχουνε πάρει ένα κύλημα τόσο αλαφρό, που φορές-φορές με κόπο τ ακολουθάω. Ένιωσα μυστικά για τη ζωή πολύ-πολύ περισσότερα απ όσα μούχουν ξεφανερώσει όλοι μου οι δάσκαλοι.[ ] Κατάλαβα πως οι λέξεις είναι πιο όμορφες απ όταν δε χρειάζεται για ν ακουστούν. [ ] Και λίγο-λίγο, πήρα το συνήθειο να κράζω την απελπισία των πραγμάτων πιο πολύ, κι όχι τη δική μου [ ] κι έπειτα τούτη η απελπισία, γύρω μου κι εντός μου, ήτανε μια κι αξεχώριστη, και παρηγοριόμουν τόσο1» (σ. 32-3). 16
Τους έχει ξεχάσει τους ανθρώπους, όμως αυτοί δεν τον λησμόνησαν για το συμφέρον τους, τον έχουν πάλι χρεία. Αυτόν τον ερημίτη, που κατά κάποιο τρόπο βρήκε τον εαυτό του και κέρδισε τη γαλήνη, έρχεται να ταράξει μια δεύτερη δοκιμασία. Όταν συναντά τον Οδυσσέα και το Νεοπτόλεμο, επιτρέπει στον εαυτό του να μαγευτεί από την επανασύνδεσή του με τους Έλληνες. Φεύγει από το δρόμο της μοναχικής αρετής και συνδέει τις πράξεις του, όπως και στο παρελθόν, με την αξία που αποκτούν από τους ανθρώπους. Κινδυνεύει να γίνει πάλι κοινωνικός άνθρωπος, αισθανόμενος πράγματα που έλεγε πως είχε ξεπεράσει: αγανακτεί με την πονηριά του Οδυσσέα, αποκαρδιώνεται με την αγνότητα του Νεοπτόλεμου, ετοιμάζεται να αντιπαλέψει: «Τυφλέ Φιλοκτήτη! Μολόγησέ το πώς ξεγελάστηκες και κλάψε την αμυαλιά σου! Με το που ξανάδες Έλληνες άνοιξε η καρδιά σου. [ ] Έρχονται! Κοίτα ν αντιπαλέψεις, Φιλοκτήτη» (σ. 36). Όμως η πράξη του Νεοπτόλεμου, να γυρέψει να κερδίσει την αρετή μ ένα άλμα, τον σώζει. Βρίσκει τη δύναμη να κάνει το στερνό βήμα για κει όπου κερδίζεται μέσα στην απόλυτη και οριστική μοναξιά η ύστατη αρετή: πίνει με τη θέλησή του το υπνωτικό που του δίνει ο Νεοπτόλεμος, για να του πάρουν το τόξο. Καθίσταται έτσι ένα πρόσωπο που αποκτά «vertu individualiste et gratuite, pour qui le sacrifice et l abnégation ne sont que des moyens de devenir une sorte de surhomme». 53 Ο Φιλοκτήτης κέρδισε την αρετή, γιατί έπραξε πάνω από τη δύναμή του. Θέλει να το διδάξει στο Νεοπτόλεμο, όμως, μιας κι η πράξη αυτή μπορεί να ερμηνευθεί διαφορετικά από τον καθένα, φτάνει στην τέλεια άρνηση: «δεν υπάρχει αρετή, Νεοπτόλεμε!» (σ. 47). Στην τελευταία πράξη, ο ήρωας μόνος, αδέσμευτος υλικά και ηθικά, νιώθει επιτέλους «ευτυχισμένος». 53 K. Csürös, «André Gide et l antiquité grecque», στο Neohelicon 3, 1975, σ. 356. 17
3.4 Μοτίβα, μυθήματα, θέματα Η απροσδόκητη ανατροπή της λύσης του έργου του Gide δεν θα ήταν τόσο αποτελεσματική χωρίς την επενέργεια των μυθημάτων, των μοτίβων και των θεμάτων από τα οποία άλλα τροποποιούνται και άλλα προστίθενται στο διακείμενο προσδίδοντάς του ιδιαιτερότητα και νέα δυναμική. Ο έρημος τόπος της Λήμνου, όπου βρίσκεται εγκαταλελειμμένος ο Φιλοκτήτης, μετατρέπεται στο έργο του γάλλου συγγραφέα σε πολικό τοπίο, εντείνοντας την αίσθηση της ερημίας και του άγονου. Σ αυτό «το αφιλόξενο νησί [ ] και κάτω από έναν ουρανό τόσο άσπρον, τόσο σταχτή, που μοιάζει σαν μι άλλη χιονισμένη πεδιάδα» (σ. 20), φτάνει κανείς ύστερα από ένα επίπονο ταξίδι δεκατεσσάρων ημερών. Είναι, όπως εξηγεί ο ίδιος ο ήρωας στους αφιχθέντες, η γη του είμαι, όχι του γίνεται : «Εδώ τίποτα δεν είναι που να γίνεται, Οδυσσέα: όλα είναι, όλα μένουν» (σ.35). Ο σπόρος δε βλασταίνει στο παγωμένο χώμα, το πεθαμένο πουλί δε σαπίζει. Το νησί έχει αποκτήσει την ποιότητα σκέψης του Φιλοκτήτη, χωρίς ελπίδα, χωρίς όνειρα, χωρίς πάθος ή επιθυμία. Αποτελεί «the expression of almost complete intellectual abstraction» 54 : «το κρύο κάνει και το νερό ακόμα, πούχει παγώσει, να παίρνει το σχήμα του λογισμού μου» (σ. 34), και ο ήρωας συνάμα ενθουσιάζεται αλλά και απωθείται από την προοπτική της διαδικασίας προς την απόλυτη απομόνωση: «Το κρύο με περιζώνει, αγαπητέ Οδυσσέα, και με πιάνει τρόμος τώρα, γιατί βρίσκω σ αυτό, και μες στην αψάδα του ακόμα, μιαν ομορφιά» (σ. 35). Μετά την αποχώρηση του Οδυσσέα και του Νεοπτόλεμου με το τόξο, όταν είναι σίγουρος ότι οι άνθρωποι θα τον αφήσουν ήσυχο, αφού δεν έχει πια τίποτα να τους προσφέρει, νιώθει ευτυχισμένος η ευτυχία του αντανακλά στην εικόνα του παγωμένου τόπου, όπου τώρα «λουλούδια σκάζουν και βγαίνουν απ το χιόνι, και τα πετεινά τ ουρανού κατεβαίνουν να τον ταῒσουν» (σ. 49). Η ἀδηφάγος νόσος (στ. 313) στο σάπιο πόδι του Φιλοκτήτη, τόσο με τους αφόρητους πόνους που του προκαλεί, πόνους που σπρώχνουν το Χορό να ομολογήσει: «ἔλεξεν δυσοίστων πόνων /ἆθλ, οἷα μηδεὶς τῶν ἐμῶν τύχοι φίλων», (στ. 507-9), όσο και με την αποκρουστική μυρωδιά 55 (στ. 1032) επιδρά σημαντικά, όχι μόνο στην εξωτερική 54 Πρβ. Helen Watson Williams, André Gide and the Greek Myth. A Critical Study, ό.π., σ. 59. 55 Ο Jan Kott υποστηρίζει ότι «η δύσοσμη πληγή του Φιλοκτήτη είναι ταυτόχρονα μια ιερή πληγή. Ο Φιλοκτήτης έγινε λεπρός στα μάτια των ανθρώπων επειδή ήταν διαλεχτός των θεών. [ ]. Στο Φιλοκτήτη 18
του εμφάνιση, αλλά και στην ψυχική του γαλήνη, καθώς τον μετατρέπει σε «ἄνδρα δύστηνον, μόνον, / ἐρῆμον, κἄφιλον» (στ. 227-8). Στον Gide, ο Φιλοκτήτης βλέπει στην αποφορά του ποδιού που τον απομονώνει, τη διαφορετικότητα του καλλιτέχνη και τη δύναμη της αναπηρίας: «οι παραπονετικές κραυγές μου πήραν σιγά-σιγά μιάν ομορφιά, τόση μιάν ομορφιά, που λέω μούγινε μπάλσαμο» (σ. 30). Η ομορφιά και η σοφία γι αυτόν βρίσκονται μακριά από την κοινωνία των ανθρώπων: «μονάχα από τότες που είμαι μακριά απ τους άλλους καταλαβαίνω τι είναι αυτό που λένε αρετή» (σ. 29). Όπως η αρετή επιτρέπει την υπομονή του πόνου, η ομορφιά του θρήνου ανακουφίζει τον πόνο. Η αρετή και η αισθητικοποίηση της ζωής (μόνος του τραγουδά τον πόνο του, μπροστά στους ανθρώπους φωνάζει) γίνονται ένα. Ο ξεριζωμένος αξιοποιεί τη διαφορετικότητά του αισθητικά. Η κατάρα της απομόνωσης μετατρέπεται σε ευλογία. 56 Το ηράκλειο τόξο με τα βέλη του, παραδοσιακό σύμβολο του τοξότη Φιλοκτήτη, στο οποίο κυρίως σκοπεύει η ίντριγκα του Οδυσσέα, δεν έχει τόση ζωτική σημασία για τον ήρωα του Gide, όση είχε για τον σοφόκλειο, καθώς ο ίδιος με τη θέλησή του το παραδίδει στα χέρια των Ελλήνων, αφού είναι ο μόνος τρόπος για να κερδίσει οριστικά την υπέρτατη γαλήνη. Toύτο σημαίνει ότι ο κληρονομικός σύνδεσμος τοξότη Ηρακλή και τοξότη Φιλοκτήτη παύει να υφίσταται, οπότε ο ερημίτης, χωρίς τα ηράκλεια σύνεργά του, αυτονομείται, γεγονός που τού παρέχει τη δυνατότητα να χαράξει ο ίδιος τη μοίρα του. Το μοτίβο της θυσίας αποτελεί καθαρή σύλληψη του γάλλου δραματουργού. Όπως η Ιφιγένεια, ως η μόνη αγνή και αμέτοχη σε οποιαδήποτε προηγούμενη αμαρτία οδηγείται στο βωμό για χάρη της πατρίδας, έτσι κι ο Νεοπτόλεμος, το ίδιο αθώος, είναι πρόθυμος να πεθάνει, ώστε ο «μυστηριακός Δίας, ευχαριστημένος απ το πιστό αίμα, θα χαρίσει στους Έλληνες τη νίκη» (σ. 20). Ο Οδυσσέας του αποκαλύπτει πως δεν χρειάζεται να πεθάνει, αλλά να πράξει κάτι ακόμα δυσκολότερο κι απ το θάνατο: να αρπάξει με δόλο το τόξο του Φιλοκτήτη, γεγονός που οδηγεί σε μια συζήτηση μεταξύ ενός δασκάλου κι ενός μαθητή σχετικά με την έννοια της αρετής, κατά την οποία η ψυχή του νεαρού αλιεύεται από τα παιδαγωγικά δίχτυα του Οδυσσέα και πείθεται να αυτή η αδιάκοπα πυορροούσα πληγή είναι το υπαρξιακό στίγμα εκείνων που αρνήθηκαν να συμφωνήσουν με τους θεούς, με την ιστορία και με τον παραλογισμό του κόσμου». Βλ. Jan Kott, Θεοφαγία. Δοκίμια για την αρχαία τραγωδία, μτφρ. Αγγέλα Βερυκοκάκη- Αρτέμη, Αθήνα: Εξάντας, 1976, σ. 159-60. 56 Η Y. Louria υποθέτει ότι «ο γάλλος συγγραφέας υπαινίσσεται τη διαφορετικότητα του Oscar Wilde που ήταν και δική του. [ ]. Ο Wilde, τον οποίο ο Gide γνώριζε προσωπικά από το 1891, βγήκε από τη φυλακή το 1897 και εξοστρακίζεται λόγω της πληγής του, όπως και ο Φιλοκτήτης. Αξίζει να αναφερθεί ότι ο Φιλοκτήτης του Gide αρχικά ανακοινώθηκε με τον τίτλο Traité de l immonde blessure». Βλ. Yvette Louria, «Le contenu latent du Philoctète gidien», French Review, April 1952, σ. 350. 19
προβεί στη συγκεκριμένη πράξη μιας και «Τίποτα δεν είναι πολύ δύσκολο όταν γίνεται για την Ελλάδα» (σ. 24). Ο Φιλοκτήτης του Gide παρηγορείται δια της τέχνης του θρήνου. Το μοτίβο της ποίησης ως αυτο-παρηγορία και αυτο-απελευθέρωση που χρησιμοποιεί ο γάλλος συγγραφέας είναι, σύνηθες ήδη, από την αρχαιότητα. Τα ποιήματα που γράφει ο Οvidius στην εξορία ήταν «μια καινοτομία με την έννοια ότι διαπιστώνεται σ αυτή ένας νέος τρόπος ποιητικής αυτο-ερμηνείας που εισήχθη στην ευρωπαϊκή λογοτεχνία: η ιδέα ενός ποιήματος που απευθύνεται μόνο στον ποιητή». 57 Όταν η κοινωνία απογοητεύει την ποιητή, εκείνος δεν επιμένει σε μια μάχη με τον κόσμο. Μένοντας μακριά απ όλα όσα τον πληγώνουν και βασιζόμενος μόνο στον εαυτό του μπορεί να πετύχει την αυτοολοκλήρωσή του, να πετύχει την αρετή του. Ο Φιλοκτήτης μιλώντας με τον Οδυσσέα, του αποκαλύπτει μια περίεργη στενή σχέση με τη φύση που τον περιβάλλει. 58 Δεν πρόκειται μόνο για τη διείσδυση του μοναχικού ανθρώπου στη φύση, αλλά και για το ότι αντικειμενοποιεί την υποκειμενική του αντίληψη, με την έννοια ότι τα πράγματα γύρω του προσδιορίζονται από την πνευματική του κατάσταση. Η φωνή της επανέρχεται στο στόμα του Φιλοκτήτη, δείχνοντας την ταύτισή τους.: «Δε θέλω να μποδίσω καμιάν αχτίδα του Δία να με περάσει πέρα-πέρα, Οδυσσέα, όπως περνάει μέσ απ το πρίσμα, κι αυτό το σπασμένο το φως να κάμει τις πράξεις μου θαμαστές. Θάθελα να φτάσω ώσαμε την πιο μεγάλη διαφανάδα, τίποτ απ το είναι μου να μη μένει σκοταδερό, και θωρώντας με να ενεργώ, και συ ο ίδιος να νιώσεις το φως» (σ. 35). 57 Wilfried Stroh, «Τröstende Musen: zur literarhistorischen Stellung und Bedeutung von Ovids Exilgedichten», στο H. Temporini W. Haase (ed.), Aufstieg und Niedergang der römischen welt II, 31/4, Berlin, 1981, σ. 2645. 58 «τα λόγια μου τάλεγα φωναχτά σ ολάκερο το νησί, [ ] και το νησί, ως μ άκουγε, έπαιρνε μιάν όψη λιγότερο μοναχική η φύση φαινόταν όμοια με τη θλίψη μου θαρρούσα πως εγώ ήμουνα η φωνή της και τα βουβά τα βράχια την ακούγανε για ν ανιστορίσουν τα δικά τους τα πάθια γιατί κατάλαβα πως όλα γύρω μου είναι αρρωστημένα και πως αυτό το κρύο δεν είναι κατιτίς το φυσικό, επειδή αναθυμιέμαι την Ελλάδα Και λίγο-λίγο, πήρα το συνήθειο να κράζω την απελπισία των πραγμάτων πιο πολύ, κι όχι τη δική μου τόβρισκα πιο καλό αυτό, πώς να στο ειπώ; Κι έπειτα, τούτη η απελπισιά, γύρω μου κι εντός μου, ήτανε μια κι αξεχώριστη, και παρηγοριόμουν τόσο! Κατόπι, σαν πια μιλούσα για τη θάλασσα και για το άσωτο το κύμα, εκεί ναι που συνταίριαξα τα λόγια τα πιο όμορφα» (σ. 32-3). 20
Η διαλογική συζήτηση κατά την οποίαν ο Νεοπτόλεμος ζητά, αρχικά, από τον Οδυσσέα και, στη συνέχεια, από τον Φιλοκτήτη, να του διδάξουν την Αρετή, φέρνει στη μνήμη μας το μοτίβο των πλατωνικών διαλόγων -ειδικότερα τον Μένωνα, 59 όπου ο φερώνυμος νέος ρωτά τον Σωκράτη αν η αρετή μπορεί να διδαχθεί στο οποίο ο δάσκαλος πρεσβεύει άγνοια του θέματος, προκειμένου να συμμετάσχει σε διάλογο με τους μαθητές του, αναρωτιέται μαζί τους, κατευθύνει τη συζήτηση, δίνοντάς τους μ αυτόν τον τρόπο τη δυνατότητα να εξετάσουν τις ιδέες τους λογικά και να καθορίσουν την ισχύ αυτών των ιδεών. Εδώ, αυτός που πραγματικά αγνοεί τι είναι αρετή, είναι ο νεαρός Νεοπτόλεμος, ο οποίος φτάνει τελικά στην κατάκτησή της ερχόμενος σε επαφή με τον ερημίτη που έμπρακτα τού δείχνει το δρόμο που πρέπει να ακολουθήσει. Άλλο ένα προστιθέμενο μοτίβο είναι αυτό της μεταμορφώσεως του μαχητή Φιλοκτήτη σε μοναχικό ασκητή, αποτραβηγμένου από τα εγκόσμια, που τον ταῒζουν τα πτηνά του ουρανού, το οποίο συναντάμε συχνά στα κείμενα της Παλαιάς Διαθήκης, όπως το κοράκι που έφερνε καθημερινά στον Άγιο Παύλο τον ερημίτη, 60 ο οποίος ζούσε στην αιγυπτιακή έρημο, μισό καρβέλι ψωμί. Ο Φιλοκτήτης βίωσε την άσκοπη λεηλασία των υλικών αγαθών, των συνειδήσεων, των υπάρξεων. Έζησε τον παραλογισμό: κίβδηλοι σκοποί να υποστηρίζονται με πάθος, δίκαιοι να εγκαταλείπονται. Παντέρημος στον παγωμένο τόπο, νιώθει αποστροφή για όλα αυτά κι είναι τότε ακριβώς που επιλέγει την καθαρτήρια απομόνωση. Ο Φιλοκτήτης γίνεται, με δική του απόφαση, από πολεμιστής, μοναχικός ασκητής. Στόχος αυτής της μοναχικής αναχώρησης είναι να διαφυλάξει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια, την ανθρώπινη αυταξία. Επιλέγοντας να ζει μέσα στη μοναξιά, επιδιώκει να αποστασιοποιηθεί από το παρελθόν του, απ τα λάθη και τις αδυναμίες του. Αποζητά να απελευθερωθεί από τις εξαρτήσεις, τις μηχανιστικές συμπεριφορές. Αναζητά τη δυνατότητα να ορίζει ο ίδιος το σώμα, το πνεύμα, τα όπλα του. Διεκδικεί τη δυνατότητα της άρνησης και της υποταγής στους κανόνες και τις απαγορεύσεις εκείνων που ορίζουν την έννοια της ηθικής. Διεκδικεί τη δυνατότητα της απόλυτης ελευθερίας. Παράλληλα, ο Gide μάς βοηθά να συνειδητοποιήσουμε ότι η βούληση του ανθρώπου, που αξιώνει την πλήρη ολοκλήρωση του εαυτού του, τον απαλλάσσει ν αναμένει από κάποια θεία επικουρία το νόημα αυτής της ζωής. Η μοίρα μας δε χρειάζεται κάποια εξωτερική 59 Πλάτων, Μένων (70 a ): «Ἔχεις μοι εἰπεῖν, ὦ Σώκρατες, ἆρα διδακτὸν ἡ ἀρετή; ἢ οὐ διδακτὸν ἀλλ ἀσκητὸν; ἢ οὔτε ἀσκητὸν οὔτε μαθητὸν ἀλλ φύσει παραγίγνεται τοῖς ἀνθρώποις ἢ ἄλλῳ τινὶ τρόπῳ». 60 Βλ. «Paulos V. Theben» στο Josef Höfer, Karl Rahner (Hrsg), Lexikon für Theologie und Kirch, 8 Bände, Herder, Freiburg im Breisgau, 2 1963 (ανατ. 2001), σ. 243. 21
δύναμη για να φωτιστεί, να λυτρωθεί και να λάβει άφεση αμαρτιών: η ίδια κλείνει μέσα της την απολύτρωση το μόνο που χρειάζεται είναι να υπερβεί κανείς εαυτόν. Τόλμη που επέδειξε κι ο ίδιος ο Gide, όταν αποχαιρετά με τον πιο κατηγορηματικό τρόπο την τέχνη και μοιάζει να αποδέχεται την εξαφάνισή της, τη στιγμή ακριβώς που τα κοινωνικά προβλήματα αρχίζουν να απασχολούν τη σκέψη του: «Ότι η τέχνη και η λογοτεχνία μπορούν να υπάρξουν χωρίς να τις απασχολούν τα κοινωνικά θέματα και ότι δεν μπορούν παρά να παρεκτραπούν, αν εκτεθούν σε αυτό το πεδίο, εξακολουθώ λίγο-πολύ να το πιστεύω. Γι αυτόν το λόγο, από τότε που αυτά τα θέματα πήραν το προβάδισμα στη σκέψη μου, σιωπώ Προτιμώ να μη γράψω πια, παρά να υποτάξω την τέχνη μου σε κοινωφελείς σκοπούς. Αν πεισθώ ότι αυτοί οφείλουν να έχουν στις μέρες μας προτεραιότητα, σημαίνει αυτόματα ότι καταδικάζω τον εαυτό μου στη σιωπή». (Ημερολόγιο, 1932). 61. 61 Όπως παρατίθεται στο Μωρίς Μπλανσό, «Ο Ζιντ και η λογοτεχνία της εμπειρίας» στο Διαβάζω, τχ. 206, μτφρ. Κατερίνα Σύππου, 1989, σ.62. 22
4. Ο ΦΙΛΟΚΤΗΤΗΣ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΗ ΖΙΩΓΑ 4.1 Ο μύθος της Φύσης ως μητέρας των πάντων στα έργα της δεύτερης συγγραφικής περιόδου (1970-1989). «Η ερημιά ταύτιση στο απόλυτο. Απαλλαγή του εγώ. Απόρριψη του αγνώστου και παραδοχή του ενός. Δαίμονας το δύο. Αλλοτρίωση το μηδέν. Ενέργεια το πολλαπλό. Δύναμη ο Μύθος». Βασίλης Ζιώγας 62 Ο Βασίλης Ζιώγας είναι μια ιδιότυπη μορφή στον χώρο της ελληνικής μεταπολεμικής δραματουργίας, καθώς είχε τη μοναδική ικανότητα, όπως υποστηρίζει η Χαρά Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου, «να αρδεύει μεμονωμένα στοιχεία από εντελώς διαφορετικά πολιτιστικά συστήματα, να τα συνδυάζει και να τα αναδεικνύει σ ένα ενιαίο σύνολο. Η Ανατολή και η Δύση, ο Ιουδαϊσμός και η χριστιανική Ορθοδοξία, ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός και το ευρωπαϊκό θέατρο, η φιλοσοφία της φύσης και οι σύγχρονες φυσικές επιστήμες (από την αστροφυσική μέχρι τη βιολογία), οι αρχαίες μυστικιστικές τάσεις (από τον Πυθαγόρα μέχρι τους Νεοπλατωνικούς) και οι ερμητικές, θεοσοφικές τάσεις της νεότερης Ευρώπης, συναντιούνται στον ανήσυχο δρόμο του θεατρικού Ζιώγα, που αναζητεί επίμονα τη χαμένη ενότητα της ύπαρξης». 63 Κεντρικό σημείο στην κοσμοθεωρία του Ζιώγα κατέχει ο Μύθος. Στράφηκε σ αυτόν διότι πιστεύει πως οι μύθοι, ακόμα κι αν ανήκουν σε διαφορετικούς πολιτισμούς, «αποτελούν ένα στοιχείο αλληλένδετο με την ανθρώπινη φύση». 64 Επιπλέον, οι αρχαιοελληνικοί μύθοι τράβηξαν την προσοχή του επειδή παρατήρησε «πως εξακολουθούν ακόμη να επηρεάζουν τις πράξεις μας. Και κάτι περισσότερο: Εξακολουθούν ακόμη να υπαγορεύουν τις πράξεις μας. Κατά τον συγγραφέα, ο μύθος 62 Βασίλης Ζιώγας, Φιλοκτήτης, «Θέατρο» 12, Αθήνα: Ερμής, 1990. 63 Χαρά Μπακονικόλα-Γεωργοπούλου, «Πολιτισμικά μορφώματα στο θέατρο του Βασίλη Ζιώγα», στο Κανόνες και εξαιρέσεις.κείμενα για το νεοελληνικό θέατρο, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, 2000, σ. 150. 64 Βασίλης Ζιώγας, «Ο αρχαίος μύθος ως διαχρονικός κώδικας ήθους» στο Φιλοκτήτης, «Θέατρο» 12, Αθήνα: Ερμής, 1990, σ. 69. 23