Β ΣΤΑΣΙΜΟ: ΣΤΙΧΟΙ 582-634 ΩΔΗ ΣΤΙΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ ΣΥΜΦΟΡΕΣ Το δεύτερο στάσιμο περιλαμβάνει δύο στροφικά συστήματα που αναφέρονται στις συμφορές που πλήττουν τους ανθρώπους, όπως έπληξαν κληρονομικά τον οίκο των Λαβδακιδών. Μόνο την παντοδυναμία του Δία δεν την καταβάλλει τίποτε. Ακόμη και η ελπίδα είναι απατηλή και παρασύρει πολλούς στον χαμό. Επειδή το περιεχόμενο του στάσιμου είναι μελαγχολικό και απαισιόδοξο, κατά τη σκηνική παρουσίαση η μουσική του αυλού, που θα συνοδεύει τα βήματα του χορού, πρέπει να είναι ανάλογη. [βιβλ.μαθητή] ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΑ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΑ ΛΥΡΙΚΑ ΜΕΡΗ: Το Β ΕΠΕΙΣΟΔΙΟ παρουσίασε αντιμέτωπες τις δύο δυνάμεις που κινούν το έργο. Οι δυνάμεις αυτές [ΚΡΕΩΝ-ΑΝΤΙΓΟΝΗ] προετοιμάστηκαν λυρικά από την Πάροδο και το Α Στάσιμο αντιστοίχως. Κι ενώ η Πάροδος βρίσκεται σε αντίθεση προς τη μορφή της Αντιγόνης που παρουσιάζεται στον Πρόλογο, το Α Στάσιμο βρίσκεται σε αντίθεση με τον Κρέοντα, που η προσωπικότητά του εξευτελίστηκε στο δεύτερο μέρος του πρώτου επεισοδίου. Το Β Στάσιμο έρχεται, τώρα, να τοποθετήσει πάνω από τους δύο ήρωες και τον τρόπο που βιώνουν την πραγματικότητα (την ΝΙΚΗ ΤΗΣ ΘΗΒΑΣ, ΤΙΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΓΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗ) ένα τρίτο παράγοντα, που μονίμως επανερχόταν στα λόγια της Αντιγόνης, αλλά που ως τώρα είχε βρει μόνο μερική έκφραση στα λόγια του Χορού (και αυτή πάλι λυρική: βλ. Α Στάσιμο: «αμήχανος δε θ' αντικρίσει / τα μελλούμενα»): το σχέδιο του ΘΕΟΥ! Δεν έχει σημασία αν αυτόν τον «Θεό» θα τον πούμε Δία, Ιεχωβά, Χριστό, Φυσική Νομοτέλεια, Μοίρα, Κύκλο της Ζωής, Συμπτώσεις ή Παράλογο της Τύχης. Εκείνο που γίνεται σαφές εδώ είναι ότι στην ανθρώπινη δράση δεν μπορεί - δεν μπορούσε τότε, αλλά ούτε ακόμη και σήμερα - να επιτευχθεί μια ασφαλής και πλήρως ελεγχόμενη συνείδηση του πραγματικού! [πρβλ την σύγχρονη αίσθηση ότι «όταν ο άνθρωπος κάνει σχέδια, ο Θεός γελάει»]. ΧΟΡΟΣ: στροφή α 1 η γενική, κεφαλαιώδης σκέψη για την ανθρώπινη συμφορά Καλόμοιρος οπού δε γεύτηκε ζωή πικρή όποιος από θεού του σείστηκε συθέμελα το σπίτι, να σέρνει συμφορές σωρό στο σόι του δε σώνει Χαρακτηριστική αντίθεση που παρουσιάζεται με δύο μεταφορές. Να εντοπίσετε τα σχήματα λόγου που αναφέρονται: 1. αντίθεση: οπού δε γεύτηκε ζωή πικρή = Καλόμοιρος vs όποιος από θεού του σείστηκε συθέμελα το σπίτι = να σέρνει συμφορές σωρό στο σόι του δε σώνει 2. μεταφορά 1 η : δε γεύτηκε ζωή πικρή 3. μεταφορά 2 η : του σείστηκε συθέμελα το σπίτι
Τόσο η ευτυχία όσο και η συμφορά νοούνται σε διάρκεια: Πώς αποδεικνύεται από τους συγκεκριμένους στίχους; Καλόμοιρος οπού δε γεύτηκε ζωή πικρή : Η χρήση του αορίστου στο ρήμα δημιουργεί τις προϋποθέσεις για συνολική αποτίμηση της ζωής στο πλαίσιο μιας αναδρομικής αφήγησης. να σέρνει συμφορές σωρό στο σόι του δε σώνει: Η επιλογή των ρημάτων «σέρνει» και «δεν σώνει» και μάλιστα σε ενεστώτα δηλώνει την διάρκεια τόσο λεξιλογικά όσο και γραμματικά. Τι πιστεύουμε εμείς σήμερα γι αυτό το θέμα; Η σημερινή προοδευτική δυτική σκέψη έχει αναθεωρήσει αυτήν την ντετερμινιστική αντίληψη για την ζωή, όπως παρουσιάζεται στα λόγια του Χορού. Σήμερα πιστεύουμε ότι κατά την διάρκεια της ζωής μας όλοι μας, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, βιώνουμε στιγμές ευτυχίας όσο και δυστυχίας, οι οποίες εναλλάσσονται, ενώ η κουλτούρα μας προσπαθεί με κάθε τρόπο να στηρίξει τον άνθρωπο που δυστυχεί για να ξεπεράσει την δυστυχία του, να την αποδεχτεί και να προχωρήσει παρακάτω. Σε καμιά περίπτωση δεν δεχόμαστε την κληρονομικότητα της δυστυχίας ή την ροπή συγκεκριμένων ανθρώπων προς αυτήν εξ αιτίας της μοίρας! Ωστόσο, μια αλήθεια που διατυπώνεται εδώ και διατρανώνεται μέχρι σήμερα είναι ότι ο άνθρωπος ο ίδιος φέρει την ευθύνη για την ευτυχία ή την δυστυχία του: η τύφλα του νου κι ο αστόχαστος λόγος. όπως το κύμα του γιαλού την ανεμόδαρτη την άμμο πίσσα σωριάζει στο βυθό, όταν ορμά με την ανεμική της Θράκης το θεοσκότεινο το πέλαγος κι όταν βογκούν στενάζοντας τα πληγωμένα βράχια. Ζωηρή παρομοίωση της θεϊκής οργής με άνεμο που συγκλονίζει τον βυθό της θάλασσας και τα κύματα ξεσπούν στις αντικρινές ακτές. Ο χορός χρησιμοποιεί μιαν εικόνα από τη φουρτουνιασμένη θάλασσα, γιατί: α. η Αθήνα βρίσκεται κοντά στη θάλασσα. β. οι τραγικοί και ο Σοφοκλής μιλάνε πιο παραστατικά στους Αθηναίους, που είναι θαλασσινός λαός, με θαλασσινές εικόνες. γ. η θάλασσα εντυπωσιάζει. Να υπογραμμίσετε την πιο σωστή απάντηση. Με τι παρομοιάζει ο ποιητής την θεϊκή οργή στην πρώτη στροφή; Να εκτιμήσετε τις αισθητικές εντυπώσεις που δημιουργούνται στους θεατές με την παρομοίωση και τα άλλα σχήματα λόγου της α στροφής. Ο σκοπός του Στάσιμου είναι να δώσει στα ισχυρά αισθήματα, που βιώνουν οι θεατές κατά την διάρκεια του επεισοδίου, λυρικές εξόδους. Τα πολλά σχήματα λόγου της α στροφής σκοπό έχουν να εκφράσουν το δέος απέναντι στους παράγοντες που δεν μπορεί να ελέγξει το ανθρώπινο μυαλό και ο ανθρώπινος πολιτισμός, να φέρει στην επιφάνεια τον υποσυνείδητο ερωτηματικό, ακόμα και των πιο ορθολογιστών, για ποια είναι εκείνη η υπέρτατη δύναμη που δαμάζει την φύση και άρα μπορεί ενδεχομένως να ελέγχει και την ζωή των ανθρώπων.
αντιστροφή α Αιώνες θωρώ στο σπίτι των Λαβδακιδών πάθη νεκρών πάνω σε πάθη να πέφτουν η μια την άλλη γενιά δεν μπορεί ν' αλαφρώσει κάποιος θεός τη ρημάζει κι αλύτρωτη μένει. Από τις γενικές σκέψεις, ο χορός έρχεται στο συγκεκριμένο, στον οίκο των Λαβδακιδών, που οι αλλεπάλληλες συμφορές του κληροδοτούνται από γενιά σε γενιά. Τώρα στο σπίτι του Οιδίποδα φάνηκε φως απάνω στη στερνή του ρίζα Η «στερνή ρίζα» είναι οι δύο κόρες του Οιδίποδα: κυρίως ο χορός αναφέρεται στην Αντιγόνη που, αν παντρευόταν τον Αίμονα, θα συνέχιζε τη γενιά του Οιδίποδα. όμως των θεών του κάτω κόσμου το φονικό τη θερίζει δρεπάνι, Η μεταφορά από τον θερισμό: το φονικό δρεπάνι των υποχθόνιων θεών θερίζει και ρίχνει κάτω (κατ- ἀμᾷ) την Αντιγόνη. η τύφλα του νου κι ο αστόχαστος λόγος. 2 η γενική, κεφαλαιώδης σκέψη για την ανθρώπινη συμφορά: Η είναι η αιτία: η ασυδοσία της γλώσσας και η τύφλωση του νου, που την προκάλεσε κάποια Ερινύς, συνδέεται με την ἀφροσύνην με την οποία χαρακτήρισε την Αντιγόνη ο χορός (στ. 383). στροφή β Αποστροφή στον Δία Τη δύναμή σου, Δία, ποιος αλαζόνας άνθρωπος θα γονατίσει; τονίζονται τα «εμπεδά φρονήματα» ο ύπνος δεν την καταλεί, που μας γερνάει, του Χορού προς τον Δία. ούτε κι οι μήνες των θεών, που δε νυστάζουν.. Με βάση τον νόμο της αντιθέσεως ο χορός «αντιπαραθέτει την αναπόδραστη δύναμη του Δία στη χιμαιρική γνώση των ανθρώπων» (Α. Lesky). Αιώνιος δυνάστης κυβερνάς στη λαμπερή φωτοχυσία του Ολύμπου. Θετική διατύπωση της δύναμης και της αιωνιότητας του Δία, που στερεώνει την προηγούμενη εικόνα. 3 η γενική, κεφαλαιώδης σκέψη για την ανθρώπινη συμφορά Μέλλον, παρόν και παρελθόν αυτός ο νόμος τα σφραγίζει: ο βίος των θνητών καιρό δε σέρνεται πολύ έξω από της συμφοράς το μονοπάτι.
Την αιωνιότητα του νόμου για το αναπόφευκτο της ανθρώπινης δυστυχίας, τη δηλώνει ο χορός με την παράταξη τριών χρονικών σχέσεων: του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος. Να μη βυθίζεσαι στο παρελθόν, να μην κάνεις όνειρα για το μέλλον, να επικεντρώνεις τη σκέψη σου στην παρούσα στιγμή. Βούδας, 563-483 π.χ., Ποια είναι η άποψη της σύγχρονης επιστήμης για τις σχέσεις των παρελθοντικών βιωμάτων με το παρόν και το μέλλον του ανθρώπου; Σε καμιά περίπτωση δεν δεχόμαστε την κληρονομικότητα της δυστυχίας ή την ροπή συγκεκριμένων ανθρώπων προς αυτήν εξ αιτίας της μοίρας! Ωστόσο, μια αλήθεια που διατυπώνεται εδώ και διατρανώνεται μέχρι σήμερα είναι ότι ο άνθρωπος ο ίδιος φέρει την ευθύνη για την ευτυχία ή την δυστυχία του: η τύφλα του νου κι ο αστόχαστος λόγος. αντιστρ. β 4 η γενική, κεφαλαιώδης σκέψη για την ανθρώπινη συμφορά Οι πλάνες ελπίδες που σ' άλλους βγαίνουν σε καλό, σ' άλλους απάτη γίνονται κούφιας λαχτάρας Ο χορός σχολιάζει ως πιο συνηθισμένη αιτία της ανθρώπινης συμφοράς την απατηλή ελπίδα. Πώς στέκεται η αρχαία ελληνική σκέψη απέναντι στο θέμα της ΕΛΠΙΔΑΣ; Πρέπει να ελπίζουμε ή όχι; «Συχνά σου έρχεται αυτό που δεν ελπίζεις, κι όχι αυτό που ήλπιζες.» Πλάτων «Το μεγαλύτερο κίνητρο για κάθε έργο που αρχίζει είναι η ελπίδα και ο έρωτας. Ο έρωτας δείχνει το δρόμο και η ελπίδα τον ακολουθεί από κοντά. Ο έρωτας σχεδιάζει τον τρόπο, με τον οποίο θα γίνει το έργο, και η ελπίδα ζητάει τη βοήθεια της τύχης. Αυτά τα δύο είναι η πηγή όλων των δεινών μας. Αν και αόρατα, είναι τρομερότερα κι απ' τους πιο μεγάλους ορατούς κινδύνους.» Θουκυδίδης Με βάση τα χωρία που έχουμε στην διάθεσή μας η αρχαία ελληνική σκέψη θεωρεί την ελπίδα χίμαιρα και παγίδα καθώς την συνδέει με τον ανεξέλεγκτο παράγοντα της τύχης - ή την διαβόητη αδελφή του την μοίρα! Σήμερα, αν και ακόμα μέσα μας η παμπάλαιη καρδιά μας μας σπρώχνει προς άρνηση της ελπίδας σε δύσκολες καταστάσεις, έχει αναπτυχθεί ολόκληρη προοδευτική κουλτούρα υπέρ της θετικής σκέψης, ακόμα και της ικανότητας του ανθρώπου να καθορίζει την πορεία των πραγμάτων με αυτήν ακριβώς την σκέψη! φωλιάζει στον ανίδεο, ώσπου να γλείψει της φωτιάς η φλόγα το ποδάρι του κάποιος φανέρωσε λόγο βαρύ, γι' αυτό σοφό: το κακό φαντάζει καλό στο νου εκείνου που θεός στη συμφορά τον πάει 5 η γενική, κεφαλαιώδης σκέψη για την ανθρώπινη συμφορά Το κακό φαίνεται να είναι καλό σ' εκείνον που ο θεός τον οδηγεί στην καταστροφή. Η άποψη αυτή είναι γνωστή από τον Όμηρο, τον Θέογνη και τον Αισχύλο. κι έξω από συμφορές για λίγο χρόνο χαίρεται. Σύμφωνα με τους πιο έγκριτους ερμηνευτές, η συγκεκριμενοποίηση της άποψης αυτής αναφέρεται στον Κρέοντα.
ΑΝΑΠΑΙΣΤΟΙ: ΧΟΡΟΣ: ΚΡΕΟΝΤΑΣ: Αλλά να κι ο Αίμονας, το στερνοπαίδι σου φτάνει τάχα πικραμένος για τη μοίρα που προσμένει την Αντιγόνη την άμοιρη και περίλυπος για το χαμένο ταίρι; Αμέσως θα το μάθουμε κι απο μάντεις καλύτερα. Παιδί μου, μήπως άκουσες την τελεσίδικη ποινή για τη μνηστή σου και φτάνεις χολωμένος στον πατέρα σου, ή ό,τι και να κάνουμε μας αγαπάς ακόμη; ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ 1. Οι συμφορές που πλήττουν τους ανθρώπους νοούνται από τον χορό σε διάρκεια. Πώς εξειδικεύει ο Χορός τη διαπίστωση αυτή στην οικογένεια των Λαβδακιδών; Αιώνες θωρώ στο σπίτι των Λαβδακιδών πάθη νεκρών πάνω σε πάθη να πέφτουν η μια την άλλη γενιά δεν μπορεί ν' αλαφρώσει κάποιος θεός τη ρημάζει κι αλύτρωτη μένει. Από τις γενικές σκέψεις, ο χορός έρχεται στο συγκεκριμένο, στον οίκο των Λαβδακιδών, που οι αλλεπάλληλες συμφορές του κληροδοτούνται από γενιά σε γενιά. 2. Να συγκρίνετε το ψυχολογικό κλίμα (διάθεση-συναισθήματα) που επικρατεί στο Β στάσιμο με εκείνο του Α στάσιμου. Αντίθεση που δημιουργεί ΟΛΟΝ! Το Πρώτο Στάσιμο αναφερόταν στην παντοδυναμία του ανθρώπου, στην κυριαρχία του στον υλικό και πνευματικό πολιτισμό και μόνο στο τέλος ανέφερε κάποιους ανυπέρβλητους περιορισμούς. Παραθέτοντας τα επιτεύγματα του ανθρώπου δημιουργούσε ψυχολογικό κλίμα αυτοπεποίθησης και ελέγχου. Το Δεύτερο Στάσιμο ξεκινά από αυτές ακριβώς τις περιθωριακές αναφορές του πρώτου στους ανυπέρβλητους περιορισμούς: εδώ η μοίρα και ο Θεός - η απόφαση τρίτων, ανεξέλεγκτων από την ανθρώπινη νόηση και βούληση δυνάμεων - και όχι ο άνθρωπος καθορίζουν την πορεία των πραγμάτων. Παραθέτοντας τις συμφορές του οίκου των Λαμβακιδών και φέρνοντας εικόνες απόλυτης κυριαρχίας της φύσης-δία, το Β Στάσιμο δημιουργεί ένα ψυχολογικό κλίμα απώλειας ελέγχου και αδυναμίας. ΤΕΛΙΚΑ, ανάμεσα σε αυτά τα δύο ψυχολογικά κλίματα κινείται η ζωή του ανθρώπου: άλλοτε αισθανόμαστε παντοδύναμοι (όταν όλα μας πάνε καλά) και άλλοτε μηδαμινοί (όταν τα σχέδιά μας απρόοπτα αποτυγχάνουν)! 3. Πώς βλέπει ο χορός τον ρόλο του Δία; Με βάση τον νόμο της αντιθέσεως ο χορός «αντιπαραθέτει την αναπόδραστη δύναμη του Δία στη χιμαιρική γνώση των ανθρώπων» (Α. Lesky). Θετική διατύπωση της δύναμης και της αιωνιότητας του Δία, που στερεώνει την προηγούμενη εικόνα.
Ο Χορός βλέπει με ανακούφιση τον ρόλο του Δία, ως παράγοντα-ρυθμιστή των ανθρωπίνων πράξεων. Έχουμε εδώ την αρχετυπική εκείνη σκέψη που οδήγησε στην δημιουργία θρησκείας σε όλους του λαούς και πολιτισμούς: μια εξωανθρώπινη δύναμη που γνωρίζει και σταθμίζει τα πάντα και που επεμβαίνει κατάλληλα για να αποδώσει δικαιοσύνη, άρα ΚΑΘΑΡΣΗ! 4. Ποιες βασικές ιδέες εκφράζει ο χορός σ' αυτό το στάσιμο και ποια απ' αυτές θεωρείτε σημαντικότερη; Ο Χορός στο Β Στάσιμο εκφράζει πέντε γενικές, κεφαλαιώδεις σκέψεις για την ανθρώπινη συμφορά: 1 η : Καλόμοιρος οπού δε γεύτηκε ζωή πικρή όποιος από θεού του σείστηκε συθέμελα το σπίτι, να σέρνει συμφορές σωρό στο σόι του δε σώνει Τόσο η ευτυχία όσο και η συμφορά στην ζωή του ανθρώπου νοούνται σε διάρκεια. 2 η : η τύφλα του νου κι ο αστόχαστος λόγος. Η είναι η αιτία: η ασυδοσία της γλώσσας και η τύφλωση του νου, που την προκάλεσε κάποια Ερινύς, συνδέεται με την ἀφροσύνην με την οποία χαρακτήρισε την Αντιγόνη ο χορός (στ. 383). 3 η : Μέλλον, παρόν και παρελθόν αυτός ο νόμος τα σφραγίζει: ο βίος των θνητών καιρό δε σέρνεται πολύ έξω από της συμφοράς το μονοπάτι. Την αιωνιότητα του νόμου για το αναπόφευκτο της ανθρώπινης δυστυχίας, τη δηλώνει ο χορός με την παράταξη τριών χρονικών σχέσεων: του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος. 4 η : Οι πλάνες ελπίδες που σ' άλλους βγαίνουν σε καλό, σ' άλλους απάτη γίνονται κούφιας λαχτάρας Ο χορός σχολιάζει ως πιο συνηθισμένη αιτία της ανθρώπινης συμφοράς την απατηλή ελπίδα. 5 η : το κακό φαντάζει καλό στο νου εκείνου που θεός στη συμφορά τον πάει Το κακό φαίνεται να είναι καλό σ' εκείνον που ο θεός τον οδηγεί στην καταστροφή. Η άποψη αυτή είναι γνωστή από τον Όμηρο, τον Θέογνη και τον Αισχύλο. Από τις ιδέες αυτές εκείνη που ισχύει μέχρι και σήμερα είναι η 2η: η τύφλα του νου κι ο αστόχαστος λόγος; Μια αλήθεια που διατυπώνεται εδώ και διατρανώνεται μέχρι σήμερα είναι ότι ο άνθρωπος ο ίδιος φέρει την ευθύνη για την ευτυχία ή την δυστυχία του. 5. Ποιο θέμα επιλέγει για την Ωδή στο Β Στάσιμο ο ποιητής και πώς το συνδέει νοηματικά με το Β Επεισόδιο; βλ. πλαίσιο
6. Ποια αντίληψη για την ανθρώπινη μοίρα και για τον νόμο του Δία εκφράζεται στην β στροφή; Με βάση τον νόμο της αντιθέσεως ο χορός «αντιπαραθέτει την αναπόδραστη δύναμη του Δία στη χιμαιρική γνώση των ανθρώπων» (Α. Lesky). Θετική διατύπωση της δύναμης και της αιωνιότητας του Δία, που στερεώνει την προηγούμενη εικόνα. Ο Χορός βλέπει με ανακούφιση τον ρόλο του Δία, ως παράγοντα-ρυθμιστή των ανθρωπίνων πράξεων. Έχουμε εδώ την αρχετυπική εκείνη σκέψη που οδήγησε στην δημιουργία θρησκείας σε όλους του λαούς και πολιτισμούς: μια εξωανθρώπινη δύναμη που γνωρίζει και σταθμίζει τα πάντα και που επεμβαίνει κατάλληλα για να αποδώσει δικαιοσύνη, άρα ΚΑΘΑΡΣΗ! 7. το κακό φαντάζει καλό στο νου εκείνου που θεός στη συμφορά τον πάει Για ποιον από του ήρωες του δράματος γίνεται η παραπάνω επισήμανση του Χορού; Να αιτιολογήσετε την απάντησή σας. Σύμφωνα με τους πιο έγκριτους ερμηνευτές, η συγκεκριμενοποίηση της άποψης αυτής αναφέρεται στον Κρέοντα.