Κείμενο διδαγμένο: Μίλτου Σαχτούρη «Ο Ελεγκτής»

Transcript

1 1 8 ο ΓΕΛ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΜΑΘΗΜΑ: ΝΕΟΕΛΛΗΝΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, ΘΕΩΡΗΤΙΚΗΣ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗΣ, Γ ΤΑΞΗ «Ο Ελεγκτής» Υπεύθυνη καθηγήτρια: Δέσποινα Παπαστάθη, ΠΕ02 Κείμενο διδαγμένο: Μίλτου Σαχτούρη «Ο Ελεγκτής» Ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι έσφιξα τα σκοινιά μου πρέπει και πάλι να ελέγξω τ αστέρια εγώ κληρονόμος πουλιών πρέπει έστω και με σπασμένα φτερά να πετάω. (Τα φάσματα ή η χαρά στον άλλο δρόμο, 1958) ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ: Α) Ο Μίλτος Σαχτούρης ανήκει στην πρώτη γενιά των μεταπολεμικών ποιητών. Στην ποίησή του εκφράζει τη φρίκη της περιρρέουσας πραγματικότητας των εμφυλιακών και μετεμφυλιακών χρόνων, ειδωμένα μέσα από την οπτική του υπερρεαλισμού. Να εντοπίσετε τα χαρακτηριστικά αυτά της ποίησης του Σαχτούρη στο εξεταζόμενο ποίημα. (Μόρια 15) Ο Μίλτος Σαχτούρης ανήκει στην πρώτη γενιά των μεταπολεμικών ποιητών. Πρόκειται για μια γενιά ποιητών που είχαν το τραγικό «προνόμιο» να βιώσουν σε επίπεδο ατομικό αλλά και συλλογικό τη φρίκη και τις τραγικές συνέπειες του Β Παγκοσμίου Πολέμου, της Κατοχής, του Εμφυλίου καθώς και των πολύ δύσκολων χρόνων που ακολούθησαν. Η φρίκη αυτή βρίσκει έκφραση στα ποιήματα του Σαχτούρη μέσα απ την οπτική του υπερρεαλισμού. Ειδικότερα, στο εξεταζόμενο ποίημα η περιρρέουσα πραγματικότητα εκφράζετε μέσα από τις εικόνες του κατακερματισμένου ουρανού «ένας μπαξές γεμάτος αίμα είν ο ουρανός και λίγο χιόνι», καθώς και των σπασμένων φτερών του ποιητή ως κληρονόμου πουλιών. Το αίμα παραπέμπει συνειρμικά στο θάνατο ως αποτέλεσμα του πολέμου. Αλλά και το χιόνι υποδηλώνει αντιθετικά προς το κόκκινο του αίματος, την παγωνιά του θανάτου αλλά και των διαπροσωπικών σχέσεων μέσα σε συγκυρίες πολεμικές και πολύ περισσότερο εμφυλιακές. Όλα αυτά είναι ειδωμένα και βρίσκουν έκφραση με τη βοήθεια του υπερρεαλισμού. Αρχικά το παράλογο που είναι εμφανές στις δύο προαναφερθείσες εικόνες, η απουσία σαφούς νοηματικού περιγράμματος απ τις λέξεις και τα συμφραζόμενά τους καθώς και οι συνειρμοί που είναι απολύτως απαραίτητοι για την ερμηνευτική προσέγγιση του ποιήματος συνηγορούν υπέρ της επίδρασης του

2 2 υπερρεαλισμού στο εξεταζόμενο ποίημα. Επίσης ο ακρωτηριασμένος και τεμαχισμένος λόγος, ο οποίος αισθητοποιεί την ακρωτηριασμένη και κενή ιδεολογιών και αξιών εποχή, η αστιξία, ο ελεύθερος στίχος, η ανομοιομορφία των στροφών και η ανομοιοκαταληξία, αποτελούν διακριτικά χαρακτηριστικά της μορφής του ποιήματος που ενισχύουν την επίδραση του συγκεκριμένου λογοτεχνικού ρεύματος. Β1) Να αναφέρετε τέσσερα χαρακτηριστικά της ποιητικής γραφής του Μίλτου Σαχτούρη, όπως αυτά προκύπτουν από το ποίημα «Ο Ελεγκτής» και να δώσετε από ένα παράδειγμα για το καθένα. Ένα από τα κυριότερα χαρακτηριστικά της ποιητικής γραφής του Μίλτου Σαχτούρη αποτελεί η σκηνική διάρθρωση των ποιημάτων του. Ο Σαχτούρης χωρίζει το ποίημά του σε εικόνες - σκηνές, οι οποίες η καθεμιά ξεχωριστά διηγείται ένα μέρος μιας ευρύτερης ιστορίας μηνύματος. Έτσι και στο εξεταζόμενο ποίημα είναι δυνατόν να εντοπίσουμε τρεις ιδεοπλαστικές εικόνες: την εικόνα ενός κακοποιημένου ουρανού, την εικόνα ετοιμότητας του ελεγκτή, καθώς και την εικόνα του ελεγκτή ποιητή ως κληρονόμου πουλιών να πετάει κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Μέσα απ τις εικόνες αυτές στόχος του ποιητή είναι να δηλώσει την πίστη του στο χρέος του πνευματικού ανθρώπου και ειδικότερα του ποιητή απέναντι στα αγαθά του «ουρανού», τις αξίες, τα ιδανικά, τα πνευματικά αγαθά, ένα χρέος το οποίο πρέπει πάντα να επιτελεί ανεξάρτητα απ την αντιξοότητα των συνθηκών. Δεύτερο χαρακτηριστικό της ποιητικής γραφής του Σαχτούρη είναι η μορφή των τίτλων των ποιημάτων του. Ο τίτλος του εξεταζόμενου ποιήματος αλλά και των υπολοίπων αποτελείται από το οριστικό άρθρο και ένα ουσιαστικό. Μ αυτόν τον τρόπο ο ποιητής δηλώνει το χώρο μέσα στον οποίο θα πραγματοποιηθούν τα γεγονότα του ποιήματος. Προετοιμάζει τον αναγνώστη για το τι θα ακολουθήσει. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο ελεγκτής αποτελεί το υποκείμενο της δράσης. Είναι αυτός που θα αναλάβει τη δύσκολη ευθύνη να ελέγξει τη λειτουργία του ουρανού και των συστατικών του, των αστεριών, με σκοπό να τα διαφυλάξει για τους μεταγενέστερους. Η μορφή των ποιημάτων του είναι ένα ακόμη χαρακτηριστικό της ποιητικής γραφής του Μίλτου Σαχτούρη. Πρόκειται για ποιήματα νεωτερικής γραφής και γι αυτό κυριαρχούν η αστιξία, η ανομοιοκαταληξία, η ανομοιομορφία των στροφών, ο ελεύθερος στίχος καθώς και ο ακρωτηρισμένος τεμαχισμένος λόγος. Σ επίπεδο περιεχομένου κυριαρχεί το παράλογο και οι συνειρμοί. Τέλος ένα ισάξια σημαντικό χαρακτηριστικό της ποιητικής γραφής του Σαχτούρη είναι ο λιτός και πυκνός λόγος στον οποίο είναι γραμμένα τα ποιήματά του. Στα έργα του κυριαρχούν το ρήμα και το ουσιαστικό, στοιχείο που βρίσκει εφαρμογή και στο εξεταζόμενο ποίημα. Απουσιάζουν τα κοσμητικά επίθετα και κάθε μορφή ωραιοποίησης του λόγου και κατ επέκταση της πραγματικότητας. Έτσι επιτυγχάνει πυκνότητα στο ύφος, βάθος στα νοήματά του και έντονο ρεαλισμό στα μηνύματα που μετακενώνει με το έργο του.

3 3 Β2) Ο ίδιος ο ποιητής σε συνέντευξη Τύπου αναφέρει πως έχει επηρεαστεί απ τη ζωγραφική. Ποια εικαστικά στοιχεία μπορείτε ν εντοπίσετε στο ποίημα και ποιο το αισθητικό τους αποτέλεσμα; Η ζωγραφική αποτελεί μια μεγάλη αγάπη του ποιητή Σαχτούρη. Όπως ο ίδιος σε συνέντευξη τύπου έχει παραδεχτεί, η ζωγραφική τον έχει επηρεάσει σε μεγάλο βαθμό. Στο εξεταζόμενο ποίημα είναι δυνατόν να εντοπίσουμε μία σειρά εικαστικών στοιχείων που επιβεβαιώνουν την επίδραση αυτή. Συγκεκριμένα, η ύπαρξη χρωμάτων, όπως το κόκκινο (αίμα), το λευκό (χιόνι), η ποικιλοχρωμία ενός μπαξέ και των φτερών των πουλιών, χρωματίζουν το περιεχόμενο του ποιήματος, τονίζοντας ακόμα εντονότερα τη φρίκη της περιρρέουσας πραγματικότητας. Επιπλέον το χρέος του ποιητή δίνεται με τρόπο παραστατικό καθώς παρουσιάζεται μέσα από τρεις εικόνες, ιδεοπλαστικές, οι οποίες θα μπορούσαν να είναι τρεις ζωγραφικοί πίνακες που ο καθένας τους λέει ένα μέρος μίας ιστορίας, η οποία στο σύνολό της αποτελεί ένα μήνυμα του δημιουργού τους προς το κοινό. Γ) Να σχολιάσετε το ρόλο και το περιεχόμενο των δύο βουλητικών προτάσεων του ποιήματος. Ποιο το αισθητικό τους αποτέλεσμα; (Μόρια 25) Στο ποίημα είναι δυνατόν να εντοπίσουμε δύο βουλητικές προτάσεις: «να ελέγξω», «να πετάω», οι οποίες εξαρτώνται από το ρήμα «πρέπει». Οι προτάσεις αυτές λειτουργούν ως συνδετικοί κρίκοι, αρμοί στη δομή του ποιήματος, καθώς ενώνουν την δεύτερη ιδεοπλαστική εικόνα με την τρίτη. Παράλληλα με τη λειτουργία τους αυτή, οι προτάσεις γίνονται φορείς του χρέους του ελεγκτή ποιητή. Χρέος του ελεγκτή ποιητή είναι να ελέγχει τα αστέρια και κατ επέκταση τον ουρανό και να πετάει έστω και με σπασμένα φτερά. Το ρήμα «πρέπει» υποδηλώνει αυτήν ακριβώς την αναγκαιότητα στις ενέργειες του ελεγκτή, ενώ το επίρρημα «πάλι», τη διαχρονικότητα αλλά και την επαναληπτικότητα που διακρίνει το εγχείρημα αυτό. Αξίζει να σημειώσουμε πως ο ουρανός αποτελεί πάγιο αίτημα στην ποίηση του Σαχτούρη. Αισθητοποιεί τα πνευματικά αγαθά, τις ιδεολογίες, τις αξίες που διέρχονται εντονότατη κρίση ειδικά σε περιόδους πολεμικές και πολύ περισσότερο εμφυλιακές και μετεμφυλιακές. Έτσι λοιπόν τονίζει εμφατικά το ρόλο του ποιητή ελεγκτή καθώς είναι ο μόνος που θα πρέπει να έχει κατορθώσει να διασώσει ό,τι απέμεινε απ την ανθρωπιά και τις αξίες του καταρρέοντος πολιτισμού. Έστω και με σπασμένα φτερά πρέπει να πετάει. Είναι το μόνο που μας απομένει όταν ο πόλεμος και η φρίκη του έχουν θρονιαστεί στις ψυχές των ανθρώπων.

4 4 Δ) Να συγκρίνετε το ποίημα του Μίλτου Σαχτούρη «Ο Ελεγκτής» με το ποίημα «Ποίηση 1948» του Νίκου Εγγονόπουλου ως προς το θέμα του χρέους του ποιητή και τη στάση του απέναντι στην πραγματικότητα. Να εντοπίσετε ομοιότητες ή τυχόν διαφορές. Νίκος Εγγονόπουλος ( ) Ποίηση 1948 τούτη η εποχή του εμφύλιου σπαραγμού δεν είναι εποχή για ποίηση κι άλλα παρόμοια: σαν πάει κάτι να γραφεί είναι ως αν να γράφονταν από την άλλη μεριά αγγελτηρίων θανάτου γι αυτό και τα ποιήματά μου είν τόσο πικραμένα (και πότε άλλωστε δεν ήσαν;) κι είναι -προ πάντωνκαι τόσο λίγα (ΕΛΕΥΣΙΣ,1948) Στο ποίημα του Νίκου Εγγονόπουλου «Ποίηση 1948», με την χρονολογία στον τίτλο, αλλά και με τη σαφή αναφορά στην αρχή του ποιήματος τονίζεται η εποχή, καθώς και το δράμα του ελληνικού λαού από τη φρίκη του εμφυλίου πολέμου. Πρόκειται για μια εποχή αντιποιητική, καθώς κυριαρχεί ο θάνατος και ο σπαραγμός. Ο ποιητής νιώθει την ανάγκη να απολογηθεί για την ποιητική στειρότητα και δυστοκία που τον διακρίνει. Απολογείται τόσο απέναντι στην ποίησή του, όσο και απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό. Η εποχή είναι απαγορευτική τόσο για την ποίηση όσο και για τις υπόλοιπες μορφές της τέχνης. Η παρομοίωση «ως αν να γράφονταν από την άλλη μεριά αγγελτηρίων θανάτου» φανερώνει το πλήθος των νεκρών, το θάνατο που αποκλείει την παρουσία της ποίησης από τη ζωή των ανθρώπων και ειδικά των ποιητών. Ωστόσο αξίζει να σημειώσουμε πως η αδυναμία του ποιητή να λειτουργήσει παραγωγικά εξαιτίας της περιρρέουσας πραγματικότητας αποτελεί μία επιφανειακή αντινομία, καθώς μας το ομολογεί μέσω ενός ποιήματος. Η αντινομία αυτή μετριάζεται με τη συνειδητοποίηση πως η ποίηση του είναι πικραμένη, καθώς και ο ίδιος ο ποιητής εξαιτίας της

5 επίγνωσης της σκληρής πραγματικότητας. Η παρενθετική πρόταση που ακολουθεί δηλώνει τη σταθερή μελαγχολία και απαισιοδοξία που διακρίνει την ποίηση του Εγγονόπουλου, αποτέλεσμα όλων των τραγικών ιστορικών στιγμών του ελληνικού λαού. Το ποίημα ολοκληρώνεται με την πικρία που νιώθει ο ποιητής για την ολοένα φθίνουσα ποιητική παραγωγή του, στοιχείο που αισθητοποιείται και μέσα από τους τρεις τελευταίους στίχους που αποτελούνται ο καθένας από μία και μόνο λέξη. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πως η θέση του Εγγονόπουλου είναι αντίθετη απ αυτήν του Σαχτούρη. Ο Εγγονόπουλος εκφράζει μια παραίτηση, μια πίκρα, αδυναμία ανταπόκρισης στο χρέος του ποιητή, λόγω των συνθηκών του εμφυλίου πολέμου. Ο θάνατος λειτουργεί απαγορευτικά ως προς την επιτέλεση του χρέους του ποιητή. Αντίθετα ο Σαχτούρης πιστεύει πως χρέος του ποιητή είναι να ελέγχει τον ουρανό, τα πνευματικά αγαθά, και να πετάει, έστω και με σπασμένα φτερά, κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες. Μάλιστα τονίζει το προσωπικό του χρέος μέσα από την αυτονόμηση της προσωπικής αντωνυμίας «εγώ». Δε μιλά γενικά και αόριστα. Θέτει τον ίδιο του τον εαυτό υπόλογο τόσο απέναντι στην ποίηση και την πνευματική δημιουργία όσο και απέναντι στα πνευματικά αγαθά, στον ουρανό, που τόσο τον έχουμε ανάγκη, ειδικά σήμερα στα δύσκολα και στείρα ιδεολογικά χρόνια που βιώνουμε. 5