Τὸ ίκαιο τοῦ Ἰσχυροτέρου στὴν Ἀρχαία Ἑλληνικὴ Σκέψη

ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ Τὸ ίκαιο τοῦ Ἰσχυροτέρου στὴν Ἀρχαία Ἑλληνικὴ Σκέψη «Οἱ φιλοσοφικές καταβολές τῆς ἰδέας» ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Καθηγητής: Σωκράτης εληβογιατζής Εισηγητής: Βαβούρας Ηλίας ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007

Ναυσὶ δ οὔτε πεζὸς ἰών ἕυροις ἐς Ὑπερβορέων ἀγῶνα θαυµαστὰν ὀδόν. «Την θαυµαστή οδό που άγει στους αγώνες των Υπερβορείων ούτε πεζός, ούτε δια πλοίων ερχόµενος θα κατορθώσεις να βρεις.» Περιεχόµενα Εισαγωγικό σηµείωµα...σελ. 3 Η διάκριση «νόµος» - «φύσις»...σελ. 8 Ο Πρωταγόρας ο Αβδηρίτης...σελ. 26 Ο Κριτίας ο Αθηναίος...σελ. 35 «Το ίκαιο του Ισχυροτέρου»...σελ. 42 Ο Καλλικλής...σελ. 51 Θρασύµαχος ο Χαλκηδόνιος...σελ. 67 Γλαύκων, Αντιφων, Αδείµαντος...σελ. 84 Γοργίας ὁ Λεοντίνος...σελ. 98 Πώλος ο Ακραγαντίνος...σελ. 108 Σωκράτης Σωφρονίσκου...σελ. 115 Βιβλιογραφία...σελ.163 2

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ αἰὲν ἀριστεύειν καὶ ὑπείροχον ἔµµεναι ἄλλων (Ἰλιάς 6.208) Η ενασχόληση και η προσπάθεια κριτικής εµβάθυνσης σε κείµενα της αρχαίας ελληνικής σκέψης δηµιουργεί από µόνη της στον ερευνητή µια πραγµατική δυσχέρεια: η µεγαλοφυής στοχαστική αποτύπωση των κειµένων καθιστά την ερευνητική διαδικασία ασήµαντη σε κάθε βήµα της, την επισκιάζει µε το φως της. Η αρχαία ελληνική γραµµατεία και φιλοσοφική θεώρηση, χαρακτηρίζεται από µία θαυµαστή πρωτοτυπία και διαύγεια, που εµφυσούν την πειθώ και παρά τις επιµέρους προσεγγίσεις και αποφάνσεις των ποικίλων κειµενικών αποδόσεων, προσδίδουν στο συνδιαλεγόµενο µαζί τους υποκείµενο, ένα αίσθηµα ενατένισης της απόλυτης αλήθειας. Σήµερα κυριαρχεί η αντίληψη πως η κλασική σκέψη έχει πολλαχώς ξεπεραστεί και νέοι οιωνοί προωθούν µία µετάβαση. Στην πραγµατικότητα ενυπάρχει στη σκεπτική αυτή µια πλάνη µια εξαπάτηση. Η «τέχνη» αρκετά µετά από την εποχή που τα ανθρώπινα όντα την έκαναν κτήµα τους, µε τη συµβολή του Τιτάνα Προµηθέα 1, έχει απλώσει την επικυριαρχία της στη «φύση» και διαβάλλει κάθε φυσική και ανθρώπινη πραγµάτωση. Η τεχνολογία το επιφαινόµενο µέσο για την κατάκτηση της αρετής, στην αντίληψη ενός αρχαίου σοφού, αποτελεί τώρα φλογερό σκοπό, «τέλος» που θυσιάζει τη θέληση για ζωή, την ανθρώπινη «ευδαιµονία», στο βωµό της τεχνοκρατικής προόδου. Απουσιάζουν οι διεργασίες συµπύκνωσης του νοήµατος, όλες οι παραστάσεις του σηµερινού ανθρώπου είναι εικονοληπτικής τάξης, τις οποίες κάποιοι αυθαίρετα ελέγχουν εξουσιαστικά υπό την αιγίδα µιας πολιτισµικής τεχνογνωσίας ή µέσω µιας εκτροπής του φόβου του βίαιου θανάτου, στην απατηλή ασφάλεια της «τέχνης». 1 Πλατ., Πρωτ., 320c 3

Ο άνθρωπος του τώρα, εγκλωβισµένος σε αυτή τη συνθήκη, βλέπει ως µοναδική διέξοδο τη γνώση του ίδιου του, του εαυτού -«γνώθι σεαυτόν»-και η σωκρατική ιδρυτική πράξη της πολιτικής φιλοσοφίας 2 επανέρχεται δυναµικά στο προσκήνιο, καθώς ερωτήµατα για τον ανθρώπινο «βίο», τα ήθη, τη δικαιοσύνη και την αδικία, το «καλό» και το «ωφέλιµο», ζητούν επίµονα τον επαναπροσδιορισµό τους. Ο άνθρωπος της «πόλεως» µε την ιδιότητα τώρα του παγκόσµιου πολίτη, πρέπει πρώτα να δηµιουργήσει, να στοχαστεί από το υλικό που είναι ο ίδιος. Η φιλοσοφία του ανθρώπου ως τέτοια, είναι η ίδια αέναη φιλοσοφική ροή ενδεδυµένη µε το πέπλο της «τέχνης». Εδώ αναδύεται η σοφιστική κίνηση, που εγκαινιάζοντας κατευθύνσεις όπως, ο ανθρωπισµός, ο φαινοµενισµός, ο ατοµικισµός, ο θετικισµός, ο εµπειρισµός και ο σχετικισµός αµφισβήτησε µε θέρµη, την πατρογονική αυθεντία και απελευθέρωσε την οδό του «φιλοσοφείν». Η φιλοσοφία ξεκινά, εκεί όπου οι βέβαιες δοµές του πατρογονικού της κατ εµπειρίαν δόξης ή γνώµης, εξετάζονται και ενδεχοµένως αναιρούνται (ασχέτως εάν µετέπειτα αποδειχθούν ορθές) από τον ορισµό, την αδιαπραγµάτευτη γνώση, την επιστηµονική απόφανση. Οι πρώτοι φιλόσοφοι, οι Ίωνες Προσωκρατικοί στοχαστές, δόµησαν αυτή την αµφισβήτηση του αυθεντικού, πάνω στην «κοσµιότητα» και την αιωνιότητα της «φύσης»: η φύση αποτελεί το αναλλοίωτο, το αρχέγονο στοιχείο του «γίγνεσθαι», τη µήτρα κάθε ανθρώπινης διεργασίας και µιµητικής, η τέχνη προϋποθέτει τη φύση, µα όχι η φύση την τέχνη. Κάθε πρακτική ή νοητική ανθρώπινη κατασκευή έχει ως πρότυπο τη δηµιουργική τελειότητα της φύσης, η ανθρώπινη τέχνη είναι απείκασµα έξοχων φυσικών κατασκευών, ο ανθρώπινος νους, ο φιλοσοφικός νους αποτελεί προσέγγιση του σοφού των σοφών, της απόλυτης διάνοιας που κεκόσµηκε το σύµπαν και είναι η αρχή κάθε αιτιότητας. Αν και ο προβληµατισµός των σοφιστών επικεντρώθηκε κυρίως στη σφαίρα της ηθικής, οι σοφιστές υπήρξαν οι σκαπανείς της επιστηµονικής και φιλοσοφικής ολότητας, το αναγκαίο ενωτικό µέσο προς τη θεµελίωση των φιλοσοφικών συστηµάτων του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους. Η πολυµέρεια και η διερευνητική σκέψη τους, που αλήθεια πολλές φορές κατέληγε σε έναν 2 Κικέρωνος, Tusc. Disp., V, 10. 4

απόλυτο αγνωστικισµό ή φαινοµενοκρατία, προκάλεσε τη σφοδρή διένεξη µε το Σωκράτη, το διδάσκαλο της αρετής και της ανδρείας, που σε µια διαλεκτική µεταξύ τους αντιµαχία, εκείνοι διατείνονταν, µε τρόπο οµολογουµένως προκλητικό 3, πως µπορούν να απαντήσουν σε κάθε ερώτηµα, που εκείνος πεισµατικά έθετε, µα αυτοί είχαν προηγούµενα φέρει στη δύνη της κριτικής. Ο υιός του λιθοξόου Σωφρονίσκου διατύπωνε ορισµούς για το σύνολο των υπαρκτών όντων, υπό το πρίσµα µιας αιώνιας ανυπέρβλητης αλήθειας, οι δεινοί στο αγορεύειν Σοφιστές, αποφαίνονταν στο όνοµα του «καιρού» και της σχετικότητας των ανθρώπινων δρωµένων 4. Ο όρος παρακµή, δεν ταιριάζει στους πρωτοπόρους αυτούς, που εγκαινίασαν την ατραπό του πολιτικού στοχασµού, οριοθέτησαν το νόηµα και την τεχνική της γλώσσας και του λόγου, αναµόχλευσαν την διάσταση των ηθικών εννοιών, έθεσαν επί τάπητος το κοινωνιολογικό πρόβληµα και µε µια ευρύτερη οπτική, οδήγησαν εν µέρει, µέσω της εξειδίκευσης της γνώσης, το ελληνικό πνεύµα στην ώριµη ηλικία του. Η παρούσα ερµηνευτική προσπάθεια, αναδύει ζητήµατα µείζονος σηµαντικότητας, που στην πορεία τους µέσα στο αόριστο µέγεθος που ονοµάζεται χρόνος, σηµάδεψαν στο σύνολό της τη δυτική σκέψη και υπήρξαν, η δυναµική αφόρµιση, για κάθε στοχαστή µεγάλου εύρους. Η επιχειρηµατολογία, θα εστιαστεί και θα συγκροτηθεί, µε βάση και αφετηρία τα σωζόµενα αποσπάσµατα των εκπροσώπων της σοφιστικής, καθώς και τα άρτια κείµενα του πλατωνικού corpus, που διέσωσαν, θεωρώ, ό,τι αµιγώς φιλοσοφικό διαθέτουµε, υπό έναν αγώνα λόγου, νου ή µιας έριδας και πολεµικής, ανάµεσα σε δύο αλληλοαναιρούµενες φιλοσοφικές θεάσεις. Ακόµη 3 Πλατ., Γοργ.447.c.4 Ou)de\n oi(=on to\ au)to\n e)rwta=n, w)= Sw/kratej. kai\ ga\r au)t%= e(\n tou=t' h)=n th=j e)pidei/cew j: e)ke/leue gou=n nundh\ e)rwta=n o(/ti tij bou/loito tw=n e)/ndon o)/ntwn, kai\ pro\j a(/panta e)/fh a)pokrinei= sqai..και επίσης Πλατ., Γοργ.448.a {GOR.} )Alhqh=, w)= Xairefw=n! kai\ ga\r nundh\ au)ta\ tau=ta e)phggello/mhn, kai\ le/gw o(/ti ou)dei/j me/ pw h)rw/thke kaino\n ou)de\n pollw=n e)tw=n. 4 Πλατ., Κρατ.,386.a.3 w(/sper Prwtago/raj e)/legen le/gwn "pa/ntwn xrhma/twn me/tron" ei)=nai a)/nqrwpon w(j a)/ ra oi(=a me\n a)\n e)moi\ fai/nhtai ta\ pra/gmata ei)=nai, toiau=ta me\n e)/stin e)moi/! oi(=a d' a)\n soi/, toiau=ta de\ soi. 5

τα έργα σηµαντικών ιστορικών, όπως του Θουκυδίδη, του Ηροδότου και του ιόδωρου του Σικελιώτη, θ αποτελέσουν, πολύτιµο εγχειρίδιο στην αποδεικτικό αυτό τόπο. Η ιστορική προσέγγιση θα πλαισιώσει την ερευνητική διαδικασία και το κοινωνικοπολιτικό πολιτικό περιβάλλον, θα προσφέρει την απαιτούµενη ώθηση, χωρίς όµως να µονοπωλεί το ενδιαφέρον, µετριάζοντας ή αποψιλώνοντας έτσι, τη δοµή και την ουσία της φιλοσοφικής σκέψης. Εξάλλου οι Γίγαντες αυτοί του πνεύµατος, δεν µας παρέδωσαν το έργο τους για να το µεταχειριζόµαστε µ αυτό τον τρόπο, εγκαταλείποντάς το στην αρχαιολογική λήθη, µα ως µια κατάθεση σοφίας που θα διαπερνούσε τους αιώνες και θα σφράγιζε τις χιλιετίες. Και όντως τις σφράγισε και συνεχίζει να το κάνει, αµόλευτη, από τις εχθρικές κραυγές αγωνίας και µικρότητας. Κρίνουµε εδώ απαραίτητο να παραθέσουµε την οξεία και διαχρονική οπτική του Γερµανού φιλοσόφου F. Nietzsche 5, πάνω στο διαχρονικό εγχείρηµα υπερβασης, της Ελληνικής σκέψης, η οποία υπό την θεώρηση αυτή, που διαχέεται στο εσωτερικό ενός άκρως µελλοντικού πολιτιστικού ορίζοντα και επιστεγάζει στοχαστικά κάθε πολιτιστική έκφανση και κουλτούρα, καθιστώντας το Ελληνικό νοεῖν, ως τέτοιο, ότι ποιο µελλοντικό έχει ποτέ ειπωθεί ή φανεί: «Πριν µπορέσουµε να αναγνωρίσουµε το γεγονός αυτό, πριν αποδείξουµε πειστικά την ενδότατη εξάρτηση κάθε τέχνης από τους Έλληνες, από τον Όµηρο ως τον Σωκράτη, έπρεπε να νοιώσουµε γι' αυτούς τους Έλληνες ό,τι ένιωθαν οι Αθηναίοι για τον Σωκράτη. Σχεδόν όλες οι εποχές και όλα τα στάδια της κουλτούρας προσπάθησαν κάποια στιγµή, µε βαθιά δυσθυµία, να απελευθερωθούν από τους Έλληνες, επειδή κάθε προσωπική, εµφανώς πρωτότυπη και αξιοθαύµαστη δηµιουργία φαινόταν, σε σύγκριση µε εκείνους να χάνει ξαφνικά τη ζωή και το χρώµα της και να γίνεται αποτυχηµένο αντίγραφο, ακόµη και καρικατούρα. Κι έτσι, κάθε τόσο ξεσπάει µια βαθιά οργή εναντίον αυτού του αλαζονικού µικρού λαού, που είχε την τόλµη να χαρακτηρίζει «βάρβαρο» ό,τι δεν ήταν δικό του γέννηµα θρέµµα. Ποιοι είναι αυτοί οι άνθρωποι, αναρωτιέται κανείς, που, παρ' όλο που έχουν µόνον εφήµερη ιστορική λάµψη, κωµικά περιορισµένους θεσµούς, αµφίβολη ηθική και χαρακτηρίζονται από ειδεχθή ελαττώµατα, έχουν την αξίωση ότι διαθέτουν εκείνη την 5 F. Nietzsche, Die Geburt der Tragödie, 1872, Ελληνική µετάφραση, «Η Γέννηση της Τραγωδίας» Ζήσης Σαρίκας, Εκδ. Νησίδες, σελ. 108, κεφ. 15 6

αξιοπρέπεια και την εξέχουσα θέση που διακρίνει τη µεγαλοφυΐα από τις µάζες; υστυχώς, κανείς δεν ήταν αρκετά τυχερός να βρει το κώνειο µε το οποίο θα κατάφερνε να απαλλαχτεί απ' αυτό το φαινόµενο: όλο το δηλητήριο που δηµιούργησαν ο φθόνος, η συκοφαντία και το µίσος δεν ήταν αρκετό για να καταστρέψει αυτό το αύταρκες µεγαλείο. Κι έτσι νιώθει κανείς ντροπιασµένος και φοβισµένος µπροστά στους Έλληνες, εκτός κι αν εκτιµά την αλήθεια πάνω απ' όλα και τολµά να αναγνωρίσει ακόµη και τούτη την αλήθεια: ότι οι Έλληνες κρατούν στα χέρια τους, σαν ηνίοχοι, τα χαλινάρια της δικής µας και κάθε άλλης κουλτούρας, αλλά και ότι σχεδόν πάντα τα άρµατα και τα άλογα είναι κατώτερης ποιότητας και δόξας από τους οδηγούς τους, που το 'χουν παιχνίδι να γκρεµίσουν αυτό το σύνολο σε µια άβυσσο, την οποία εύκολα πηδούν εκείνοι µ' ένα άλµα όµοιο µ' εκείνο του Αχιλλέα 6.» Οι µεταφράσεις των κειµένων της Αρχαίας Ελληνικής γραµµατείας ανήκουν στον εισηγητή, εκτός αν δηλώνεται το όνοµα ετέρου µεταφραστή και η έκδοση στην οποία βρίσκεται η µεταφραστική προσέγγιση. 6 Ὅµηρ. Ἰλ.Υ 303-305 7

Η ΙΑΚΡΙΣΗ «ΝΟΜΟΣ» - «ΦΥΣΙΣ» Νόµος ὁ πάντων βασιλεὺς θνατῶν τε καὶ ἀθανάτων ἄγει δικαιῶν τὸ βιαιότατον ὑπερτάτᾳ χειρί. 7 Μάχεσθαι χρὴ τὸν δῆµον ὑπὲρ τοῦ νόµου ὅκωσπερ τείχεος. 8 ο ι έννοιες «νόµος» - «φύσις» έχουν τη δική τους πορεία στην αρχαία ελληνική πραγµατικότητα. Εντοπίζονται σε αρχικά νοητικά στάδια, στις παρυφές του µύθου και καταλήγουν να φέρουν βαρύνουσα σηµασία και στοχαστική ποιότητα σε ογκώδεις πραγµατείες µε τον τίτλο «νόµοι» ή «περί φύσεως». 9 «Νόµος» (από το ρήµα νέµω) σήµαινε νοηµατικά για τους ανθρώπους της κλασικής εποχής κάτι που νέµεται, που διανέµεται, απονέµεται ή χορηγείται. 10 Η πράξη και µόνο της διανοµής αυτής, είχε ως αναγκαία συνθήκη τη νοµή του νόµου από κάποιον, από κάποιο προικισµένο υποκείµενο που µπορούσε να είναι σοφός νοµοθέτης ή βασιλιάς, ένα ανώτερο θεϊκό πνεύµα ή µια ασύλληπτη διάνοια ή σε τελική σύνοψη, η ίδια η ένθεη φύση που εκπορεύει κάθε ανθρώπινη πράξη και νοητική διεργασία και από την οποία εκπηγάζει, είτε διαπνέεται ο νόµος. Ο Ησίοδος στο έργο του Έργα και Ηµέρες παίρνει σαφή θέση στο πρόβληµα της διανοµής του νόµου: τόνδε γὰρ ἀνθρώποισι νόµον διέταξε Κρονίων ἰχθύσι µὲν καὶ θηρσὶ καὶ οἰωνοῖς πετεηνοῖς 7 Πινδ., Νεµ.9, 35 (Frg Incert.169a.4 169a), Πλατ., Γοργ. 484b 8 Ἡρακλ., Απ 44, Diels and Kranz, W., Die Fragmente der Vorsokratiker, Πρβλ., ιογ. Λαέρτ. Βίοι, 9. 2: Ο λαός αρµόζει να µάχεται για το νόµο όπως ακριβώς για τα τείχη του. 9 Πλάτωνος Νόµοι., Παρµενίδης «Περί Φύσεως»., Για την απόδοση του τίτλου «Περί Φύσεως» σε πληθώρα έργων αρχαίων ελλήνων διανοητών, δες ιογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων, στις αναφορές των καταλόγων των έργων. 10 W.K.C. Guthrie, The Sophists, Cambridge University Press 1971. Ελληνική µετάφραση. Τσεκουράκης, Μ.Ι.Ε.Τ. 8

ἐσθέµεν ἀλλήλους, ἐπεὶ οὐ δίκη ἐστὶ µετ' αὐτοῖς ἀνθρώποισι δ' ἔδωκε δίκην, ἣ πολλὸν ἀρίστη γίγνεται εἰ γάρ τίς κ' ἐθέλῃ τὰ δίκαι' ἀγορεῦσαι γιγνώσκων, τῷ µέν τ' ὄλϐον διδοῖ εὐρύοπα Ζεύς (Γιατί αυτόν το νόµο καθόρισε στους ανθρώπους ο γιος του Κρόνου, τα ψάρια και τα θηρία και τα πουλιά που πετάνε, να τρώνε το ένα τ άλλο, διότι δεν υφίσταται η δικαιοσύνη ανάµεσά τους όµως στους ανθρώπους έδωσε τη δίκη, που σε πολλές καταστάσεις µε άριστο τρόπο λειτουργεί γιατί όποιος θέλει να διακηρύξει τα δίκαια, αφού βέβαια τα γνωρίσει, σ αυτόν τον πλούτο δίδει ο παντεπόπτης Ζευς.) 11. Ο θεϊκός νόµος είναι αυτός που καθορίζει τους συσχετισµούς δικαιοσύνης στο χώρο που εκτείνεται η εµβέλειά του και µάλιστα ανταµείβει πλουσιοπάροχα το γνώστη και τον κήρυκα της υπερβατικής εντολής. Στον άγριο κόσµο της φύσης βασιλεύει η ανοµία, κάθε ενέργεια θεµελιώνεται στην επιβολή της ισχύος και των ασυγκράτητων ενστίκτων: Ο νόµος αποτελεί προνόµιο των ανθρωπίνων κοινωνιών, κάτι που µετέπειτα µοιράστηκε και δεν συνίσταται ως καθολική, φυσική αναγκαία προσταγή. Ας κρατήσουµε αυτή τη διάκριση. Με την πάροδο των ετών, η προβληµατική της ουσίας του νόµου αποκτά πιο συγκεκριµένη µορφή. Η τεχνολογική πρόοδος παρέχει νέα πίστη στον άνθρωπο και τις δυνατότητές του, το εµπόριο καθιστά δυνατό τον διάπλου σε νέα µέρη και προορισµούς: η γνωριµία µε άγνωστους µέχρι τότε λαούς και κοινωνικές οµάδες, εγείρει το ζήτηµα της νοµικής συνθήκης και ενσαρκώνει τη φιλοσοφική αµφισβήτηση. Η πολυµέρεια και η σχετικότητα των ηθικών κανόνων, ανάµεσα στα έθνη, δεν ήταν δύσκολο να διαφύγει της προσοχής, ακόµη και ενός κοινού θνητού, πόσο µάλλον του πολυπράγµονος και κοσµογυρισµένου Ηροδότου, από την Αλικαρνασσό της Μικράς Ασίας. Στην τρίτη από τις ιστορίες του, τη Θάλεια, ο πατήρ της Ιστορίας κατά τη ρήση του Κικέρωνος, καταθέτει ένα σηµαντικότατο χωρίο, που δραµατοποιεί τη διένεξη ανάµεσα στις ποικίλες απόψεις τις εποχής για το έθιµο ή τη συνήθεια, δηλαδή το «νόµο». «Εἰ γάρ τις προθείη πᾶσι ἀνθρώποισι ἐκλέξασθαι κελεύων νόµους τοὺς καλλίστους ἐκ τῶν πάντων νόµων, διασκεψάµενοι ἂν ἑλοίατο 11 Ησ., Εργ., 276 9

ἕκαστοι τοὺς ἑωυτῶν οὕτω νοµίζουσι πολλόν τι καλλίστους τοὺς ἑωυτῶν νόµους ἕκαστοι εἶναι... [3] αρεῖος ἐπὶ τῆς ἑωυτοῦ ἀρχῆς καλέσας Ἑλλήνων τοὺς παρεόντας εἴρετο ἐπὶ κόσῳ ἂν χρήµατι βουλοίατο τοὺς πατέρας ἀποθνήσκοντας κατασιτέεσθαι οἳ δὲ ἐπ οὐδενὶ ἔφασαν ἔρδειν ἂν τοῦτο. [4] αρεῖος δὲ µετὰ ταῦτα καλέσας Ἰνδῶν τοὺς καλεοµένους Καλλατίας, οἳ τοὺς γονέας κατεσθίουσι, εἴρετο, παρεόντων τῶν Ἑλλήνων καὶ δι ἑρµηνέος µανθανόντων τὰ λεγόµενα, ἐπὶ τίνι χρήµατι δεξαίατ ἂν τελευτῶντας τοὺς πατέρας κατακαίειν πυρί οἳ δὲ ἀµβώσαντες µέγα εὐφηµέειν µιν ἐκέλευον. Οὕτω µέν νυν ταῦτα νενόµισται, καὶ ὀρθῶς µοι δοκέει Πίνδαρος ποιῆσαι νόµον πάντων βασιλέα φήσας εἶναι.». 12 ( Αν δηλαδή κανείς έφερε ως πρόταση σε όλους τους ανθρώπους και τους προέτρεπε να εκλέξουν τους καλύτερους νόµους ανάµεσα στο σύνολο των διάφορων νοµικών κανόνων, αφού τους εξέταζαν, θα επέλεγαν ο καθένας τους δικούς του σε τόσο µεγάλο βαθµό νοµίζουν οι άνθρωποι ότι οι δικοί τους νόµοι είναι οι καλύτεροι... [3]Ο αρείος κατά τη διάρκεια της δικής του βασιλικής αρχής, αφού κάλεσε τους Έλληνες που παρευρίσκονταν γύρω του τους ρώτησε, µε ποια χρηµατική αµοιβή θα συµφωνούσαν να φάνε τους πατέρες τους, όταν πεθάνουν εκείνοι απάντησαν ότι µε κανένα τρόπο δεν θα προχωρούσαν στην συγκεκριµένη ενέργεια. [4] Έπειτα ο αρείος αφού κάλεσε τους Ινδούς τους επονοµαζόµενους Καλατίες, οι οποίοι τρώνε τους γονείς τους, τους ρώτησε ενώπιον των Ελλήνων και µε τη συνδροµή διερµηνέα για την κατανόηση των λεγοµένων, µε ποιο χρηµατικό ποσό θα δέχονταν την καύση στην πυρά των πατέρων τους, όταν πεθαίνουν αυτοί έβγαλαν δυνατές κραυγές και του συνέστησαν να µη τους παρακινεί σε τέτοιες αποτρόπαιες ενέργειες. Αυτό το χαρακτήρα έχουν οι συγκεκριµένες εθιµοτυπικές πεποιθήσεις και κατά τη γνώµη µου ορθά σηµειώνει ο Πίνδαρος στο ποίηµα του, όταν ισχυρίζεται ότι ο (εθιµικός) νόµος είναι ο βασιλιάς όλων.). Το κείµενο δίδει έξοχα και µε έναν σαρκαστικό ίσως τόνο, τη ζοφερή αντίθεση ανάµεσα στο εκεί και στο εδώ. Το εθιµικό δίκαιο, ο άγραφος νόµος προσλαµβάνεται µε αντικρουόµενες κατευθύνσεις από Έλληνες και βαρβάρους, σε σηµείο που οι αντιλήψεις των πρώτων να προκαλούν την αποστροφή των δεύτερων και το αντίστροφο. Οι Έλληνες απορρίπτουν συλλήβδην οποιοδήποτε χρηµατικό έπαθλο, προκειµένου να δειπνήσουν µε τα σώµατα των νεκρών προγόνων τους, µια τέτοια πράξη θα 12 Ηροδ., 3.38 10

ισοδυναµούσε µε ύψιστη ιεροσυλία για τα ελληνικά θρησκευτικά δρώµενα, πραγµατικό κανιβαλισµό, πολικά αντίθετο άκρο κάθε πολιτισµένου γίγνεσθαι. Στον αντίποδα οι Ινδοί Καλλατίες, γεµίζουν από ντροπή και αποτροπιασµό συνοδευόµενο µε κραυγές οδύνης, στο άκουσµα και µόνο της τελετουργίας για την καύση των νεκρών, κατά νόµον ίδιον των πολιτισµένων Ελλήνων. Στην όλη υπόθεση εµπλέκεται και ένας τρίτος, ο βασιλιάς των Περσών αρείος που µειδιάει µε τις αντιδράσεις και των δύο µερών, προφανώς γιατί ενστερνίζεται έναν διάφορο των δύο ηθικό κώδικα. Γίνεται πρόδηλο έτσι, πως η πολυµέρεια των εθιµικών κανόνων και συνηθειών, δηµιουργεί την εύλογη αµφισβήτηση και το «θαυµάζειν», υπό τη µέριµνα ενός όλο και περισσότερο αναπτυσσόµενου, νοοκρατούµενου φιλοσοφικού «απορείν». Το ζήτηµα αυτό, η αντίθεση και η διάκριση «νόµος» - «φύσις», κατείχε κεντρική θέση στις συζητήσεις του 4. και 5. αιώνα π.χ. και κέντριζε το αµείωτο ενδιαφέρον, σε κάθε πτυχή τις πνευµατικής ζωής των Αθηνών, το της Ελλάδος και του κόσµου διδασκαλείον. Οι επιφανείς πολιτικοί άνδρες στοιχειοθετούσαν τις µείζονος σηµασίας πολιτικές αποφάσεις τους, µε βάση τη διάκριση αυτή, οι ρήτορες 13 έριζαν στην αγορά, στην «Εκκλησία του ήµου» και στους δικανικούς αγώνες, κλίνοντας άλλοτε προς το µέρος της φύσης και άλλοτε στην κατεύθυνση του νόµου, µε άκρατη επιδίωξη να εµφυσήσουν την πειθώ στα πλήθη και τους δικαστές. Οι φιλοσοφικές διάνοιες σε µια προσπάθεια ανεύρεσης της απαρχής των όντων και της σύστασης του κόσµου της ύλης, στο πλαίσιο ενός ευρύτερου διαλόγου µε επαγωγικές συνιστώσες, παίρνοντας ως απαρχή, την αντίθεση «νόµος» - «φύσις», κατέληγαν σε ποικίλου διαµετρήµατος αποφάνσεις, µε τελική απόληξη το αν ο «κόσµος» ήταν προϊόν ενός ενσυνείδητου σχεδιασµού ή δηµιουργήθηκε τυχαία 14. Κύριοι 13 Αριστ., Σοφ. ἐλ. 173a. oi( a)rxai=oi de\ pa/ntej %)/onto sumbai/nein, para\ to\ kata\ fu/sin kai\ kata\ to\n no/mon! e)nanti/a ga\r ei)=nai fu/sin kai\ no/mon, kai\ th\n dikaiosu/nhn kata\ no/mon me\n ei)=nai kalo/n, kata\ fu/sin d' ou) k alo/n. dei= ou)=n pro\j me\n to\n ei)po/nta kata\ fu/sin kata\ no/mon a)panta=n, pro\j de\ to\n kata\ no/mon e)p i\ th\n fu/sin a)/gein! a)mfote/rwj ga\r sumbai/nei le/gein para/doca. h)=n de\ to\ me\n kata\ fu/sin au)toi=j to\ a)lhqe/j, to\ de\ kata\ no/mon to\ toi=j polloi=j dokou=n. w(/ste dh=lon o(/ti ka)kei=noi, kaqa/per kai\ oi( nu=n, h)\ e)le/gcai h)\ para/doca le/gein to\n a)pokrino/menon e)pexei/roun poiei=n. 14 Κέβητος Πίναξ, 6.3. Η αλληγορία που ακολουθεί, εστιάζει την προσοχή της, στην ερµηνεία του όρου Τύχη, ως µια αντίθετη προσέγγιση από τη Σοφιστική εκδοχή της τύχης και του καιροῦ. 11

φορείς όµως και αδιαµφισβήτητοι καινοτόµοι, στην αντιθετική αυτή προβληµατική υπήρξαν οι Σοφιστές. Πριν περάσουµε στη σοφία των αποσπασµάτων και εξετάσουµε τις απόψεις επιµέρους σοφιστών για την υπεροχή του νόµου ή της φύσης, ας προσπαθήσουµε να οριοθετήσουµε την ερµηνεία των όρων «νόµος» και «φύσις», όπως αυτές εννοούνταν από τους πολίτες της κλασικής πόλης κράτους. «Νόµος» (από το ρήµα νέµω) προσελάµβανε καταρχήν τη σηµασία που προσδίδουµε και εµείς σήµερα στον όρο. Επίσηµοι δεσµευτικοί κανόνες του κρατικού µηχανισµού, που συντάχθηκαν από ένα «φωτισµένο», αρχηγέτη της πόλης 15, βασιλιά 16 ή διορισµένο νοµοθέτη 17 ή ψηφίστηκαν από θεσµοθετηµένη συνέλευση πολιτών 18, που εµπερικλείουν και καθορίζουν τη χρηστή και «Kai\ pa=sai/ ge, e)/fh, e)pagge/llontai w(j e)pi\ ta\ be/ltista a)/cousai kai\ ei)j bi/on eu)dai/mona kai\ lusite lh=. oi( de\ dia\ th\n a)/gnoian kai\ to\n pla/non, o(\n pepw/kasi para\ th=j )Apa/thj, ou)x eu(ri/skousi poi/a e)sti\n h( a)lhqinh\ o(do\j h( e)n t%= Bi/%, a)lla\ planw=ntai ei)kh=, w(/sper o(r#=j kai\ tou\j pro/teron ei)spore uome/nouj w(j peria/gontai o(/poi a)\n tu/xv. (Orw= tou/touj, e)/fhn. h( de\ gunh\ e)kei/nh ti/j e)stin h( w(/sper tuflh\ kai\ mainome/nh tij ei)=nai dokou=sa kai\ e(sthkui=a e)pi\ li/qou tino\j stroggu/lou; Kalei=tai me/n, e)/fh, Tu/xh: e)/sti de\ ou) mo/non tuflh\ kai\ mainome/nh, a)lla\ kai\ kwfh/. -Au(/th ou)=n ti/ e)/rgon e)/xei;- Periporeu/etai pantaxou=, e)/fh! kai\ par' w(=n me\n a(rpa/zei ta\ u(pa/rxonta kai\ e(te/roij di/dwsi! para\ d e\ tw=n au)tw=n pa/lin a)fairei=tai paraxrh=ma a(\ de/dwke kai\ a)/lloij di/dwsin ei)kh= kai\ a)bebai/wj. dio\ ka i\ to\ shmei=on kalw=j mhnu/ei th\n fu/sin au)th= - Poi=on tou=to; e)/fhn e)gw/. (/Oti e)pi\ li/qou stroggu/lou e(/sthken. - Ei)=ta ti/ tou=to shmai/nei; - Ou)k a)sfalh\j ou)de\ bebai/a e)sti\n h( par' au)th=j do/sij. e)kptw/seij ga\r mega/lai kai\ sklhrai\ gi/nonta i, o(/tan tij au)tv= pisteu/sv.» 15 Αριστ., Αθ., Πολ., 6.1 Ku/rioj de\ geno/menoj tw=n pragma/twn So/lwn to/n te dh=mon h)leuqe/rwse kai\ e)n t%= paro/nti kai\ ei)j to\ me/llon, kwlu/saj danei/zein e)pi\ toi=j sw/masin, kai\ no/mouj e)/qhke kai\ xrew=n a)pokopa\j e)poi/hse, kai\ tw=n i)di/wn kai\ tw=n dhmosi/wn, a(\j seisa/xqeian kalou=sin. 16 Πλουτ., Β. Παρ. Λυκ., 4.1.1, 4.2.1 Ou(/twj a)pa/raj prw=ton me\n ei)j Krh/thn a)fi/keto! kai\ ta\j au)to/qi politei/aj katanoh/saj kai\ suggeno/menoj toi=j prwteu/ousi kata\ do/can a)ndra/si, ta\ me\n e)zh/lwse kai\ pare/labe tw=n no/mwn, w(j oi)/kade metoi/swn kai\ xrhso/menoj, e)/sti d' w(=n katefro/nhsen. e(/na de\ tw=n nomizome/nwn e)kei= sofw=n kai\ politikw=n xa/riti kai\ fili/# pei/saj a)pe/steilen ei)j th\n Spa/rthn, Qa/lhta, poihth\n me\n dok ou=nta lurikw=n melw=n kai\ pro/sxhma th\n te/xnhn tau/thn pepoihme/non, e)/rg% de\ a(/per oi( kra/tistoi tw=n nomoqetw=n diapratto/menon. 17 Αριστ, Αθ., Πολ., 4.1.2, 4.1.3 meta\ de\ tau=ta xro/nou tino\j ou) pollou= dielqo/ntoj, e)p' )Aristai/xmou a)/rxontoj, Dra/kwn tou\j qesmou\j e)/qhken! 18 Αριστ, Αθ., Πολ., 22.1 Tou/twn de\ genome/nwn dhmotikwte/ra polu\ th=j So/lwnoj e)ge/neto h( politei/a. kai\ ga\r sune/bh tou\j me\n So/lwnoj no/mouj a)fani/sai th\n turanni/da dia\ to\ mh\ xrh=sqai, kainou\j d' a)/llouj qei=nai t o\n Kleisqe/nh stoxazo/menon tou= plh/qouj, e)n oi(=j e)te/qh kai\ o( peri\ tou= o)strakismou= no/moj. και πρβλ. 31.1 Tau/thn me\n ou)=n ei)j to\n me/llonta xro/non a)ne/grayan th\n politei/an, e)n de\ t%= paro/nti kair 12

αρµόζουσα δράση και πρακτική των επιµέρους πολιτών, αλλά και ολόκληρης της πολιτικής κοινότητας και η συνειδητή ή ασυνείδητη παράβασή τους επέσειε τις προκαθορισµένες, από το ίδιο νοµικό πλαίσιο πάντα, κυρώσεις. Η περίπτωση των κρατικών, θεσµικών µέτρων συµπεριφοράς, που περιβάλλονται από την εγκυρότητα του πολιτικού συστήµατος, µοιάζει απλή στη διερεύνηση της αντίθεσης «νόµος» - «φύσις», αλλά δε στερείται σηµαντικότητας. Το νόηµα που µεταδίδει η θεσµοθέτηση κανόνων από θνητά όντα, είναι ότι ο «νόµος» ενδέχεται να είναι, ή µάλλον µε απόλυτη βεβαιότητα είναι, κατασκεύασµα, έλλογη «τέχνη» 19, συνθήκη που θεσπίστηκε συλλογικά ή µε τη σιωπηρή αποδοχή των µελών της κοινότητας. Ο «νόµος» έτσι µε τη συγκεκριµένη θεώρηση, εκφράζει έναν καθαρό σχετικισµό, καθώς διαφορετικές πολιτικές και κοινωνικές ανάγκες, ωθούν τα εκάστοτε συµβαλλόµενα µέρη, σε διαφορετικού περιεχοµένου και αξίας, νοµικές υπαγορεύσεις. Η δεύτερη εκδοχή του όρου «νόµος» στα κλασικά χρόνια, αφορά τη συνήθεια, το έθιµο, το έθος και τελικά το ήθος των επιµέρους πολιτικών συνασπισµών. Ο «άγραφος νόµος» είναι η πρόσληψη, που αντικατοπτρίζει σε µέγιστο βαθµό τις πατροπαράδοτές αξίες, τις παραδόσεις, κάθε εθνότητας και λαού: υποδεικνύει το «αγαθό» και το «κακό», το «δίκαιο» και το «άδικο», το «αισχρό» και το «ωφέλιµο» 20 21, υπό τη µορφή, αιώνιων γνωµικών καθολικής %= th/nde! bouleu/ein me\n tetrakosi/ouj kata\ ta\ pa/tria, tettara/konta e)c e(ka/sthj fulh=j, e)k prokri/twn ou(\j a)\n e(/lwntai oi( fule/tai tw=n u(pe\r tria/konta e)/th gegono/twn. tou/touj de\ ta/j te a)rxa\j katasth=sai, kai\ peri\ tou= o(/rkou o(/ntina xrh\ o)mo/sai gra/yai, <kai\> peri\ tw=n no/mwn kai\ tw=n eu)qunw=n kai\ tw=n a)/llwn pra/ttein v(= a)\n h(gw=ntai sumfe/rein. 19 Πλατ., Σοφ. 265.e a)lla\ qh/sw ta\ me\n fu/sei lego/mena poiei=sqai qei/# te/xnv, ta\ d' e)k tou/twn u(p' a)nqrw/pwn sun ista/mena a)nqrwpi/nv, kai\ kata\ tou=ton dh\ to\n lo/gon du/o poihtikh=j ge/nh, to\ me\n a)nqrw/pinon ei)=nai, to\ de\ qei=on. 20 Πλατ., Ευθυφ., 7.c.10 {SW.} Peri\ ti/noj de\ dh\ dienexqe/ntej kai\ e)pi\ ti/na kri/sin ou) duna/menoi a)fike/sqai e)xqroi/ g e a)\n a)llh/loij ei)=men kai\ o)rgizoi/meqa; i)/swj ou) pro/xeiro/n soi/ e)stin, a)ll' e)mou= le/gontoj sko/pei ei) ta/de e)sti\ to/ te di/kaion kai\ to\ a)/dikon kai\ kalo\n kai\ ai)sxro\n kai\ a)gaqo\n kai\ kako/n. a)=ra ou) ta u=ta/ e)stin peri\ w(=n dienexqe/ntej kai\ ou) duna/menoi e)pi\ i(kanh\n kri/sin au)tw=n e)lqei=n e)xqroi\ a)llh/loi j gigno/meqa, o(/tan gignw/meqa, kai\ e)gw\ kai\ su\ kai\ oi( a)/lloi a)/nqrwpoi pa/ntej; 21 Αριστ., Πολ., 1253a: o( de\ lo/goj e)pi\ t%= dhlou=n e)sti to\ sumfe/ron kai\ to\ blabero/n, w(/ste kai\ to\ di/kaion kai\ to\ a)/dikon: tou=to ga\r pro\j ta\ a)/lla z%=a toi=j a)nqrw/poij i)/dion, to\ mo/non a)gaqou= kai\ kakou= kai\ dika i/ou kai\ a)di/kou kai\ tw=n a)/llwn ai)/sqhsin e)/xein: h( de\ tou/twn koinwni/a poiei= oi)ki/an kai\ po/lin. 13

ισχύος. Οι απαρχές του χάνονται στα βάθη των αιώνων, συγχέονται µε θρησκευτικές προλήψεις ή δοξασίες και κατά ένα µυστηριώδη τρόπο προκαλούν µεγαλύτερο δέος και αποτρέπουν τα άτοµα από τις έκνοµες πράξεις, µε µεγαλύτερη αποτελεσµατικότητα, από τις διατάξεις του κοινού ποινικού δικαίου. 22 Ο Αριστοτέλης διέβλεψε και εξύψωσε σε συνιστώσα της αρετής 23 την ανυπέρβλητη ισχύ του νόµου ως έθος, συνήθεια. Εδώ η προβληµατική που ανακύπτει είναι, αν ο «άγραφος νόµος», αποτελεί συνέχεια, µιµητική ανασύνταξη, του φυσικού αέναου νόµου. Αν τα ανθρώπινα πράγµατα βαίνουν ή συµπορεύονται, ως προς ένα µεγαλόπνοο θεϊκό σχέδιο, που συνέλαβε και εκπόνησε, ένας πάνσοφος δηµιουργός και από τότε η ουσία του, διαπερνά την ανοργάνωτη ύλη και επιβάλλει τον κόσµο την ευταξία. Η οπτική αυτή γίνεται ακόµη περισσότερο σύνθετη, καθώς οι σοφοί συµπνέουν, µε αυτή ακριβώς τη θεώρηση, η φιλοσοφία είναι η ίδια, ως τέτοια αυτή η συγκεκριµένη θεώρηση. Το φιλοσοφείν αποτελεί την προσέγγιση του διανοούµενου δηµιουργού, προσπαθεί να κατανοήσει τις ανώτερες και πολύπλοκες αιτίες και αιτιώδεις σχέσεις των όντων και να δηµιουργήσει µε τη σειρά της µια επιστηµονική βάση, που θα ερµηνεύει τις επιµέρους περιοχές του γίγνεσθαι. Ο φιλόσοφος, είτε γιγνώσκοντας την συνεχή ροή και µεταβολή της ύλης, προσπαθεί να συλλάβει την αιώνια σκέψη και να παραµείνει αλώβητος, 22 Αριστ., Ηθ. Νικ., 1103a.14 Ditth=j dh\ th=j a)reth=j ou)/shj, th=j me\n dianohtikh=j th=j de\ h)qikh=j, h( me\n dianohtikh\ to\ plei=on e)k didaskali/aj e)/xei kai\ th\n ge/nesin kai\ th\n au)/chsin, dio/per e)mpeiri/aj dei=tai kai\ xro/nou, h( d' h)qikh\ e)c e)/qouj perigi/netai, o(/qen kai\ tou)/noma e)/sxhke mikro\n parekkli=non a)po\ tou= e)/qouj. Η πασίγνωστη εισαγωγή του Σταγειρίτη φιλοσόφου µας εισάγει στο θέµα του διδακτού ή όχι, της αρετής υποστηρίζοντας πως οι διανοητικές αρετές αποτελούν αποτέλεσµα διδασκαλίας, ενώ οι ηθικές αρετές αποκτώνται µέσω της συνήθειας, του έθους, αµφισβητώντας έτσι την Σωκρατική θέση, πως η αρετή είναι γνώση. Στη συνεχεία, προχωράει στον ορισµό της αρετής, ως επιλογή της µεσότητας ανάµεσα στην υπερβολή και την έλλειψη. Οι διανοητικές αρετές είναι ταυτόχρονα και αρετές και ικανότητες, ενώ οι ηθικές αρετές σχετίζονται µε την ηθική δράση και µόνο. Πραγµατικός παράγοντας της ηθικής αρετής είναι η βούλησις και ο ηθικός βίος δεν είναι ορθή γνώση αλλά καλή θέλησις, η οποία εξαρτάται βέβαια από τη γνώση αλλά δεν ταυτίζεται µε αυτή. Η άσκηση, το έθος επιτρέπει στη βούληση, να µετατραπεί σε έξη(µόνιµη διάθεση της Ψυχής). Η αρετή εν τέλει είναι ιττή: καθοδήγηση της ηθικής βούλησης υπό την επίδραση της νόησης. Για τον Σωκράτη και τον Πλάτωνα η αρετή είναι γνώση: το διανοεῖσθαι και το βούλεσθαι ταυτίζονται εγγενώς. Εξάλλου οὐδεις ἑκὼν κακός. Αριστ., Ηθ. Νικ., 1106b.36 )/Estin a)/ra h( a)reth\ e(/cij proairetikh/, e)n meso/thti ou)=sa tv= pro\j h(ma=j, w(risme/nv lo/g% kai\ %(= a)\n o( fro/nimoj o(ri/seien. meso/thj de\ du/o kakiw=n, th=j me\n kaq' u(perbolh\n th=j de\ kat' e)/lleiyin 23 Αριστ., Πολ., 1269a.20 o( ga\r no/moj i)sxu\n ou)demi/an e)/xei pro\j to\ pei/qesqai para\ to\ e)/qoj. 14

σ ένα ποτάµι, που ποτέ δεν περνά από το ίδιο σηµείο, είτε ατενίζοντας το αιώνιο αρχέτυπο και τον κόσµο των Ιδεών, αγωνίζεται να εναρµονίσει τον ανθρώπινο βίο, µε την απόλυτη κοσµική διάνοια, ως νέος δηµιουργός, είτε δοκιµάζει να γίνει ἔν µέσα στα πολλά, είτε εκτρέπει τον εαυτό του, από τη µεταβολή του κόσµου της φθοράς, στο θεωρητικό βίο και στη θέαση, του πρώτου κινούντος ακινήτου. Σε κάθε περίπτωση όµως, ο φιλόσοφος αναγάγει την ανθρώπινη οντότητα, στην αιτιότητα του φυσικού όλου και θεωρεί τον ηθικό βίο, απείκασµα του συνεχούς εἶναι. Η ψυχή και σκέψη εξουσιάζουν, άρχουν, του θυµοειδούς και του επιθυµητικού µέρους του ανθρώπου, σε απόλυτη αναλογία µε την θεϊκή διάνοια, που κατευθύνει και µορφοποιεί την άλογη ύλη. Η ευδαιµονική ύπαρξη έχει ως βασική προϋπόθεση την νόηση, ενώ η κακή διαβίωση την αναστολή της νοητικής ενέργειας. Ο Ηράκλειτος δεν αφήνει ουδεµία προοπτική αµφισβήτησης, πως ο κατά συνθήκη «νόµος», υπάγεται σε µια ανώτερη έννοµη τάξη: τρέφονται γὰρ πάντες οἱ ἀνθρώπειοι νόµοι ὑπὸ ἑνὸς τοῦ θείου 24 Η ανθρώπινη πρακτική πρέπει και οφείλει να συνάδει, µε την αυθύπαρκτη( ή κατασκεύασµα Θείου Νου) φυσική νοµοτέλεια 25. Ο Σωκράτης στον πλατωνικό διάλογο Γοργία 26, διατυπώνει έναν έξοχο συνειρµό, σχετικά µε τον αιώνιο διάκοσµο της φυσικής πραγµατικότητας. Η αρετή κάθε πράγµατος, συνίσταται σε µία κανονική διάταξη (tetagme/non) και επιτυχή διευθέτηση (kekosmhme/non), οι οποίες προκύπτουν από την Τάξη. Μία Τάξη (Ko/smoj), που είναι προσαρµοσµένη, στη φύση, στην ουσία, ενός όντος, καθιστά αυτό το ον, αγαθό και ενάρετο. Συνακόλουθα η κοσµία ψυχή, που διακατέχεται από την αρετή της τάξης, είναι ανωτέρας ποιότητος (Kai\ yuxh\ a)/ra ko/smon e)/xousa to\n e(auth=j a)mei/nwn th=j a)kosmh/tou; )Ana/gk h.) από την ακόσµητη ψυχή, αποτελεί σώφρονα ψυχή και εποµένως, άπτεται και ατενίζει την τελειότητα και το αγαθό. Οι σοφοί µάλιστα, προβάλουν τον 24 Ηρακλ., Απ 114.4, Diels and Kranz, W., Die Fragmente der Vorsokratiker: Γιατί όλοι οι ανθρώπινοι νόµοι τρέφονται από τον ένα, το θεϊκό 25 Ἡρακλ., Απ. 41. Diels and Kranz, W., Die Fragmente der Vorsokratiker, Πρβλ., ιογ. Λαέρτ., 9, 1, 7 εἶναι γὰρ ἓν τὸ σοφόν, ἐπίστασθαι γνώµην, ὁτέη ἐκυβέρνησε πάντα διὰ πάντων. Γιατί µια είναι η σοφία: το να γνωρίζει κανείς, τη σκέψη που κυβερνάει όλα µέσα απ' όλα. 26 Πλατ., Γοργ., 506e, 508a 15

αδιάσειστο ισχυρισµό, πως τον ουρανό και τη γη και τους θεούς και τους ανθρώπους, ως κοινωνικά όντα, τους συνέχουν και τους συγκρατούν, στην οδό την άγουσα προς την πλήρωση του τέλους - σκοπού τους, οι όµοιες και απαράλλαχτες αρχές που διέπουν το σύµπαν: η φιλία(ή κοινωνικότητα), η κοσµιότις, η σωφροσύνη και η σηµαντικότερη αρχή απ όλες η δικαιοσύνη. Για το λόγο αυτό, δηλαδή την ύπαρξη αυτής της απαράµιλλης νοµοτέλειας, το όλον που µας περιστοιχίζει, το νοητό σύµπαν, το ονοµάζουν Κόσµο, ευταξία, στολίδι αξεπέραστου κάλλους και όχι ακοσµία, αταξία, ακολασία ή αναρχία (kai\ to\ o(/lon tou=to dia\ tau=ta ko/smon kalou=sin, w)= e(tai=re, ou)k a)kosmi/an ou)de\ a)kolasi/an.). Ειρήσθω εν παρόδω, η ισότητα που άρχει µε ανυπέρβλητη ισχύ, στις κοινωνίες και τις ψυχές, των θεών και των ανθρώπων, σε απόλυτη συνάφεια µε την αρετή της δικαιοσύνης και την αποτίµηση της αξίας 27, εκάστου των όντων, είναι η γεωµετρική 28 και όχι η αριθµητική, αλλά οι «πολλοί», αποστρέφονται τη γεωµετρία και δείχνουν την προτίµησή τους στην πλεονεξία (h( i)so/thj h( gewmetrikh\ kai\ e)n qeoi=j kai\ e)n a)nqrw/poij me/ga du/natai, su\ de\ p leoneci/an oi)/ei dei=n a)skei=n! gewmetri/aj ga\r a)melei=j.). Γενικά για τον Σωκράτη µπορούµε να θεωρήσουµε ότι ισχύει, ότι ισχύει και για το φιλοσοφεῖν γενικότερα: «µηδείς ἀγεωµέτρητος εἰσίτω µου την στέγην.». Ας αφήσουµε το κείµενο να µιλήσει µόνο του: «Αλλὰ µὲν δὴ ἥ γε ἀρετὴ ἑκάστου, καὶ σκεύους καὶ σώµατος καὶ ψυχῆς αὖ καὶ ζῴου παντός, οὐ τῷ εἰκῇ κάλλιστα παραγίγνεται, ἀλλὰ τάξει καὶ ὀρθότητι καὶ τέχνῃ, ἥτις ἑκάστῳ ἀποδέδοται αὐτῶν ἆρα ἔστιν ταῦτα;- Εγὼ µὲν γάρ φηµι.-τάξει ἆρα τεταγµένον καὶ 27 Στοβ., Ανθ., 4.1.136 «Αρχύτας ο Ταραντίνος : Dei= de\ to\n no/mon a)ko/louqon h)=men t#= fu/sei, dunato\n toi=j pra/gmasi, sumfe/ronta t#= politik#= koin wni/#: ai)/te ga\r e(no\j tou/twn ai)/te plvo/nwn ai)/te pa/ntwn a)polei/petai, h)/toi ou) no/moj h)\ ou) te/lvoj n o/moj e)sei=tai. a)ko/louqoj me\n w)=n ka ei)/h t#= fu/sei, mimeo/menoj to\ ta=j fu/sioj di/kaion! tou=to de/ e)st in to\ a)na/logon kai\ to\ e)piba/llon e(ka/st% kata\ ta\n e(ka/stw a)ci/an.» και πρβλ Αριστ., Πολιτ., 1252a.31-1252a.34 : to\ me\n ga\r duna/menon tv= dianoi/# proora=n a)/rxon fu/sei kai\ despo/zon fu/sei, to\ de\ duna/menon [tau= ta] t%= sw/mati ponei=n a)rxo/menon kai\ fu/sei dou=lon 28 Ηρακλ., απ. (49). Diels and Kranz, W., Die Fragmente der Vorsokratiker εἶς ἐµοὶ µύριοι, ἐὰν ἄριστος ἦι. Ένας άνθρωπος για µένα αξίζει όσο χιλίάδες, εάν είναι άριστος 16

κεκοσµηµένον ἐστὶν ἡ ἀρετὴ ἑκάστου;-φαίην ἂν ἔγωγε.-κόσµος τις ἄρα ἐγγενόµενος ἐν ἑκάστῳ ὁ ἑκάστου οἰκεῖος ἀγαθὸν παρέχει ἕκαστον τῶν ὄντων;- Εµοιγε δοκεῖ.-καὶ ψυχὴ ἄρα κόσµον ἔχουσα τὸν ἑαυτῆς ἀµείνων τῆς ἀκοσµήτου; Ανάγκη.- Αλλὰ µὴν ἥ γε κόσµον ἔχουσα κοσµία;-πῶς γὰρ οὐ µέλλει;(507) Η δέ γε κοσµία σώφρων;-πολλὴ ἀνάγκη.- Η ἄρα σώφρων ψυχὴ ἀγαθή... Φασὶ δ οἱ σοφοί, ὦ Καλλίκλεις, καὶ οὐρανὸν καὶ (508) γῆν καὶ θεοὺς καὶ ἀνθρώπους τὴν κοινωνίαν συνέχειν καὶ φιλίαν καὶ κοσµιότητα καὶ σωφροσύνην καὶ δικαιότητα, καὶ τὸ ὅλον τοῦτο διὰ ταῦτα κόσµον καλοῦσιν, ὦ ἑταῖρε, οὐκ ἀκοσµίαν οὐδὲ ἀκολασίαν. σὺ δέ µοι δοκεῖς οὐ προσέχειν τὸν νοῦν τούτοις, καὶ ταῦτα σοφὸς ὤν, ἀλλὰ λέληθέν σε ὅτι ἡ ἰσότης ἡ γεωµετρικὴ καὶ ἐν θεοῖς καὶ ἐν ἀνθρώποις µέγα δύναται, σὺ δὲ πλεονεξίαν οἴει δεῖν ἀσκεῖν γεωµετρίας γὰρ ἀµελεῖς.» Ο δεινότερος µαθητής, του γεννήτορα της ηθικής και πολιτικής αρετής, Σωκράτη και ο πιο πιστός απ όλους, υπήρξε ο Πλάτων, ο κορυφαίος ίσως φιλόσοφος-διανοητής, της δυτικής σκέψης. Ο Πλάτων στο έργο της ώριµης πλέον ηλικίας του, τους Νόµους, το εκτενέστερο κείµενο του πλατωνικού corpus, αλλά και το σηµαντικότερο, όσον αφορά τις κατασταλαγµένες πεποιθήσεις του φιλοσόφου, στον τοµέα κυρίως της ηθικής και της πολιτικής, µετά τις αποτυχηµένες απολήξεις, νεωτεριστικής δράσης, στη Σικελία διατρέχει το επικείµενο ζήτηµα, µε νεανικό ενθουσιασµό και στοχαστική διαύγεια, εξαιρετικής ευστοχίας. Η προβληµατική «νόµος» - «φύσις» δεσπόζει στην οξεία πλατωνική συλλογιστική: η εισαγωγή στο θέµα των Νόµων πραγµατοποιείται ακριβώς πάνω σ αυτή τη θεµελιώδη διάκριση δεν αποτελεί απρόσµενη συγκυρία, η τοποθέτηση του ερωτήµατος για τη προέλευση του νόµου(qeo\j h)/ tij a)nqrw/pwn u(mi=n, w)= ce/noi, ei)/lhfe th\n ai)ti/an th=j tw=n no/mwn diaqe/sewj;) 29, στις πρώτες γραµµές, ενός τόσο σηµαντικού για τον ίδιο τον δηµιουργό, κειµένου. Ο Πλάτων πίστευε βαθιά στην καίρια αλληλεπίδραση «νόµου» και πολιτικού αγαθού. Ο θετός νόµος είναι µόνο µια ατελής και πρόχειρη σκιαγραφία του αυθεντικού νόµου. Η αναγκαία νοµιµότητα 30, 29 Πλατ., Νοµ., 624a 30 Πλατ., Πολιτκ., 297a-303d 17

αποτελεί τη λιγότερο άριστη πολιτική συνθήκη, ελλείψει του αλάνθαστου και τεχνοκράτη της σκέψης, βασιλικού ανδρός, που κατά το πρότυπο της υπέρτατης κοσµικής ψυχής, επεµβαίνει µε απόλυτη δικαιοδοσία και θεραπεύει τις ψυχές των πολιτών. Ο νόµος είναι η προέκταση της θείας εντολής, κάτι απρόσωπο και αθάνατο που ενυπάρχει µέσα µας (e)n h(mi=n a)qanasi/aj e)/nesti), αποτελεί µια διανοµή της ένθεης νόησης (th\n tou= nou= dianomh\n e)ponoma/zontaj no/mon.), η οποία κρατώντας στα χέρια της την αρχή, το µέσον και τον τελικό σκοπό των όντων, πορεύεται σε ευθεία γραµµή, σύµφωνα µε τις επιταγές της φύσης, έχοντας ως πιστό συνοδοιπόρο τη ίκη, τιµωρό εκείνων που διαφεύγουν το θεϊκό νόµο.( "o( me\n dh\ qeo/j, w(/sper kai\ o( palaio\j lo/goj, a)rxh/n te kai\ teleuth\n kai\ me/sa tw=n o)/ntwn a(pa/ntwn e)/xwn, eu)qei/# perai/nei kata\ fu/sin periporeuo/menoj: t%= de\ a)ei\ sune/petai di/kh tw=n a)poleipome/nwn tou= qei/ou no/mou timwro/j.) 31. Η θέση του φιλοσόφου µορφοποιείται, προς µια τελική απόληξη και ανέλιξη στην ηθική θεώρηση του βίου, µε τη µυστηριώδη πορεία των γηραιών πια εταίρων, από την Κνωσό στο ιερό άντρο του ιός. Η συζήτηση που λαµβάνει χώρα, έχει τη µορφή µυθολογικής αλληγορίας και τα στοιχεία ή εικόνες, που περιβάλουν την αφήγηση, χρήζουν ιδιαίτερης µέριµνας. Η αναζήτηση για την καταγωγή του Νόµου, δίνει τη θέση της σε µια στιβαρή απόφανση: ο Θεός διένειµε τους νοµικούς κανόνες στα ανθρώπινα όντα ({KL.} Qeo/j, w)= ce/ne, qeo/j, w(/j ge to\ dikaio/taton ei)pei=n: para\ me\n h(mi=n Zeu/j, para\ de\ Lakedaimoni/oij, o(/qen o(/de e)sti/n, oi)=mai fa/nai tou/touj )Apo/llwna. h)= ga/r;-{me.}nai.), ο νόµος είναι µέρος και εµφύσηση του απολύτου νου, που διαχέει νοµοτελειακά, την τάξη και την ευκοσµία και την αρµονία, στο είναι της φθοράς και στην οµοούσια του, ανθρώπινη ψυχή, καθορίζοντας έτσι την ηθική δράση. Η ανδρεία αρµόζει να επιδεικνύεται πρωταρχικά στην ψυχή το τρόπαιο της νίκης για τον άνθρωπο, δεν πρέπει να υψώνεται στην επικράτηση εναντίον άλλων εξωτερικών εχθρών, αλλά στην επίτευξη της αυτογνωσίαςαυτοκυριαρχίας,την καθυπόταξη και εκπόρευση, των παθών και των ηδονών 31 Πλατ., Νοµ.,714a και 716a 18

από τον κυρίαρχο νου 32. Καθήκον του Νόµου, είναι ακριβώς να κατευθύνει γραµµικά τον άνθρωπο, στον πολυπόθητο αυτό στόχο, την εὐδαιµονία. Η πορεία, προς το σπήλαιο και την αναζήτηση, έχει την κατεύθυνση από το φως στο σκοτάδι ({AQ.} προσδοκῶ οὐκ ἂν ἀηδῶς περί τε πολιτείας τὰ νῦν καὶ νόµων τὴν διατριβήν, λέγοντάς τε καὶ ἀκούοντας ἅµα κατὰ [625b] τὴν πορείαν, ποιήσασθαι. πάντως δ' ἥ γε ἐκ Κνωσοῦ ὁδὸς εἰς τὸ τοῦ ιὸς ἄντρον καὶ ἱερόν, ὡς ἀκούοµεν, ἱκανή, καὶ ἀνάπαυλαι κατὰ τὴν ὁδόν, ὡς εἰκός, πνίγους ὄντος τὰ νῦν, ἐν τοῖς ὑψηλοῖς δένδρεσίν εἰσι σκιαραί, καὶ ταῖς ἡλικίαις πρέπον ἂν ἡµῶν εἴη τὸ διαναπαύεσθαι πυκνὰ ἐν αὐταῖς, λόγοις τε ἀλλήλους παραµυθουµένους τὴν ὁδὸν ἅπασαν οὕτω µετὰ ῥᾳστώνης διαπερᾶναι.). Οι πεφωτισµένοι από τον ήλιο της γνώσης φιλόσοφοι, πρέπει να επιστρέψουν στα άδυτα του νοείν, για να συλλάβουν την ουσία του. Η παράδοση των Νόµων, από τον ία (ή τον Απόλλωνα κατά τη δεύτερη εκδοχή), γίνεται στο άντρο της Ίδης, σηµείο όπου γεννήθηκε ο ίδιος ο πατέρας των θεών και των ανθρώπων. Οι συνθήκες που επικρατούν στο άντρο, η απόκοσµη φυσική ηρεµία και αποκοπή, από κάθε ανθρώπινη πολιτική και κοινωνική δραστηριότητα, συµβολίζουν την ίδια την κυριαρχία της Φύσης: Η Φύση ή η από Φύσιν έµπνευση καθόρισαν τις νοµικές επιταγές και η επανεξέταση τους, αναφορικά µε το ανθρώπινο συζῆν πραγµατοποιούνταν από τον γεµάτο αξιοσύνη νοµοθέτη κάθε εννέα χρόνια (Ἀθηναῖος: µῶν οὖν καθ' Ὅµηρον λέγεις ὡς τοῦ Μίνω φοιτῶντος [624b] πρὸς τὴν τοῦ πατρὸς ἑκάστοτε συνουσίαν δι' ἐνάτου ἔτους καὶ κατὰ τὰς παρ' ἐκείνου φήµας ταῖς πόλεσιν ὑµῖν θέντος τοὺς νόµους;-κλεινίας: λέγεται γὰρ οὕτω παρ' ἡµῖν καὶ δὴ καὶ τὸν ἀδελφόν γε αὐτοῦ Ῥαδάµανθυν--ἀκούετε γὰρ τὸ ὄνοµα-- δικαιότατον [625a] γεγονέναι. τοῦτον οὖν φαῖµεν ἂν ἡµεῖς γε οἱ Κρῆτες, ἐκ τοῦ τότε διανέµειν τὰ περὶ τὰς δίκας, ὀρθῶς τοῦτον τὸν ἔπαινον αὐτὸν εἰληφέναι.). Επιπρόσθετα η επιλογή των δύο συνδιαλεγοµένων προσώπων, του Λακεδαιµόνιου Κλεινία και του Κρητικού Μεγγίλου, δεν δύναται να αποδοθεί 32 Στοβ., Ανθ.,135.22, «Αρχύτας ο Ταραντίνος : sunei/rontai me\n ga\r tai\ pra/ciej e)k tw= a)/rxen kai\ tw= a)/rxesqai kai\ tri/ton e)k t%= krate/n. to\ me\n w)=n a)/rxen tw= kre/ssonoj oi)kv=on, to\ d' a)/rxesqai tw= xerv/onoj, to\ de\ krate\n a)mfote/rwn: a)/rxei me\n ga\r to\ lo/gon e)/xon ta=j yuxa=j, a)/rxetai de\ to\ a)/logon, kratou=nti de\ tw=n paqe/wn a)mfo/tera. gi/neta i ga\r e)k ta=j e(kate/rwn sunarmoga=j a)reta/, au(/ta de\ kai\ a)po\ ta=n a(dona=n kai\ a)po\ ta=n lupa=n e)j a)re mi/an kai\ a)pa/qeian a)pa/gei ta\n yuxa/n. 19

στην τυχαιότητα, αλλά στο ηθεληµένο εγχείρηµα του Πλάτωνος, ταύτισης της, για εκατονταετίες άθικτης και στέρεης Κρητικής και Σπαρτιατικής πολιτειακής δοµής, µε την αιωνιότητα της Φύσης: Ο αιώνιος φυσικός νόµος και ο σταθερός πολιτειακός νόµος διέπονται από µια συνάφεια που έχει ως κατάληξη την απόρροια του νόµου της πόλης από τις αναλλοίωτες αρχές της φύσης. Ο Σοφοκλής βάζει την Αντιγόνη να υπερασπίζεται σθεναρά την άποψη, πως οι ανθρώπινοι συµβατικοί νόµοι, ωχριούν µπροστά στους αέναους, απαρασάλευτους και φυσικά άγραφους νόµους των αθανάτων θεών. ιότι οι νόµοι αυτοί δεν δηµιουργήθηκαν τώρα ή στο πρόσφατο παρελθόν (Οὐ γάρ τι νῦν γε κἀχθές, ἀλλ ἀεί ποτε ζῇ ταῦτα, κοὐδεὶς οἶδεν ἐξ ὅτου φάνη.), αλλά ισχύουν και ζουν αιώνια και κανείς δε γνωρίζει πότε (και από ποιον;) παρουσιάστηκαν και τέθηκαν σε ισχύ. Κανείς θνητός δεν δύναται να τους υπερνικήσει. Το διάταγµα της κοσµικής αρχής (ο βασιλιάς των Θηβών Κρέων) δεν κάµπτει ούτε στο ελάχιστο, την αγέρωχη αντίσταση της δεισιδαίµονος κόρης, διότι αυτή υπακούει µόνο στους νόµους τους ορισµένους από το ία και τη ίκη, τη συγκάτοικο των θεών του κάτω κόσµου: Ἀντιγόνη Οὐ γάρ τί µοι Ζεὺς ἦν ὁ κηρύξας τάδε, 450 οὐδ ἡ ξύνοικος τῶν κάτω θεῶν ίκη τοιούσδ ἐν ἀνθρώποισιν ὥρισεν νόµους, οὐδὲ σθένειν τοσοῦτον ᾠόµην τὰ σὰ κηρύγµαθ, ὥστ ἄγραπτα κἀσφαλῆ θεῶν νόµιµα δύνασθαι θνητὸν ὄνθ ὑπερδραµεῖν. 455 Οὐ γάρ τι νῦν γε κἀχθές, ἀλλ ἀεί ποτε ζῇ ταῦτα, κοὐδεὶς οἶδεν ἐξ ὅτου φάνη. τούτων ἐγὼ οὐκ ἔµελλον, ἀνδρὸς οὐδενὸς φρόνηµα δείσασ, ἐν θεοῖσι τὴν δίκην δώσειν 33 (Ναι γιατί δεν ήταν ο ίας που µου διακήρυξε αυτά, ούτε η ίκη η συγκάτοικος των θεών του κάτω κόσµου όρισε αυτούς τους νόµους στους ανθρώπους, ούτε νόµιζα ότι 33 Σοφ., Αντ. 450-460 20

έχουν τόση ισχύ οι δικές σου διακηρύξεις, ώστε να δύνασαι εσύ αν και θνητός να υπερβαίνεις τους άγραφους και αέναους [σταθερούς] νόµους των θεών. Γιατί αυτοί οι νόµοι δεν ισχύουν ασφαλώς τώρα και από χθες, αλλά αιώνια και κανείς δεν γνωρίζει από πότε εµφανίστηκαν. Για την αθέτηση αυτών των αιώνιων εντολών εγώ δεν είχα καµία πρόθεση, να υποστώ την επιβολή της δικαιοσύνης ενώπιον των θεών, επειδή φοβήθηκα το [αλαζονικό] φρόνηµα κάποιου ανθρώπου.) Στον πρόλογο, όµως της τραγωδίας (στον δραµατικό διάλογο Αντιγόνης-Ισµήνης) η Αντιγόνη δηλώνει µε έµφαση: Ἀντιγόνη φίλη µετ αὐτοῦ κείσοµαι, φίλου µέτα, ὅσια πανουργήσασ. ἐπεὶ πλείων χρόνος ὃν δεῖ µ ἀρέσκειν τοῖς κάτω τῶν ἐνθάδε. ἐκεῖ γὰρ αἰεὶ κείσοµαι σοὶ δ, εἰ δοκεῖ, τὰ τῶν θεῶν ἔντιµ ἀτιµάσασ ἔχε. 34 (Θα κείτοµαι δίπλα του αγαπηµένη µαζί µε αγαπηµένο, αφού διαπράξω ιερό ανοσιούργηµα γιατί είναι περισσότερος ο χρόνος κατά τον οποίο εγώ πρέπει να είµαι αρεστή στους κάτω παρά στους εδώ. Γιατί εκεί θα κείτοµαι αιώνια αν όµως εσύ κρίνεις σωστό να υποτιµάς τους νόµους των θεών, υποτίµησέ τους.) Για να απαντήσει η έντροµη και άτολµη Ισµήνη, αµέσως µετά: Ἰσµήνη Ἐγὼ µὲν οὐκ ἄτιµα ποιοῦµαι, τὸ δὲ βίᾳ πολιτῶν δρᾶν ἔφυν ἀµήχανος. 35 (Εγώ δεν υποτιµάω τους θεϊκούς νόµους, αλλά από τη φύση µου είµαι ανίκανη να αντιτάσσοµαι στις επιταγές (βούληση) των πολιτών.) Ο διάλογος των δύο γυναικών διαγράφει έντεχνα, πλην όµως σαφέστατα, τη διάκριση ανάµεσα στο συµβατικό και το άγραφο δίκαιο, την κοσµική και την υπερκόσµια αρχή, το «νόµο» και τη «φύση». Η Αντιγόνη προκρίνει στο νου της, την επιλογή του θανάτου. Το θανεῖν δεν την 34 Σοφ., Αντ. 73-77 35 Σοφ., Αντ. 78 79 21

τροµοκρατεί, ο «άγραφος νόµος» είναι η αναντίρρητη επιλογή της. Πιστεύει στην ύπαρξη µιας τάξης, µιας ευκοσµίας που καθορίζει την τύχη της ψυχής µετά το θάνατο, σε άµεση συνάρτηση µε το εδώ (ἐπεὶ πλείων χρόνος ὃν δεῖ µ ἀρέσκειν τοῖς κάτω τῶν ἐνθάδε.). Η ηθική στη γη, ανάγεται στην τήρηση αέναων κανόνων, µε τους οποίους κόσµησε το χώρο του γίγνεσθαι, ένας αυθύπαρκτος ιθύνων νους, που εποπτεύει τα πάντα και κατατάσσει τα όντα σε αξιολογικές κλίµακες, ανάλογα µε την ηθική ποιότητά τους. Με άλλα λόγια, πιστεύει σε µια ανώτερη φυσική αιτιότητα, στη «φύση»: κάτι που υφίσταται αιώνια και ανεξάρτητα, από τη συνεχή ροή και φθορά των ανθρώπινων θεσµών και αποτελεί την αναλλοίωτη βάση, το σταθερό κριτήριο κάθε θεσµικής κατοχύρωσης και ατοµικής ή συλλογικής ηθικής δράσης. Αντίθετα η Ισµήνη ζει στον κόσµο του εδώ, του τώρα, αποφαίνεται, πως σαφώς υπολογίζει τον άγραφο τον φύσει κώδικα (Ἐγὼ µὲν οὐκ ἄτιµα ποιοῦµαι), που ενστερνίζεται η αδερφή της, αλλά διατείνεται, πως νοιώθει µεγαλύτερο δέος για το «νόµο» που θέσπισαν µε αµοιβαία κοινωνική συνθήκη οι πολίτες 36 (bi/# politw=n dra=n e)/fun a)mh/xanoj.). Συνεπώς είναι υπέρµαχη του «νόµου», ακόµη και αν υπάρχει υπερβατική αλήθεια, οι κατά συνθήκη νόµοι δείχνουν να έχουν γι αυτήν ευρύτερο κύρος. Η τραγωδία εν τέλει δικαιώνει την πρώτη αντίληψη, τη «φύση». Κάθε ανθρώπινη ενέργεια εµπίπτει, είναι δέσµια εκείνου του αιτιοκρατικού µηχανισµού (Ἀνάγκη), που διέπει το µικρόκοσµο και το µακρόκοσµο, ανταµείβει τους συνετούς και καταστρέφει τους ασύνετους. Η ελεύθερη ανθρώπινη βούληση, καλείται να επιλέξει ανάµεσα στο χρηστόν και το αισχρόν, η υπέρβαση του ορθού µέτρου οδηγεί τη διάνοια στο σφάλµα (Ύβρις), η θυγατέρα του ιός, Άτη ένα είδος κατάρας ή 36 Αξιοσηµείωτη στην απόφανση της Ισµήνης είναι η αναφορά στον πληθυντικό του όρου πολίτες (bi/# politw=n dra=n e)/fun a)mh/xanoj.). Θα ανέµενε κανείς να κάνει ρητή αναφορά στον πανίσχυρο µονάρχη των Θηβών Κρέων ή προγενέστερο βασιλιά. Ωστόσο για τους Έλληνες της κλασικής περιόδου η βασιλεία, είναι έννοµη διακυβέρνηση σε πολιτικά όντα, που έχουν συµφωνήσει ή θεσπίσει τους νόµους της πόλης. Ο Βασιλεύς περιβάλλεται από το κύρος του κοινά αποδεκτού νόµου. Ο νόµος δίδει τις κατευθυντήριες γραµµές στο βασιλιά και όχι ο βασιλιάς στο νόµο. Αντίθετα η τυραννίς αποτελεί παράνοµη, έκνοµη, καθυπόταξη. Ο τύραννος κατέλαβε µε τη βία την εξουσία και κατέλυσε το νοµικό πλαίσιο της κρατικής οντότητας. Νόµο στην τυραννίδα αποτελούν, οι προσωπικές επιθυµίες, απολαύσεις και συµφέροντα του τυράννου. Ο τύραννος κυβερνά κατά βούληση την πόλη. Πρβλ. Πλατ., Γοργ., 466c {PWL.}Ti/ de/; ou)x, w(/sper oi( tu/rannoi, a)pokteinu/asi/n te o(\n a)\n bou/lwntai, kai\ a)fairou=ntai xrh/ma ta kai\ e)kba/llousin e)k tw=n po/lewn o(\n a)\n dokv= au)toi=j; 22

δυσµένειας 37, ακολουθεί το σφάλον υποκείµενο, το οποίο µε τις άνοµες ενεργειές του επισείει την ένθεη οργή, την αµείλικτη Νέµεση. Η τάξη, η ευκοσµία, που τόσο είχαν καταστρατηγηθεί, επανέρχονται στην ορθή τους θέση, ο θνητός (ή και αθάνατος παραβάτης), κατατροπώνεται από την Τίση (θεϊκή τιµωρία), ο «νόµος» της φύσης επαναφέρει τη ίκη 38. Ο W.K.C. Guthrie, στο βιβλίο του υπόδειγµα, για τους Σοφιστές 39 εντοπίζει εύστοχα, τις µορφές που µπορούσε να εκλάβει η αντίθεση «νόµος» - «φύσις», στην ανταλλαγή απόψεων, µεταξύ των στοχαστών του 5 ου και 4 ου αιώνα, σε πολύ διαφορετικές εκτιµήσεις, ως προς τη σχετική αξία των εννοιών φύσις και νόµος, στον τοµέα της ηθικής και της πολιτικής. Όπως σηµειώνει ο Guthrie, η συζήτηση για τη διάκριση «νόµος» - «φύσις» στρεφόταν γύρω από το πρόβληµα: 1. Όσον αφορά τη θρησκεία, αν οι θεοί υπήρχαν φύσει πραγµατικά η µόνο νόµῳ. 2. Σχετικά µε την πολιτική οργάνωση, το πρόβληµα ήταν, αν οι πολιτείες δηµιουργήθηκαν µε θεϊκή εντολή, από φυσική αναγκαιότητα, ή νόµῳ. 3. Στο θέµα του κοσµοπολιτισµού, εξεταζόταν αν οι διαιρέσεις του ανθρώπινου γένους είναι φυσικές ή απλώς θέµα νόµου. 37 Η σύγχυση των φρένων, το θόλωµα του νου, που στέλνουν οι θεοί στον υβριστή, ώστε να προβεί σε απαράδεκτες ενέργειες κι έτσι να δοθεί αφορµή στους θεούς να στείλουν την τροµερή νέµεσή τους. 38 Η αέναη πορεία επιβολής της κοσµικής δικαιοσύνης είναι η εξής: Γνώση-Ελεύθερη Βούληση- Αµάρτηµα-Νέµεσις-Τίσις- ίκη, Πρβλ. Ὅµηρ., Ὀδύσσ. α 5-9, µετάφραση Αρ. Εφταλιώτη: ἀρνύµενος ἥν τε ψυχὴν καὶ νόστον ἑταίρων. γιὰ µιὰ ζωὴ παλεύοντας καὶ γυρισµὸ συντρόφων. ἀλλ οὐδ ὣς ἑτάρους ἐρρύσατο, ἱέµενός περ Μὰ πάλε δὲν τοὺς γλύτωσε, κι ἂν τὸ ποθοῦσε, ἐκείνους, αὐτῶν γὰρ σφετέρῃσιν ἀτασθαλίῃσιν ὄλοντο, τὶ ἀπὸ δική τους χάθηκαν οἱ κούφιοι ἀµυαλωσύνη, νήπιοι, οἳ κατὰ βοῦς Ὑπερίονος Ἠελίοιο τοῦ Ἥλιου τοῦ Ὑπερίονα σὰν ἔφαγαν τὰ βόδια, ἤσθιον αὐτὰρ ὁ τοῖσιν ἀφείλετο νόστιµον ἦµαρ. κι αὐτὸς τοὺς πῆρε τὴ γλυκειὰ τοῦ γυρισµοῦ τους µέρα. Ο Ζευς ερχόµενος σε µίξη µε τη Θέµιδα απέκτησε τρεις θυγατέρες την Ευνοµία, την ίκη και την Ειρήνη. 39 W.K.C. Guthrie, The Sophists, Cambridge University Press 1971. Ελληνική µετάφραση. Τσεκουράκης, Μ.Ι.Ε.Τ., Κεφ. 4., Σελ. 83 23

4. Σχετικά µε την ισότητα, αν ή εξουσία ενός ανθρώπου πάνω σ έναν άλλο (δουλεία) η ενός λάου πάνω σε άλλον (κυριαρχία), είναι φυσική και αναπόφευκτη ή την επιβάλλει απλώς ο νόµος. 5. Κρίνω σκόπιµο να προσθέσω, τη διάκριση στο θέµα της γλώσσας: αν το σηµαίνον συνδέεται φύσει µε το σηµαινόµενο ή τα ονόµατα των λέξεων έχουν αποδοθεί συµβατικά, νόµῳ 6. Επίσης, στο ζήτηµα της αρετής, αν οι οι διάφορες αρετές ή η αρετή ως ενότητα, είναι έµφυτες -φύσει- ή αποκτώνται µέσω εξάσκησης και διδασκαλίας. Οι κρίσεις των Σοφιστών διαγράφουν µια εντελώς νέα πορεία και συλλογιστική, πάνω στην αντίθεση «νόµος» - «φύσις». Αν και δεν µπορούµε να τους χρήσουµε δηµιουργούς και εισηγητές των εν λόγω όρων, αποτελεί αναντίρρητη ετυµηγορία, πως η διαµόρφωση των πλαισίων δια των οποίων αναδύθηκε η συγκεκριµένη προβληµατική, διαρρέει εκ του πολυδιάστατου και διαπεραστικού Σοφιστικού στοχασµού. Το ενδιαφέρον τους γνήσια ανθρωπιστικό, εισχωρεί σε κάθε πεδίο της ανθρώπινης νόησης και πρακτικής και συµβάλει αποφασιστικά στην ανάπτυξη της έννοιας της ανθρώπινης προόδου. Αποτελεί ολίσθηµα πρώτης γραµµής, η απαξιωτική προσπάθεια µείωσης, των στοχαστικών θέσεων, αυτών νεωτεριστών της σκέψης, που µε απόλυτη ευστοχία προσαγορεύτηκαν ιαφωτιστές του αρχαίου κόσµου. Οι τοποθετήσεις των επιµέρους Σοφιστών, είτε έρεπαν προς την κατεύθυνση του Νόµου, είτε αγωνιζόταν στο πλευρό της Φύσης, είχαν ως µοναδικό και απότοκο στόχο την πρόοδο του ανθρώπινου γένους και την κατοχύρωση των ατοµικών δικαιωµάτων, εν διαµέσω συνεχών πολιτικών κρίσεων και συνεχούς εναλλαγής πολιτευµάτων. Η πόλις και ο πολίτης είχαν χάσει βαθµιαία την οργανική ενότητα και συνοχή τους, ο πολίτης ως ατοµική οντότητα απώλεσε την προοπτική της δυνάµει ολοκλήρωσής του στα πλαίσια της πολιτικής κοινότητας 40. Η πόλη έπαψε να αποτελεί την υποδοχή, όπου ο άνθρωπος, ως 40 Αριστ., Πολ., 1252b και 1253a : h( de\ fu/sij te/loj e)sti/n: oi(=on ga\r e(/kasto/n e)sti th=j gene/sewj telesqei/shj, tau/thn fame\n th\n fu/s 24