ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ ΣΧΟΛΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ Τομέας ΙΙ Πολεοδομία και Χωροταξία ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΦΥΛΟΥ ΚΑΙ ΧΩΡΟΥ Κατ επιλογή υποχρεωτικό μάθημα 4 ου εξαμήνου Ακαδημαϊκό Έτος 2015 2016 Διδάσκουσα: Ρούλη Λυκογιάννη Επικουρικό έργο: Σαλώμη Χατζηβασιλείου Προσκεκλημένες ομιλήτριες: Νίκη Σορβανή, Πολίνα Πρέντου, Τζίνα Σκιαδά πηγή: Από την Έκθεση Φωτογραφίας με θέμα «Η Γυναίκα στα Χρόνια της Κρίσης» στον «Ελεύθερο Αυτοδιαχειριζόμενο Θέατρο Εμπρός» στο 1ο Φεστιβάλ Αλληλεγγύης για το Το Σπίτι των Γυναικών ΤΕΤΑΡΤΗ 13:00 15:45 ΑΙΘΟΥΣΑ A101 (Αφέρωφ)
Α. Περιεχόμενο και στόχος του μαθήματος Το μάθημα ερευνά τη σημασία που έχει το φύλο στο σχεδιασμό, τη διαμόρφωση και την οργάνωση του χώρου, και αντίστροφα τη σημασία που έχει ο χώρος στην κατασκευή του φύλου και τη συγκρότηση έμφυλων ταυτοτήτων. Τα θέματα που θα μας απασχολήσουν εκτείνονται από τον ορισμό και τη θεωρητική ανάλυση των δύο βασικών εννοιών του μαθήματος, δηλαδή, των εννοιών φύλο και χώρος, και εν συνεχεία, την προσέγγιση του χώρου της κατοικίας και της πόλης από την οπτική του φύλου. Επιχειρώντας την επανεξέταση, από την οπτική του φύλου, θεμάτων που συναρτώνται με τον χώρο, το μάθημα εστιάζει στα έμφυλα στερεότυπα που επηρεάζουν (συνειδητά ή ασυνείδητα) τη συγκρότηση σχεδιασμό της πόλης και της κατοικίας, καθώς και στους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους διαφορετικά άτομα και ομάδες (ανάλογα με το φύλο, την τάξη, την εθνότητα, την κουλτούρα, τον τόπο κατοίκησης, την ηλικία, τη σεξουαλική προτίμηση κοκ.) χρησιμοποιούν και αντιλαμβάνονται, (ανα)διαμορφώνουν και (επανα)νοηματοδοτούν, μέσα από τις πρακτικές τους, διαφορετικούς χώρους της πόλης (κατοικία και χώροι δουλειάς, εκπαίδευσης, αναψυχής και κατανάλωσης). Η προσέγγιση είναι διεπιστημονική και τα αναλυτικά εργαλεία του μαθήματος προέρχονται από μία σειρά γνωστικών πεδίων, όπως η ιστορία της αρχιτεκτονικής των πόλεων και των παραδοσιακών οικισμών, οι κοινωνικές επιστήμες, η γεωγραφία, η κοινωνική ανθρωπολογία, η ιστορία και η κοινωνιολογία της επιστήμης. Συνεπώς, η προσέγγιση χαρακτηρίζεται από ιστορικό βάθος, γεωγραφική διασπορά, και εθνολογική ποικιλία. Στόχος του μαθήματος είναι η ευαισθητοποίηση των φοιτητών και των φοιτητριών στις διαστάσεις που μπορεί να έχει το φύλο στο συγκρότηση και το σχεδιασμό καθημερινών χώρων είτε πρόκειται για την πόλη, την κατοικία, το χώρο εργασίας και εκπαίδευσης ή το χώρο επιστημονικής έρευνας. Β. Αναλυτικό πρόγραμμα μαθημάτων και βιβλιογραφία Το μάθημα βασίζεται στην ενεργό και ουσιαστική συμμετοχή των σπουδαστριών και των σπουδαστών. Τα σεμινάρια θα είναι περιορισμένης διάρκειας και το μεγαλύτερο μέρος του μαθήματος θα αφιερώνεται σε παρουσιάσεις α)των προτεινόμενων σε κάθε μάθημα κειμένων από τους σπουδαστές και τις σπουδάστριες και β)των διαδοχικών σταδίων επεξεργασίας της εργασίας που θα επιλεγεί από κάθε σπουδαστή και σπουδάστρια (βλ. παρακάτω). Οι διαλέξεις και τα σεμινάρια του μαθήματος οργανώνονται σε τρεις ενότητες: Στην πρώτη ενότητα θα ασχοληθούμε με τις δύο βασικές έννοιες του μαθήματος, το φύλο και το χώρο, διερευνώντας το νόημά τους και την αμοιβαία φύση της σχέσης τους μέσα από σύγχρονες θεωρίες. Η δεύτερη ενότητα εστιάζει στο σχεδιασμό και τη λειτουργία της κατοικίας και τους τρόπους με τους οποίους η κατοικία επηρεάζει και επηρεάζεται από τα στερεότυπα φύλου και τις έμφυλες σχέσεις, ταυτότητες και πρακτικές. Η τρίτη ενότητα εστιάζει στους τρόπους με τους οποίους η πόλη/ο οικισμός αντανακλά και ταυτόχρονα αναπαράγει τις έμφυλες σχέσεις και ταυτότητες. Βασική υπόθεση είναι ότι η πόλη/ο οικισμός δεν είναι, απλά, ένα υλικοτεχνικό κατασκεύασμα, ένα αυτοτελές δηλαδή σύστημα, αλλά μία κοινωνική κατασκευή, ένα αναπόσπαστο κομμάτι των κοινωνικών διαδικασιών και σχέσεων. 2
Β.1 ΔΙΑΛΕΞΕΙΣ ΣΕΜΙΝΑΡΙΑ α ενότητα 17 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 1. Παρουσίαση της θεματολογίας και της οπτικής του μαθήματος. Συζήτηση για τις εργασίες και επιλογή κειμένων που θα συζητηθούν στα σεμινάρια. 24 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2. Το φύλο: οι εννοιολογικές μετατοπίσεις της έννοιας. 2 ΜΑΡΤΙΟΥ 3. Η συγκρότηση του χώρου. 9 ΜΑΡΤΙΟΥ 4. Φύλο και Χώρος. Σεμινάριο Ι Παρουσίαση προτεινόμενου κειμένου ΚΕΙΜΕΝΑ Ντε Μποβουάρ, Σ. (1979/1949) Το Δεύτερο Φύλο. Αθήνα: Γλάρος Λαδά, Α. (2009) Μύθοι και πραγματικότητες: Το ιδανικό σπίτι. Ο ρόλος της κατοικίας στην κατά φύλο διαίρεση του χώρου στο Λαδά (επιμ.) Μετατοπίσεις: φύλο, διαφορά, αστικός χώρος. Αθήνα: FUTURA, σσ. 33 38. Λαδά, Σ. (2003) «Το φύλο και ο χώρος. Αρχικές προσεγγίσεις και να ερωτήματα ή μεταξύ ορατών και αοράτων» εισήγηση στο συνέδριο με θέμα Τόπος, Συνάντηση των Επιστημών http://www.aegean.gr/gender postgraduate/documents/prakticasynedriou.htm Λεφέβρ. Αν. (1977/1968) «Ο χώρος και η παραγωγή του χώρου. Η πολιτική οικονομία του χώρου», στο H. Lefebvre Το Δικαίωμα στην Πόλη. Αθήνα: Παπαζήσης, σσ. 272 281. Όρντερ (1994) Είναι το θηλυκό για το αρσενικό ό,τι η φύση για τον πολιτισμό;, στο Μπακαλάκη Α. (επιμ.) Ανθρωπολογία γυναίκες & φύλο, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σσ. 75 108. Σκοτ, Τζ. (1997) «Το φύλο: μία χρήσιμη κατηγορία της ιστορικής ανάλυσης», στο Ε. Αβδελά, Α. Ψαρρά (επιμ.) Σιωπηρές Ιστορίες. Αθήνα: Αλεξάνδρεια, σσ. 285 327 Φουκώ, Μ. (1987) «Χώρος, γνώση και Εξουσία», στο Μ. Foucault, Εξουσία, Γνώση και Ηθική, σσ. 51 69. Boys J. (1984) «Υπάρχει μία φεμινιστική ανάλυση της Αρχιτεκτονικής;» στο Build Environment, 10 (1). (Μετάφραση Ντ. Βαΐου και Σ, Λαδά). β ενότητα 16 ΜΑΡΤΙΟΥ 5. Προσεγγίζοντας την κατοικία μέσα από την οπτική του φύλου. 23 ΜΑΡΤΙΟΥ 6. Ανιχνεύοντας το φύλο στο βιβλίο του Neufert. ΚΕΙΜΕΝΑ Βαρίκα, Ε. (1984) «Αόρατη Εργασία και Επιδεικτική Κατανάλωση» Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου Ιστορίας Νεοελληνική Πόλη. Οθωμανικές Κληρονομιές και Ελληνικό Κράτος (Α τόμος). Αθήνα, σσ. 171 182. Βρυχέα, Α. (2003) «Η γυναίκα ως απαραίτητο εξάρτημα της ιδανικής κατοικίας για τον άνδρα εργάτη», στο Α. Βρυχέα Κατοίκηση και Κατοικία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα, σσ. 301 307. 3
Λαδά, Α. (2009) Μύθοι και πραγματικότητες: Το ιδανικό σπίτι. Ο ρόλος της κατοικίας στην κατά φύλο διαίρεση του χώρου στο Λαδά (επιμ.) Μετατοπίσεις: φύλο, διαφορά, αστικός χώρος. Αθήνα: FUTURA, σσ. 33 38. Τροβά, Β. (2009) Τόποι ειρήνης ή πεδίο μάχης; Η κατοικία ως έμφυλη διαπραγμάτευση, στο Αν. Λαδά (επιμ.) Μετατοπίσεις: φύλο, διαφορά, αστικός χώρος. Αθήνα: FUTURA, σσ. 95 110. Spain, D. (1992) «From Parlor to Grate Room», στ D. Spain, Gendered Spaces. The university of North Caroline Press: Chapel Hill & London, σσ. 109-140 (Μετάφραση Σ. Χατζηβασιλείου) γ ενότητα 30 ΜΑΡΤΙΟΥ 7. Προσεγγίσεις της πόλης από την οπτική του φύλου. 6 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 8. Γυναίκες, γειτονιές και καθημερινή ζωή. 13 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 9. Φύλο και υλικός πολιτισμός. Το παράδειγμα της Καρπάθου. Συζήτηση για τις εργασίες 20 ΑΠΡΙΛΙΟΥ 10. Επισκόπηση των τριών προηγούμενων διαλέξεων και Σεμινάριο ΙΙ Παρουσίαση προτεινόμενου κειμένου 25 ΑΠΡΙΛΙΟΥ ΕΩΣ 6 ΜΑΪΟΥ ΔΙΑΚΟΠΕΣ ΠΑΣΧΑ 11 ΜΑΪΟΥ 11. Η έμφυλη διάσταση του ελεύθερου χρόνου στην πόλη. 18 ΜΑΪΟΥ 12. Συζήτηση για τις εργασίες Σεμινάριο ΙΙ Παρουσίαση προτεινόμενου κειμένου 25 ΜΑΪΟΥ 13. Συζήτηση για τις εργασίες Σεμινάριο ΙΙΙ Παρουσίαση προτεινόμενου κειμένου ΚΕΙΜΕΝΑ Βαΐου, Ντ. (2004) «Σκέψεις για ορισμένα παραλειπόμενα του αστικού σχεδιασμού», στο Δ. Οικονόμου, Κ. Σερράος (επιμ.) Πόλη και Πολεοδομία στην Ελλάδα. Προοπτικές για τον 21 ο αι. Επιστημονικός Τόμος προς τιμήν του καθηγητή κ. Αραβαντινού. Αθήνα: ΣΕΠΟΧ. Βαΐου, Ντ. (2009[2006]) Ταυτότητες/ετερότητες γυναικών στην πόλη, στο Λαδά (επιμ) Μετατοπίσεις: φύλο, διαφορά, αστικός χώρος. Αθήνα: FUTURA, σσ.143 152. Βαΐου, Ντ. «Η πόλη: ένας χώρος για τις γυναίκες» στο Αναπαραστάσεις Θηλυκότητας. Συλλογικός Τόμος. Αθήνα: ΚΕΤ. Ζαρκιά, Κ. (1992) «Η συμβολή της ανθρωπολογίας του χώρου», στο Εθνολογία Τόμος 1/1992. Αθήνα, σσ: 75 82. 4
Λυκογιάννη, Ρ. (2009) Από τις γυναίκες στο φύλο και στις γυναίκες ξανά: (επανα)προσδιορίζοντας τις αναλυτικές κατηγορίες στις φεμινιστικές προσεγγίσεις της πόλης στο Αν. Λαδά (επιμ.) Μετατοπίσεις: φύλο, διαφορά, αστικός χώρος. Αθήνα: FUTURA, σσ. 125 141. Νιτσιάκος, Β. (1991) «Οργάνωση του χώρου», στο Β. Νιτσιάκος Παραδοσιακές κοινωνικές δομές. Αθήνα: Οδυσσέας, σσ: 15 37. Βαΐου, Ντ. (2009[1989]) Τόπος δουλειάς και το σπίτι. Κατά φύλο καταμερισμός εργασίας στη διαδικασία ανάπτυξης της Αθήνας στο Λαδά (επιμ) Μετατοπίσεις: φύλο, διαφορά, αστικός χώρος. Αθήνα: FUTURA σσ. 39 57. Σκιαδά, Β. (1992) «Πολιτισμική αλλαγή & Υλικός πολιτισμός», στο Εθνογραφία Τόμος 1/1992. Αθήνα, σσ: 85 115. Τσενόγλου Ε. (1993) «Η αθέατη διάσταση του χώρου: προσπάθεια ανθρωπολογικής προσέγγισης ενός οικιστικού συστήματος: Καστελόριζο Δωδεκανήσου», στο Εθνολογία Τόμος 2/1993. Αθήνα, σσ: 59 89. Bondi, L. (2003), Έμφυλα Σύμβολα και Αστικά Τοπία, μτφ: Πόπη Αλεξοπούλου (στο www.arch.ntua.gr/genderandspace). Hayden, Dolores (1985) Με τι θα Έμοιαζε μια μη Σεξιστική Πόλη; Σκέψεις πάνω στην Κατοικία, τον Αστικό Σχεδιασμό και την Εργασία, μτφ: Πόπη Αλεξοπούλου (στο www.arch.ntua.gr/genderandspace). McDowell L., Massey, D. (1992[1984]) Ένας χώρος για τις γυναίκες, στο Κ. Χατζημιχάλης (επιμ.) Περιφερειακή Ανάπτυξη και Πολιτική. Κείμενα από τη διεθνή εμπειρία. Αθήνα: ΕΞΑΝΤΑΣ McDowell L., Massey, D. «Ένας χώρος για τις γυναίκες» Roberts, M. (1991) Living in a Man Made World. London: Routledge. (Στο www.arch.ntua.gr/genderandspace είναι αναρτημένη downloads η μετάφραση επτά κεφαλαίων του βιβλίου. Τη μετάφραση έκανε η Σαλώμη Χατζηβασιλείου). Γ. Τρόποι αξιολόγησης Εργασία Το μάθημα κάθε εβδομάδας θα είναι αφιερωμένο στη συζήτηση των κειμένων που έχει προκαθορίσει η διδακτική ομάδα. Εναλλακτικά κάθε φορά, διαφορετικές ομάδων σπουδαστών και σπουδαστριών θα αναλάβουν τη σύντομη παρουσίαση των άρθρων και θα ακολουθεί συζήτηση στην οποία είναι απαραίτητο να συμμετέχει το σύνολο σπουδαστών και σπουδαστριών, καθώς η συμμετοχή τους θα συνεκτιμάται στην τελική βαθμολογία του μαθήματος. Για την τελική τους αξιολόγηση οι σπουδαστές και οι σπουδάστριες έχουν το δικαίωμα να επιλέξουν έναν από τους παρακάτω τρόπους: Επιλογή 1η. Οι φοιτήτριες και οι φοιτητές καλούνται να επιλέξουν μια από τις σχεδιαστικές προτάσεις που έχουν πραγματοποιήσει στα πλαίσια προηγούμενων μαθημάτων όπως για παράδειγμα ο σχεδιασμός κατοικίας, και θα σχολιάσουν την ίδια τους τη δουλειά μέσα όμως από την οπτική του φύλου. Το κεντρικό ερώτημα που καλούνται να απαντήσουν είναι τι θα μπορούσε να αλλάξει στο σχεδιασμό σύμφωνα με όσα έμαθαν στο μάθημα (από τις διαλέξεις και το τεύχος). Η άσκηση θα περιλαμβάνει: α) κείμενο 15 20 δακτυλογραφημένων σελίδων διπλού διαστήματος με γραμματοσειρά 12 στιγμών, β) σκίτσα σχεδία ή φωτογραφίες και γ) βιβλιογραφικές αναφορές. Επιλογή 2 η Οι φοιτητές και οι φοιτήτριες καλούνται να επιχειρήσουν να ανιχνεύσουν την έμφυλη διάσταση του χώρου μέσα από τη βιογραφική ανάλυση μιας κατοικίας, για την οποία υπάρχει λεπτομερής γνώση της χρήσης από τους ενοίκους της και των συνηθειών τους, καταγράφοντας και σχολιάζοντας τα παρακάτω θέματα: * ιστορικό πλαίσιο και γεωγραφική θέση της κατοικίας σε σχέση με την ευρύτερη περιοχή * οικονομική κατάσταση και σύσταση του νοικοκυριού (π.χ. αριθμός μελών, παιδιά, ενήλικες, ηλικιωμένοι) που εγκαθίσταται σε διαφορετικές περιόδους στη συγκεκριμένη κατοικία 5
* αλλαγές στην κατασκευή (υλικά, τεχνική) και τη μορφή της κατοικίας σε σχέση με την οικονομική κατάσταση του νοικοκυριού και σε σχέση με τα πρότυπα κατοικίας και κατοίκησης που χαρακτηρίζουν την περιοχή στην οποία βρίσκεται η κατοικία αυτή * αισθητική και συμβολική αξία της κατοικίας, όπως προσδιορίζεται από τα μέλη του νοικοκυριού που εγκαθίστανται σε αυτή, σε κάθε συγκεκριμένη περίοδο της εξέλιξής της, αλλά και από ευρύτερες συνθήκες κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές και πολιτισμικές συνθήκες * οικονομική ανταλλακτική αξία (μεταβλητά μεγέθη που ποικίλουν ανάλογα με την περιοχή στην οποία βρίσκεται η κατοικία και τις οικονομικές, κοινωνικές, πολιτισμικές και πολιτικές συνθήκες) * δραστηριότητες που συμβαίνουν σε κάθε χώρο της κατοικίας και τα μέλη του νοικοκυριού που συμμετέχουν σε αυτές ατομικά ή συνολικά * τα μέλη του νοικοκυριού που είναι υπεύθυνα για κάθε δουλειά, καθημερινή, εβδομαδιαία ή έκτακτη και τα μέλη του νοικοκυριού που έχουν κάποια δραστηριότητα εκτός σπιτιού * χώροι που χρησιμοποιούνται από άτομα εκτός του νοικοκυριού και η συχνότητα που αυτό συμβαίνει. Η άσκηση θα περιλαμβάνει: α) κείμενο 15 20 δακτυλογραφημένων σελίδων διπλού διαστήματος με γραμματοσειρά 12 στιγμών, β) σκίτσα σχεδία ή φωτογραφίες και γ) βιβλιογραφικές αναφορές. Επιλογή 3 η Οι φοιτήτριες και οι φοιτητές καλούνται να επιχειρήσουν να ανιχνεύσουν την έμφυλη διάσταση του χώρου μέσα από τη μελέτη μιας γειτονιάς για την οποία να υπάρχει λεπτομερής γνώση της χρήσης από τους κατοίκους της, προκειμένου να καταγραφούν και να σχολιαστούν τα παρακάτω θέματα: * χρήσεις γης/λειτουργίες και δημόσιοι χώροι (π.χ. χώροι παραγωγής, κατοικία, εμπόριο, ελεύθεροι χώροι και χώροι πρασίνου, δημόσια κτίρια κλπ.) * κοινωνικός εξοπλισμός (εκπαίδευση, πρόνοια κλπ) και άλλες εξυπηρετήσεις (π.χ. μέσα μαζικής μεταφοράς, χώροι κατανάλωσης, αναψυχής κλπ) * όροι πρόσβασης και ωράρια λειτουργίας των κοινωνικών υπηρεσιών εξυπηρετήσεων * τρόποι με τους οποίους διαφορετικά άτομα και ομάδες (ανάλογα με το φύλο, την εθνότητα, την κοινωνική και οικονομική κατάσταση, την ηλικία κ.α.) χρησιμοποιούν διαφορετικούς χώρους της γειτονιάς Η άσκηση θα περιλαμβάνει: α) κείμενο 15 20 δακτυλογραφημένων σελίδων διπλού διαστήματος με γραμματοσειρά 12 στιγμών, β) σκίτσα σχεδία ή φωτογραφίες και γ) βιβλιογραφικές αναφορές. Επιλογή 4 η Στο τέλος του εξαμήνου θα δοθούν τρεις ερωτήσεις από τις οποίες οι φοιτητές και οι φοιτήτριες θα πρέπει να επιλέξουν να απαντήσουν στις δύο. Η ανάπτυξη των απαντήσεων θα γίνει στο σπίτι και μέσα σε προκαθορισμένο διάστημα της μίας εβδομάδας (7 ημέρες). Η άσκηση είναι ατομική και θα έχει έκταση το πολύ 7 σελίδες διπλού διαστήματος με γραμματοσειρά 12 στιγμών. Σημαντικά κριτήρια στην αξιολόγηση των ασκήσεων και την τελική βαθμολογία αποτελούν τα εξής: Χρήση της βιβλιογραφίας που περιλαμβάνεται στο τεύχος του μαθήματος Χρήση επιπλέον πηγών που αναδεικνύουν την ικανότητα βιβλιογραφικής αναζήτησης και την κριτική ικανότητα των φοιτητών και φοιτητριών Σαφήνεια στη διατύπωση επιχειρημάτων 6