ΕΠ. ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ Α.Π.Θ. ΜΑΧΝΤΗ, Ο ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΩΤΗΡΑΣ ΚΑΙ ΕΛΕΥΘΕΡΩΤΗΣ Στην παράδοση του Ισλάμ παρατηρείται εξαρχής η γέννηση μιας μεγάλης ποικιλίας εσχατολογικών αντιλήψεων συνυφασμένων με μεσσιανικούς και χιλιαστικούς θρύλους. Οι αντιλήψεις αυτές, φαινόμενο κοινωνικής και πολιτικής αντίδρασης σε δυσμενείς ιστορικές συγκυρίες και καταστάσεις, πήραν μια ειδική εσχατολογική και μεσσιανική χροιά στους σιίτες μουσουλμάνους, όπου αναπτύχθηκε η διδασκαλία για τον τελευταίο αρχηγό της κοινότητας, τον ιμάμη, ο οποίος βρίσκεται σε κατάσταση απόκρυψης και θα έρθει κατά τους εσχάτους καιρούς για να σώσει τον κόσμο. Η βασική ιδέα της σιιτικής σκέψης περί εσχατολογικού ιμάμη που θα επιστρέψει στο τέλος του κόσμου με την θρυλική μορφή του Μάχντη, δηλαδή του σωτήρα και ελευθερωτή, γρήγορα εισχώρησε και στον υπόλοιπο ισλαμικό κόσμο και αποτελεί σήμερα μια κοινώς αποδεκτή προσδοκία. Κατά την πρώιμη ισλαμική εποχή η αναμονή του ιμάμη ήταν συνδεδεμένη με το εγγύς μέλλον. Με το πέρασμα όμως των χρόνων η επικείμενη επιστροφή του μετατέθηκε στο απώτατο μέλλον. Και καθώς ο ιμάμης απουσίαζε ως «κεκρυμμένος», την εξουσία της κοινότητας ανέλαβαν οι αντιπρόσωποί του νομοδιδάσκαλοι (μολάδες-mullah). Η εξουσία όμως αυτή θεωρήθηκε προσωρινή, έως την επιστροφή του ιμάμη. Η προσωρινή αυτή εξουσία των σιιτών νομοδιδασκάλων συνοδεύτηκε από μια μεγάλη παραγωγή θρησκευτικών κειμένων, τα οποία δημιούργησαν μια ολόκληρη γραμματεία, που περιέχει τις θεωρίες περί ι- μάμη και απόκρυψής του, και την σιιτική νομοθεσία για την διοίκηση της κοινότητας. Όπως οι σουννίτες ασχολήθηκαν με την ερμηνεία του Κορανίου, έγραψαν υπομνήματα και συγκρότησαν συλλογές της παράδοσης τους, της σούννα (sunna), έτσι και οι
2 σιίτες ασχολήθηκαν με την ερμηνεία και τον υπομνηματισμό του Κορανίου και συγκρότησαν τις δικές τους συλλογές, οι οποίες δίνουν έμφαση στο ιμαμάτο και περιλαμβάνουν όχι μόνον την σούννα του Προφήτη αλλά και αυτή των Ιμαμών 1, και όλα αυτά γίνονται υπό την σκιά του «κρυμμένου» ιμάμη. Ο «κρυμμένος» αυτός ιμάμης, ταυτίζεται γενικώς με τον Μάχντη (Mahdî), που είναι ένα εσχατολογικό πρόσωπο, το οποίο τελεί υπό την ιδιαίτερη θεία καθοδήγηση. Κατά την γενική άποψη των μουσουλμάνων είναι ο πρώτος ανανεωτής της πίστης και ελευθερωτής. Θα έρθει κατά τα έσχατα για να αποκαταστήσει την αδικία και να δη-μιουργήσει ένα σύντομο εσχατολογικό βασίλειο, που θα αποτελέσει την χρυσή εποχή του Ισλάμ 2. Οι αντιλήψεις για τον αναμενόμενο σωτήρα διαφέρουν στις δύο θρη-σκευτικές παραδόσεις του Ισλάμ, στους σουννίτες και τους σιίτες 3. Για τους σουννίτες ο Μάχντη είναι εκείνος που θα κυριαρχήσει στον ισλαμικό κόσμο και θα φέρει την αλήθεια και την βεβαιότητα. Βεβαίως και ο Ιησούς ( Îsâ) ονομάζεται ανανεωτής (muhtadî), οι άνθρωποι όμως χρειάζονται έναν απόλυτο αρχηγό και ανανεωτή, και αυτός είναι ο Μάχντη. Ο Ιησούς θα είναι ο βοηθός του. Ο Μάχντη θα κυβερνήσει όχι μόνον τους μουσουλμάνους, αλλά και όλους τους χριστιανούς και θα είναι ο τελευτα- 1 E. Kohlberg, From Imâmiyya to Ithnâ- Ashariyya, BSOAS (Bulletin of the School of Oriental and African Studies), 39 (1976), 521-543. Για τους παραδοσιακούς σουννίτες και σιίτες η σύσταση των αντιστοίχων συστημάτων της μουσουλμανικής αυθεντίας, δηλαδή η ουσία των δύο παραδόσεων, στηριζόταν αποκλειστικά και μόνον στην συγχώνευση και την γραπτή ερμηνεία των θεσμών και των ιδεών που είχαν συσταθεί κατά την περίοδο του Προφήτη. Καίτοι τα κείμενα αυτά (εκτός του Κορανίου) συντάχθηκαν σε μεταγενέστερες του Προφήτη εποχές, πιστεύεται ότι οι ιδέες που εμπεριείχαν, ακόμη και πολλές από τις λέξεις τους, αντανακλούσαν την παράδοση και τους λόγους (χαντίθ) του Προφήτη. Η παράδοση αυτή πιστεύεται ότι μεταφέρθηκε με πιστότητα από την πρώτη μουσουλμανική κοινότητα στο μεταγενέστερο Ισλάμ. Το Ισλάμ λοιπόν του 9 ου και 10 ου αιώνα, δεν ήταν τίποτε άλλο, παρά η συνέχιση του Ισλάμ του Προφήτη. 2 I. Goldzier, Vorlesugen über den Islam, Algier, 1910, σ. 268. 3 Tabatabâ î, Shi a, μετάφρ. από τα περσικά και πρόλογος από τον Seyyed Hoseyn Nasr, Qum : Ansariyan Publications, 1401H/1981, σ. 210-217.
3 ΜΑΧΝΤΗ Ο ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΩΤΗΡΑΣ ίος και αλάθητος ερμηνευτής της αποκαλύψεως του Κορανίου. O Μάχντη αυτός θα είναι επίσης ο τελευταίος χαλίφης, δηλαδή εκπρόσωπος του Προφήτη. Για τους σιίτες ο μεγάλος αναμορφωτής του Ισλάμ και σωτήρας είναι ο δωδέκατος ιμάμης, ο οποίος θα επιστρέψει από τον τόπο της απόκρυψής του κατά το πλήρωμα του χρόνου. Ε- πομένως το βαθύτερο νόημα της αποκαλύψεως, του Κορανίου και της σούννα, επιτυγχάνεται μόνον δια του κεκρυμμένου ιμάμη, που τον προστατεύει και τον φωτίζει ο Θεός, και είναι ικανός να ερμηνεύει και να ανακοινώνει στους ανθρώπους την εσωτερική (baṭ in) αλήθεια της αποκαλύψεως, διότι είναι αλάθητος (ma ṣûm) και αναμάρτητος ( iṣma). Γι αυτό ακριβώς είναι αναγκαία η επιστροφή του και η σύντομη βασιλεία του στη γη κατά τα έσχατα, ώστε να αποκαταστήσει την διασαλευθείσα τάξη του κόσμου. Παρά τις διαφοροποιήσεις σε ορισμένα σημεία ερμηνείας, μεταξύ σουννιτών και σιιτών, ο Μάχντη ρίζωσε στις καρδιές των μουσουλμάνων. Στο πρόσωπό του ο πιστός βλέπει έναν σωτήρα, ο οποίος θα τον απαλλάξει από τις διάφορες σκοτεινές, διφορούμενες και αβέβαιες καταταστάσεις της εποχής του. Ο εσχατολογικός ιμάμης, που ταυτίζεται με τον Μάχντη, είναι το θεμέλιο της πίστης των σιιτών. Ο ιμάμης αυτός είναι για μεν τους Ιμαμήτες ο δωδέκατος, για δε τους Ισμαηλίτες ο έβδομος, ο οποίος κρύφτηκε μυστηριωδώς και έκτοτε παραμένει κρυμμένος και παρακολουθεί από τον κρυφό τόπο της απόκρυψής του την πορεία της κοινότητάς του. Ο κρυμμένος ι- μάμης ονομάζεται επίσης qâ im, ο «υφαρπαγμένος και ενδόξως ιστάμενος», και al-muntazar, o «αναμενόμενος», ο οποίος θα ε- πιστρέψει κατά τα έσχατα και «θα φέρει τη δικαιοσύνη στη γη, η οποία σήμερα είναι γεμάτη από καταπίεση και αμαρτία 4. Ο δω- 4 Τη μεγάλη σημασία που έχει για τη σιιτική κοινωνία ο κρυμμένος ιμάμης τονίζει ο Said Amir Arjomand, ο οποίος κάτω από την πίστη στην χάρη του Θεού και τη σκιά του κρυμμένου ιμάμη, βλέπει την δυνατότητα μιας νέας ερμηνείας για την επιρροή της θρησκείας στα πολιτικά πράγματα και τις κοινωνικές μεταβολές που σημειώθηκαν στην προνεωτερική σιιτική εποχή. Ως κοινωνιολόγος ο Arjomand δέχεται βέβαια τη συνδρομή των θεωριών του Max Weber για την επίδραση γενικά της θρησκείας στα οικονομικά πράγματα, ωστόσο πιστεύει ότι ο ρόλος της θρησκείας στις κοινω-
4 δέκατος ιμάμης είναι για τους σιίτες ο κυβερνήτης του σύμπαντος και ο κύριος της ώρας της κρίσης (sâhib al-zamân). Θεωρείται ο πόλος πέριξ του οποίου στρέφεται η θρησκεία, και ο εγγυητής της διαφύλαξης και διαιώνισης της παράδοσης. Επομένως η χάρη του επηρεάζει όχι με αφηρημένο, αλλά με συγκεκριμένο τρόπο τους επικεφαλής της σιιτικής κοινότητας, που θεωρούνται εντεταλμένοι και Φίλοι του κρυμμένου Ιμάμη (dûstân-imâm-i ghâ ib) 5. Οι εσχατολογικοί όροι που χρησιμοποιούν για να δηλώσουν τόσο τον επέκεινα κόσμο όσο και τον κόσμο του κρυμμένου ιμάμη και τον τρόπο της επιστροφής του ως σωτήρα και ελευθερωτή, είναι ο όρος ma âd, τα έσχατα, καθώς και οι συνώνυμοι όροι aqiba, ḥashr, ba th, qiyâma και âkhira. Ο εσχατολογικός όρος ma âd σημαίνει, αφενός μεν την επιστροφή του ανθρώπου μετά τον θάνατο στην ύπαρξη, δηλαδή την ανάσταση αφετέρου δε την επιστροφή του μετά τον θάνατό του στην πηγή του, δηλαδή τον Θεό. Επομένως, με τον όρο αυτόν δηλώνεται επίσης νικές αλλαγές και στις πολιτικές οργανώσεις αμελήθηκε και αυτό πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψιν. Οι απόψεις του αυτές στηρίζονται στην έρευνα των ιστορικών μαρτυριών μιας μακράς περιόδου που εκτείνεται από τον 8 ο έως τον 20 ο αιώνα, με βάση τις οποίες εξετάζει τις βασικές πνευματικές, ιστορικές, θεολογικές και κοινωνικές αρχές του σιιτικού Ισλάμ και τον ρόλο του στην ιρανική κοινωνία. Ενδιαφέρουσες είναι οι απόψεις του για την πολιτική δράση του σιιτισμού στο Ιράν, ώστε να σημειωθούν τα στάδια της ανάπτυξής του (Arjomand S. A., The Shadow of God and the Hidden Imam. Religion, Political Order, and Societal Change in Shi ite Iran from the Beginning to 1890, Chicago/London: The University of Chicago Press, 1984). 5 Η διδασκαλία για τους εντεταλμένους Φίλους του κρυμμένου Ιμάμη α- νήκει στον αρχηγό και δάσκαλο του ιδιαίτερου μυστικού τάγματος των Shaykhiyya του Κιρμάν, ωστόσο απηχεί το σύνολο της σύγχρονης σιιτικής διδασκαλίας των Δωδεκαδικών, οι οποίοι κάνουν λόγο για μετάβαση των χαρισματικών εξουσιών του ιμάμη στους μουλάδες του Ιράν. Πόσο επίκαιρη είναι η πίστη αυτή φαίνεται στις απόψεις του γνωστού ιρανολόγου M. Αmir-Moezzi, καθηγητή στο Centre National de la Recherche Scientifique (SNRS) του Παρισιού, ο οποίος τονίζει ότι η διδασκαλία αυτή περί χάριτος του κρυμμένου ιμάμη μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να ερμηνεύσει σύγχρονα γεγονότα της σιιτικής κοινωνίας («Une absence remplie de présenses. Herméneutiques de l occultation chez les Shaykhiyya [Aspects de l imamologie duodécimaine VII]», BSOAS, 64, 1 [2001], 1-18).
5 ΜΑΧΝΤΗ Ο ΕΣΧΑΤΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΩΤΗΡΑΣ η μετάβαση του ιμάμη στην αρχή του είναι και η επιστροφή του στην παρούσα ύπαρξη για να σώσει τον κόσμο με την βοήθεια του Θεού. Γενικότερα οι παραπάνω όροι μας βοηθούν να κατανοήσουμε τις ιδιαιτερότητες της ιμαμητικής εσχατολογίας και τον ρόλο που διαδραματίζει το πρόσωπο του ιμάμη. Ο Ιμαμητικός σιιτισμός στρέφεται γύρω από το πρόσωπο του δωδέκατου ιμάμη, τον οποίο αντιλαμβάνεται ως κρυμμένο και εσχατολογικό σωτήρα. Οι αντιλήψεις για την απόκρυψη του δωδέκατου ιμάμη, για την σωτηριολογική του αποστολή και την ένδοξη επιστροφή του λίγο πριν από τα έσχατα, συγκροτούν μια ολόκληρη εσχατολογική και μεσσιανική φιλολογία, η οποία περιγράφει την κατάσταση του κόσμου την στιγμή της επιστροφής του, την σύντομη βασιλεία του, η οποία θα αποτελέσει την χρυσή εποχή κυριαρχίας του Ισλάμ στον κόσμο, και τα γεγονότα που θα ακολουθήσουν μετά το τέλος της βασιλείας του Μάχντη, δηλαδή την συντέλεια του κόσμου, την γενική ανάσταση και κρίση, και δευτερευόντως την τύχη των εκλεκτών στον παράδεισο, και των καταραμένων στην κόλαση. Η πρώτη μεγάλη πηγή της εσχατολογικής αυτής φιλολογίας είναι το Kitâb al-ghayba (Το βιβλίο της απόκρυψης) του Abd Allâh Muhammad «Ibn Abî Zaynab» al-nu mânî (θ. 345H/956) 6, έργο που αποτελεί πηγή για όλους τους μεταγενέστερους συγγραφείς. Αυτό που έχει μεγάλη σημασία για την επιστροφή του «κρυμμένου» ιμάμη ή Μάχντη είναι η γενική κυριαρχία του κακού στη γη. Οι άνθρωποι συνεχώς χάνουν την πίστη και είναι ανάγκη να επιστρέψουν σ αυτήν. Ωστόσο η ανθρωπότητα θα χειροτερεύει συνεχώς και ο Θεός θα την εγκαταλείψει σε σημείο που η Κάαμπα θα εξαφανισθεί, τα αντίτυπα του Κορανίου θα μείνουν κενά γραμμάτων και οι λόγοι του Θεού θα σβήσουν από το μυαλό των ανθρώπων 7. Γι αυτό ακριβώς είναι απαραίτητη η επιστροφή του «κρυμένου» ιμάμη, ο οποίος θα συντρίψει 6 Αl-Nu mânî, Kitâb al-ghayba, έκδ. αραβικού κειμένου υπό Α. Α. Ghaffârî (ed.) και περσική μτφρ. υπό M. J. Ghaffârî, Tehran, 1363H/1985. 7 Al-Tâ âwîdhî, al-dîwân, D. S. Margoliouth (ed.), Cairo, 1903, σ. 103.
6 τις δυνάμεις του κακού, θα απαλλάξει την ανθρωπότητα από την παγκόσμια βία, την αδικία και την άγνοια, και θα πληρώσει τη γη με δικαιοσύνη. Η απελευθέρωση δεν θα είναι ειρηνική. Θα έρθει βίαια με έναν τρομερό πόλεμο, και ο σωτήρας θα ελευθερώσει όχι μόνον τους καταπιεσμένους της εποχής εκείνης, αλλά και εκείνους που αδικήθηκαν ανά τους αιώνες και θα πάρει εκδίκηση για όλες τις αδικίες που υπέστησαν. Γενικώς βλέπουμε πως στην εσχατολογική αυτή γραμματεία χρησιμοποιούνται γνωστές εικόνες, παραστάσεις και σύμβολα που απαντούν σε κάθε εσχατολογική και αποκαλυπτική φιλολογία, ιδίως στην χριστιανική, όπως αριθμολογία, κοσμογονικές παραδόσεις, σημεία ελεύσεως των εσχάτων, που συνοδεύονται από φυσικές καταστροφές και κοινωνικούς αναβρασμούς, υπολογισμοί της διάρκειας της επι-κράτησης του καλού και του κακού στον κόσμο και φοβερές εικόνες, οι οποίες προκαλούν δέος και εξάπτουν την φαντασία του πιστού. Η φιλολογία αυτή τρέφει και σήμερα την αφύπνιση του Ισλάμ και έχει τον πολιτικό της αντίκτυπτο.