http://www.e-telescope.gr/gr/cat08/art08_041203.htm Τα καταστρεπτικά τσουνάµι πηγή: Physics4u.gr 3/12/2004 Τσουνάµι είναι ιαπωνική λέξη που σηµαίνει το κύµα στο λιµάνι. εν είναι όµως ένα απλό παλιρροϊκό κύµα αλλά µια σειρά τεράστιων, γιγαντιαίων κυµάτων που προκαλείται από πολλές αιτίες. Από έναν υποθαλάσσιο σεισµό, από µια ηφαιστειακή έκρηξη, από µια γεωλίσθηση του πυθµένα των ωκεανών, από µια πυρηνική έκρηξη ή δοκιµές, ακόµα και σε µια σύγκρουση µετεωριτών η αστεροειδών µε τη Γη. Όταν λοιπόν, ο υποθαλάσσιος πυθµένας των ωκεανών παίρνει κλίση ή µετατοπίζεται ή ανυψώνεται ή κατακρηµνίζεται κατά τη διάρκεια ενός σεισµού, ο φλοιός της Γης παραµορφώνεται στην περιοχή του κέντρου του σεισµού και αρχίζουν να δηµιουργούνται µικρά αθώα κύµατα σαν µικρές διαταραχές. Λίγο αργότερα αρχίζουν να κινούνται σαν τα κυκλικά κύµατα, ακτινικά προς κάθε κατεύθυνση µε ταχύτητα που ξεπερνά κι αυτή του ήχου, ακόµα και 800 km/h. Για να γίνει όµως τσουνάµι θα πρέπει ο υποθαλάσσιος σεισµός να είναι τουλάχιστον 6,5 Ρίχτερ και σε βάθος µικρότερο των 50 χιλιοµέτρων. Συνήθως, ένα τσουνάµι µπορεί να έχει µήκος κύµατος 100 έως 200 km (η απόσταση δύο διαδοχικών κορυφών του), ενώ το ύψος του κύµατος που προχωράει στον ωκεανό µόλις µισό µέτρο, φαίνεται δηλαδή στην αρχή σαν ένα αθώο κύµα. Όµως, γιγαντώνεται πολύ γρήγορα. Όταν λοιπόν το κύµα φθάνει στην ακτή, το ύψος του µπορεί να φτάσει και τα 40 µέτρα πάνω από την κανονική στάθµη της θάλασσας. Λόγω λοιπόν του µικρού ύψους του κύµατος τα πλοία που βρίσκονται µακριά απ' τις ακτές όχι µόνο δεν κινδυνεύουν αλλ' ούτε καν αντιλαµβάνονται την ύπαρξη αυτών των κυµάτων. Ενώ λοιπόν στον ωκεανό δεν διακρίνεται στις ακτές εµφανίζεται σαν ένα τεράστιο κύµα. Από το γεγονός αυτό πήρε και το όνοµα tsunami. (τσου σηµαίνει λιµάνι και νάµι σηµαίνει κύµα στα Ιαπωνικά. ηλαδή το κύµα του λιµανιού). Το όνοµα υιοθετήθηκε το 1963 από διεθνές επιστηµονικό συνέδριο προς τιµήν των Ιαπώνων που υποφέρουν αρκετά απ' το φαινόµενο. Στο παρελθόν υπήρχαν πολλές παρανοήσεις για τα κύµατα αυτά. Πίστευαν ότι είναι απλά παλιρροϊκά, που οφείλονται στην ανοµοιόµορφη βαρυτική έλξη του ήλιου και της Σελήνης πάνω στη Γη. Τα τσουνάµι όµως δεν έχουν καµιά σχέση µ' αυτά. εν έχουν σχέση και µε τα κύµατα που δηµιουργούν οι άνεµοι στην επιφάνεια των θαλασσών. Ως γνωστόν αυτά έχουν µήκος κύµατος περίπου 150 µέτρα και περίοδο περίπου 10 δευτερόλεπτα, σε αντίθεση µε τα τσουνάµι που έχουν περίοδο τής τάξεως της µιας ώρας. Τα τσουνάµι µπορούν να θεωρηθούν κύµατα ρηχών νερών. Γιατί ο λόγος τού βάθους του νερού προς το µήκος κύµατος είναι πολύ µικρό (3/2.000.000 και 6/1.000.000). Σε κάθε διαδοχική κυµατική ταλάντωση, η πραγµατική κίνηση του νερού στην επιφάνεια ακολουθεί κατακόρυφη τροχιά µε διάµετρο ίση µε το ύψος του κύµατος, διαγράφοντας πλήρη κύκλο κατά τη διάρκεια µιας περιόδου του κύµατος. Επίσης, δεν είναι σεισµικά κύµατα, γιατί τα τσουνάµι µπορούν να προκληθούν και από άλλες αιτίες όπως είδαµε πιο πάνω. Στοιχεία του τσουνάµι Όταν ένα τέτοιο κύµα χτυπήσει την ακτή δηµιουργεί διάφορα κύµατα µε τα βαθύτερα σηµεία του να είναι χαµηλότερα από την κανονική στάθµη θάλασσας. Κάθε ακόλουθο κύµα είναι υψηλότερο από το προηγούµενο. Η περίοδος µεταξύ των κυµάτων που φτάνουν είναι 10 έως 30 λεπτά. Συνήθως είναι αρκετός χρόνος για να ξεφύγουν σε ασφαλή υψώµατα µετά από το πρώτο κύµα. Η ταχύτητα αυτών των γιγαντιαίων κυµάτων είναι τόσο µεγαλύτερη, όσο µεγαλύτερο είναι και το βάθος της θάλασσας και υπολογίζεται από την σχέση v=(g*h) 1/2,όπου g η ένταση της βαρύτητας καί h το βάθος του νερού. Γι αυτό στον ανοιχτό ωκεανό τρέχουν µε ταχύτητα που φθάνει και τα 1.000 χιλιόµετρα την ώρα, δηλαδή προσεγγίζει την ταχύτητα του ήχου. Αλλά, όταν το τσουνάµι πλησιάζει την ακτή ελαττώνεται η ταχύτητά του γιατί µειώνεται το βάθος της θάλασσας, όµως ταυτόχρονα αποκτά ολοένα µεγαλύτερο ύψος. Ενώ στον ανοιχτό ωκεανό το ύψος αυτό δεν ξεπερνά τα 5-6 µέτρα, στην ακτή µπορεί να φθάσει τα 30 ή και τα 40 µέτρα. Εκεί οφείλεται και η µεγάλη καταστρεπτικότητα τους. Επίσης, η ενέργεια είναι ανάλογη του µεγέθους του σεισµού ενώ κατά τη διάδοση του κύµατος έχουµε µηδαµινές απώλειες. Τα τσουνάµι ανακλώνται και διαθλώνται από το ανάγλυφο του παράκτιου βυθού και τις παράκτιες γεωµορφές, σαν όλα τα κύµατα. Αν η άφιξη ενός τέτοιου κύµατος αντιστοιχεί σε µια κοιλία τότε το νερό υποχωρεί και αποκαλύπτεται ο βυθός. Μια τέτοια περίπτωση είχαµε και την 1η Νοεµβρίου του 1755 στη Λισαβώνα. Τότε µαζεύτηκαν στο λιµάνι πολλοί άνθρωποι για να δουν το φαινόµενο και να περπατήσουν πάνω στο βυθό που είχε αποκαλυφθεί. Σε λίγα λεπτά όµως τους σκέπασε το τσουνάµι και πνίγηκαν. Αναφέρθηκαν 10.000-60.000 νεκροί. Όταν το τσουνάµι πλησιάσει τις ακτές η τριβή του, µε τον όλο και πιο αβαθή βυθό, προκαλεί µείωση της ταχύτητας του. Η περίοδος όµως του κύµατος παραµένει σταθερή και άρα το µήκος κύµατος µειώνεται, ενώ αυξάνει το πλάτος (το ύψος) του κύµατος. Γι' αυτό και κοντά στις παράκτιες στεριές το νερό σηκώνεται ακόµα και σε ύψος 35 µέτρων µέσα σε 10-15 λεπτά. Τα νερά της ηπειρωτικής κρηπίδας αρχίζουν να ταλαντώνονται και µεταξύ 3 έως 5 τέτοιων µεγάλων ταλαντώσεων δηµιουργούνται οι περισσότερες καταστροφές. Οι ταλαντώσεις σταµατούν µετά από µερικές µέρες. Τα τσουνάµι έχουν µια απίστευτη ενέργεια λόγω του µεγάλου όγκου του νερού που µεταφέρουν. Μπορούν να σκοτώσουν χιλιάδες ανθρώπους στις ακτές και να καταστρέψουν ότι βρουν στο πέρασµα τους. Τεράστιοι τέτοιοι 'πύργοι' µανιασµένου νερού έχουν επανειληµµένα κτυπήσει κατοικηµένες ακτές µε τέτοια µανία, που έχουν καταστραφεί ολόκληρες πόλεις. Σε µια τέτοια περίπτωση, το 1896, εξαφανίστηκαν 20.000 άνθρωποι στην πόλη Sanriku της Ιαπωνίας. Το τσουνάµι ανάγκασε τα κύµατα να σηκωθούν τόσο ψηλά, ακόµα και σε ύψος 40 µέτρων. Σηµειωτέον ότι οι περισσότεροι θάνατοι κατά τη διάρκεια ενός καταστρεπτικού τσουνάµι οφείλονται στους πνιγµούς. Επίσης, υπάρχει κίνδυνος για πληµµύρες, µολυσµένες παροχές νερού, και καταστροφές στος παροχές αερίου και ηλεκτρισµού. Μεγάλες καταστροφές 83

Από το 1945 περισσότεροι άνθρωποι έχουν σκοτωθεί από τα τσουνάµι παρά από τους σεισµούς. Αυτό δείχνει πόσο σοβαρό κίνδυνο ενέχουν. Τα περισσότερα τσουνάµι δηµιουργούνται κατά µήκος µιας περιοχής που λέγεται Ring of Fire µήκους 40.000 km. Η περιοχή Ring of Fire περιέχει όχι µόνο ηφαίστεια αλλά έχει και έντονη σεισµική δραστηριότητα. Περικυκλώνει δε όλο τον Ειρηνικό Ωκεανό. Από το 1819, περισσότερα από 40 τσουνάµι έχουν χτυπήσει τα νησιά της Χαβάης. Γι' αυτό κι έχει αναπτυχθεί ένα σύστηµα προειδοποίησης σε περιοχές όπως είναι η Χαβάη, όπου εµφανίζονται κατά καιρούς πολλά καταστρεπτικά παλιρροιακά κύµατα. Αφού καταγραφούν κάποιες διαταραχές σε όργανα παρακολούθησης, γίνονται σχετικές προειδοποιήσεις για τον ερχοµό τσουνάµι στη Χονολουλού, τη Χαβάη και την Αλάσκα. Υπολογίζεται ότι τη Χαβάη, µια περιοχή υψηλού κινδύνου, την κτυπά κατά µέσο όρο ένα τσουνάµι κάθε χρόνο και µε ένα καταστρεπτικό περιστατικό κάθε 7 χρόνια. Η Αλάσκα, που επίσης ανήκει στις περιοχές υψηλού κινδύνου, κατά µέσο όρο την κτυπά ένα τσουνάµι κάθε 1,75 χρόνια και ένα καταστρεπτικό γεγονός κάθε 7 χρόνια. Οι προειδοποιήσεις παρέχονται από σεισµογραφικά εργαστήρια σε όλο τον κόσµο, που καθορίζουν τη θέση που βρίσκεται η εστία ενός υποβρύχιου σεισµού. Αυτοί οι σεισµοί, συνήθως, δηµιουργούνται σε µια από τις πιο βαθιές τάφρους στον Ειρηνικό Ωκεανό. Μια τέτοια υπηρεσία είναι η SSWWS που προειδοποιεί για επερχόµενα τσουνάµι. Ένα από τα µεγαλύτερα και πιο καταστρεπτικά τσουνάµι που έχει καταγραφεί ποτέ, τον Αύγουστο του 1883, ταξίδεψε τουλάχιστον τη µισή περιφέρεια της Γης µετά από την κατάρρευση του ηφαιστείου Krakatoa, στην Ινδονησία. Τα κύµατα, τότε, είχαν φτάσει σε ύψος µέχρι και 35 µέτρα, που προκάλεσαν µεγάλη ζηµία κατά µήκος της ακτής της Σουµάτρας. Το νησί Κρακατόα εξαφανίστηκε. Μάλιστα τότε οι νεκροί έφτασαν τότε τους 36.000. Είναι γνωστό ότι το αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς το είχε καταγράψει για 7 συνεχόµενες ηµέρες. Το 1964 ένας σεισµός στην Αλάσκα προκάλεσε ένα τσουνάµι µε τα κύµατα να φθάνουν σε ύψος 3 έως και 6 µέτρα, κατά µήκος των ακτών της Καλιφόρνιας, του Όρεγκον, και των ακτών της Ουάσιγκτον. Αυτό το τσουνάµι προκάλεσε καταστροφές αξίας 84 εκατοµµυρίων δολαρίων στην Αλάσκα και 123 θανατηφόρα περιστατικά στην Αλάσκα, το Όρεγκον, και την Καλιφόρνια. Αν και τα τσουνάµι είναι σπάνια κατά µήκος των ακτών του Ατλαντικού, ένας σοβαρός σεισµός στις 18 Νοεµβρίου του 1929, στην Grand Banks της Νέας Γης δηµιούργησε ένα τέτοιο τσουνάµι που προκάλεσε µεγάλες ζηµιές και απώλειες ζωών στην Ακτή Placentia της Νέας Γης. Το 1946, ένα τσουνάµι µε κύµατα 6 έως 9 µέτρων έφτασε στην περιοχή Hilo της Χαβάης, πληµµυρίζοντας το κέντρο της πόλης και σκοτώνοντας 159 ανθρώπους. Στις 22 Μαΐου του 1960 ένα τσουνάµι στη Χιλή σκότωσε, περίπου, 2300 ανθρώπους, ενώ στις µέρες µας (1998) στη Νέα Γουινέα είχαµε 3.000 θύµατα. Στην Ιαπωνία το 1707 είχαµε 30.000 νεκρούς, ενώ στην Ιταλία ένα τσουνάµι το 1908 θεωρήθηκε υπεύθυνο για 120.000 νεκρούς. Αλλά έχουν καταγραφεί και άλλα τσουνάµι σε όλο τον κόσµο, κυρίως στην Ασία, µε δεκάδες χιλιάδες θύµατα. Ιστορικά τσουνάµι Πριν από 50 εκατοµµύρια χρόνια στο Μεξικό προκλήθηκε ένα µεγάλο τσουνάµι από πτώση ενός µετεωρίτη, εκεί που σήµερα βρίσκεται ο κόλπος του Μεξικού, δηµιουργώντας ένα µέγκα τσουνάµι που προχώρησε στην ξηρά 100 ολόκληρα χιλιόµετρα και η σκόνη άλλαξε το κλίµα της Γης. Πιστεύεται ότι η εξαφάνιση των δεινοσαύρων οφείλεται σε αυτή την αιτία. Το γνωστό τσουνάµι της Σαντορίνης, γύρω στα 1490 π.χ, που θεωρήθηκε η αιτία της καταστροφής του µινωικού πολιτισµού. Οφείλεται στην έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης και δηµιουργήθηκε ένα µέγκα τσουνάµι ύψους 120 µέτρων, που δηµιουργήθηκε από την κατάρρευση της καλντέρας έφτασε στα βόρεια παράλια της Κρήτης. Έτσι άρχισε σιγά-σιγά ο πολιτισµός τους να φθίνει. Βέβαια, τώρα ξέρουµε ότι το µέγκα τσουνάµι της Σαντορίνης δεν ευθύνεται αποκλειστικά για αυτή την καταστροφή. Μπορεί το συγκεκριµένο κύµα να µην εξαφάνισε τους Μινωίτες, βοήθησε όµως αρκετά: Πληµµύρισε τις σοδειές τους για δύο ολόκληρα χρόνια και η µέση θερµοκρασία έπεσε αρκετά. Πάντως, το πρώτο καταγεγραµµένο ιστορικά τσουνάµι συνέβη στην παράκτια Συρία κατά το 2000 π.χ. Στην Ελλάδα το παλαιότερο είναι αυτό πού κατέστρεψε τον Περσικό στόλο στην Ποτίδαια τής Χαλκιδικής το 479 π.χ. Επίσης πολύ σηµαντικό τσουνάµι είναι αυτό που έπληξε την Αλεξάνδρεια τον Ιούλιο τού 365 µ.χ. που προκλήθηκε από σεισµό µεγέθους 8.2 τής κλίµακας Ρίχτερ. Ο αριθµός των θυµάτων ανήλθε στους 50.000. Το καταστρεπτικό τσουνάµι του ηφαιστείου Κρακατόα Για να καταλάβουµε τα γεγονότα που ακολούθησαν την έκρηξη του ηφαιστείου της Σαντορίνης, πρέπει να δούµε τις καταστροφές που επακολούθησαν από µια άλλη, σχετικά πολύ µικρότερη έκρηξη, αυτή του ηφαιστείου Κρακατόα, που βρίσκεται στο στενό µεταξύ Ιάβας και Σουµάτρας, και έγινε 26 Αυγούστου 1883. Τότε οι εκρήξεις του ηφαιστείου είχαν ακουστεί ακόµα και 160 km µακριά, ενώ πυκνά σύννεφα καυτής στάχτης εκσφενδονίστηκαν µέχρι ύψος 27 km µέσα στον αέρα. Κατά µήκος της ακτής της Ιάβας και της Σουµάτρας έπεσε σκοτάδι, καθώς τα ηφαιστειακά σύννεφα σκέπασαν τον ήλιο. Το σκοτάδι αυτό διήρκεσε δυόµισι µέρες. Καταρρακτώδεις βροχές σποδού προστέθηκαν στην αναταραχή. Στις 27 Αυγούστου, το ηφαίστειο Κρακατόα έφτασε στο µέγιστο της εκρηκτικότητας του. Οι θόρυβοι µιας σειράς εκρήξεων ακούστηκαν ως την Αυστραλία, σε απόσταση 5.000 km. Την ίδια ώρα, ηφαιστειακά αναβλήµατα εκτινάχθηκαν πολλά χιλιόµετρα υψηλά στον ουρανό. Τα πιο λεπτόκοκκα τεµάχια, µε τη βοήθεια των στρατοσφαιρικών ανέµων, περιέβαλαν την γη και χρειάστηκαν δύο χρόνια περίπου για να κατακαθίσουν. Υπολογίστηκε ότι 6-8 κυβικά χιλιόµετρα θραυσµάτων πετρωµάτων εκτινάχθηκαν στον αέρα κατά τη διάρκεια των παροξυσµών που κονιοποίησαν το Κρακατόα, µε µια απελευθέρωση ενεργείας ίση µε εκείνη της πιο ισχυρής υδρογονοβόµβας. Όπως ήταν φυσικό, η επίδραση από την έκρηξή του δηµιούργησε ένα µέγα τσουνάµι, το οποίο έφτασε σε ύψος 38µ. από τη βάση ως την κορυφή, καθώς χτυπούσε τις ακτές της Ιάβας και της Σουµάτρας παρασύροντας στον θάνατο 36.000 ανθρώπους. Η δύναµη του τσουνάµι µπορεί να εκτιµηθεί από το γεγονός ότι µετέφερε ένα µεγάλο πλοίο 2,5 χλµ. στο εσωτερικό της ξηράς και το έριξε εκεί 10 µ. πάνω από τη στάθµη της θάλασσας. Πετρώµατα που ζύγιζαν 50 τόνους µεταφέρθηκαν ακόµη µακρύτερα). 84

Έτσι έγινε και στην Κνωσό αλλά σε µεγαλύτερη έκταση. Όπως φαίνεται και στο "σπίτι των πεσµένων ογκολίθων" της Κνωσού, ισχυρές ωστικές δυνάµεις ανατίναξαν κυριολεκτικά τεράστιες πέτρες, που καµιά ανθρώπινη δύναµη δεν θα ήταν δυνατόν να τις µετακινήσει, παρά µόνο µε σηµερινά µηχανικά µέσα. Η καταστροφή αυτή αποτέλεσε ένα γενικότερο γεωλογικό φαινόµενο που παρατηρήθηκε και στην Τροία, στην δυτική Μικρά Ασία και στην κεντρική Παλαιστίνη, όπως επίσης έδειξαν οι ανασκαφές. Ο κίνδυνος για την Ελλάδα Μικρότερος αλλά υπαρκτός είναι ο κίνδυνος και στη Μεσόγειο Θάλασσα, ιδιαίτερα στην Ελλάδα λόγω της υψηλής της σεισµικότητας. Στον ελλαδικό χώρο δεν γίνονται ισχυροί σεισµοί, οι οποίοι από µόνοι τους να προκαλούν µεγάλα τσουνάµι. Το µέγεθος τους όµως είναι τέτοιο που µπορεί να ανακινήσει ιζήµατα και να υπάρξουν υποθαλάσσιες κατολισθήσεις, σύµφωνα µε τον καθηγητή της Υδραυλικής στο Πανεπιστήµιο της Νότιας Καλιφόρνιας, Κώστα Συνολάκη. "Ένας σεισµός µε επίκεντρο στην ξηρά και µικρός σε µέγεθος µπορεί να δώσει αρκετή επιτάχυνση σε σαθρά ιζήµατα ώστε να γίνει µια υποθαλάσσια κατολίσθηση που θα δηµιουργήσει ένα µεγάλο κύµα. Ο Κορινθιακός Κόλπος είναι µία από αυτές τις περιοχές". Το τελευταίο µεγάλο τσουνάµι που έπληξε το Αιγαίο δηµιουργήθηκε από το σεισµό της Σαντορίνης το 1956. Το κύµα ξεκίνησε από την περιηφαιστειακή περιοχή, όπου πιθανότατα να έγινε και µια υποθαλάσσια κατολίσθηση, και έφτασε στην ανατολική πλευρά της Αµοργού µε ύψος 22-25 µέτρων. Και συνεχίζει ο Συνολάκης: "Τα νησιά στο κεντρικό Αιγαίο ίσως να διατρέχουν µεγαλύτερο κίνδυνο όταν γίνονται σεισµοί. Προς το παρόν όµως δεν µπορούµε να µιλήσουµε πιο συγκεκριµένα. Για να γίνει κάτι τέτοιο, θα πρέπει να χαρτογραφηθεί µε µεγάλη λεπτοµέρεια ο ελληνικός βυθός. Αλλά οι έρευνες αυτές κοστίζουν και χρειάζονται πολύ χρόνο για να ολοκληρωθούν. Ως εκ τούτου, µόνο αµέλεια δεν µπορείς να χαρακτηρίσεις το γεγονός ότι δεν έχει χαρτογραφηθεί µε λεπτοµέρεια ο ελληνικός βυθός". Η αλήθεια είναι ότι γνωρίζουµε τον πυθµένα της θάλασσας λιγότερο από την επιφάνεια του Άρη. "Υπάρχουν ολόκληρα τµήµατα ωκεανών τα οποία δεν έχουν χαρτογραφηθεί πλήρως", λέει ο καθηγητής και δίνει µια φιλική συµβουλή: "Όλοι οι Έλληνες, αν θέλετε, και οι καλεσµένοι µας στους Ολυµπιακούς, όλοι οι τουρίστες, οφείλουν να γνωρίζουν ότι, όταν βρίσκεσαι κοντά στη θάλασσα και αισθανθείς ένα σεισµό, πρέπει να προχωρήσεις προς ένα ψηλότερο σηµείο της ξηράς". Αν ο σεισµός αυτός είναι τοπικός, υπάρχει ένα διάστηµα πέντε-έξι λεπτών, οπότε προλαβαίνεις να αντιδράσεις. Και η πληµµύρα από τοπικό τσουνάµι συνήθως προχωράει µέχρι και 100 µέτρα από την παραλία. Οπότε τα πράγµατα δεν είναι και τόσο ανησυχητικά. Πρόβλεψη για µελλοντικές καταστροφές Στις Καναρίους Νήσους υπάρχει ένα µικρό νησάκι που µοιάζει αρκετά µε τη Σαντορίνη. Όχι τη σηµερινή, αλλά εκείνη που υπήρχε πριν τη µεγάλη έκρηξη. Το Λα Πάλµα, µε το οµώνυµο ηφαίστειο στο κέντρο του, έχει αναµφίβολα κερδίσει την προσοχή πολλών επιστηµόνων. "Μετά από διεξοδικές έρευνες καταλήξαµε στο συµπέρασµα ότι είναι πολύ πιθανό ένα µέρος του να κατακρηµνιστεί στον Ατλαντικό Ωκεανό. Στην περίπτωση αυτή, θα δηµιουργηθεί ένα µέγκα τσουνάµι, το οποίο θα ξεκινήσει από τις Καναρίους Νήσους και θα χτυπήσει την Ανατολική Ακτή των ΗΠΑ", λέει ο Κώστας Συνολάκης. "Αν κάποιος "κλοτσούσε" απότοµα την πλευρά του ηφαιστείου που είναι έτοιµη να γκρεµιστεί, τότε το κύµα, όπως υπολογίσαµε µε µαθηµατικά µοντέλα, θα φτάσει στο ύψος 8 µέτρων. Όσο περίπου ένα καλό κύµα για σέρφινγκ, µε τη διαφορά ότι το µήκος του ήταν τεράστιο". Σύµφωνα µε πρόσφατη έρευνα, ο αριθµός των ανθρώπων στο Λος Άντζελες που µπορεί να χάσει τη ζωή του από τοπικά παλιρροϊκά κύµατα ανέρχεται στις 100.000, ενώ υπάρχει πάντα και η Χαβάη που µπορεί να προκαλέσει τσουνάµι. Βιβλιογραφία: Britanica, ίκτυο, ιστορία της Κνωσού, συνέντευξη του Κώστα Συνολάκη στο Ταχυδρόµο http://www.learn-hazards.org/21.php?l=gr Τι είναι τα τσουνάµι; Ιστορικά, τα σεισµικά κύµατα του ωκεανού ονοµάζονταν λανθασµένα "παλιρροϊκά κύµατα". Πράγµατι, αυτά τα γεγονότα δεν σχετίζονται µε κανένα τρόπο µε παλίρροιες. Τα σεισµικά κύµατα του ωκεανού είναι σήµερα διεθνώς γνωστά ως τσουνάµι (Ιαπωνική λέξη που σηµαίνει "κύµατα λιµανιού"). Ένα τσουνάµι είναι µία σειρά ωκεάνιων κυµάτων τα οποία έχουν µεγάλα µήκη κύµατος και τα οποία µπορούν να ταξιδεύσουν σε µεγάλες αποστάσεις. Ωστόσο, τα τσουνάµι µπορούν να δηµιουργηθούν και σε µεγάλες λίµνες. Σε βαθείς ωκεανούς τα τσουνάµι µπορεί να αποκτήσουν ταχύτητες µεγαλύτερες των 800 χιλιοµέτρων ανά ώρα. Τα ύψη των κυµάτων των τσουνάµι κοντά σε µία ακτή φθάνουν κατά µέσο όρο τα 9 µέτρα, αλλά έχουν επίσης καταµετρηθεί και ύψη κυµάτων πάνω από 30 µέτρα. Γιατί προκαλούνται τα τσουνάµι; Ποιες είναι οι κύριες δυνάµεις που προκαλούν τσουνάµι; Τα τσουνάµι προκαλούνται κυρίως από σεισµούς µεγέθους µεγαλύτερου από 6,5 και εστιακό βάθος µικρότερο από 50 χιλιόµετρα. Ωστόσο, δεν δηµιουργούν τσουνάµι όλοι οι υποθαλάσσιοι σεισµοί, καθώς αυτό εξαρτάται από την φύση και το µέγεθος της µετατόπισης του νερού επάνω από το επίκεντρο. Οι κύριες δυνάµεις που προκαλούν tsunamis είναι οι ακόλουθοι: Κατακόρυφες µετατοπίσεις του θαλάσσιου νερού που προκαλούνται από υποθαλάσσιους σεισµούς, οι οποίες προκαλούνται από απότοµη µετατόπιση ενός ρήγµατος στο βυθό της θάλασσας. Οριζόντιες µετατοπίσεις της στήλης του ύδατος ως αποτέλεσµα των δονήσεων του σεισµού (οι σεισµοί που συµβαίνουν στην ξηρά µπορεί και αυτοί να δηµιουργήσουν ένα τσουνάµι, αν συµβούν κοντά σε ακτές). Ηφαιστειακές εκρήξεις στην θάλασσα οι οποίες µπορεί να µετατοπίσουν το θαλάσσιο νερό µε σχετική 85

βιαιότητα. Κατολισθήσεις που γίνονται στον πυθµένα των θαλασσών (αυτές ωστόσο συνήθως δεν δηµιουργούν τσουνάµι µεγάλου µεγέθους). Πού δηµιουργούνται τα περισσότερα τσουνάµι; Από τα καταστροφικά τσουνάµι, το 90% συµβαίνουν στον Ειρηνικό Ωκεανό, κατά µέσο όρο περισσότερα από δύο κάθε χρόνο. Τα τελευταία 190 χρόνια τα νησιά της Χαβάης υπέστησαν περισσότερα από 150 τσουνάµι και οι καταστροφές πολλές φορές ήταν εκτεταµένες. Οι Η.Π.Α. υφίστανται κάθε χρόνο περισσότερα από 26.000.000 $ σε υλικές ζηµιές, ενώ 500.000 άνθρωποι ζουν σε περιοχές της χώρας που απειλούνται από τσουνάµι ύψους 15 µέτρων και 1.200.000 άνθρωποι απειλούνται από τσουνάµι ύψους άνω των 30 µέτρων. Η δυτική ακτή καθώς και τα νησιά της Χαβάης παρουσιάζουν το µεγαλύτερο κίνδυνο. Στις λεκάνες του Ατλαντικού και της Μεσογείου εµφανίζονται λιγότερο συχνά τσουνάµι. Για αυτό το λόγο οι κατάλογοι των τσουνάµι δεν είναι ολοκληρωµένοι και εποµένως οι περίοδοι επανάληψης για την περιοχή είναι άγνωστοι. Ωστόσο, η ηφαιστειακή έκρηξη της Σαντορίνης που χρονολογείται γύρω στα 1650 π.χ. προκάλεσε τσουνάµι το οποίο ταξίδευσε σε ολόκληρη την ανατολική Μεσόγειο και ο σεισµός που έλαβε χώρα το 1775 κοντά στη Λισσαβόνα, Πορτογαλία, υπολογίζεται ότι προκάλεσε 25.000 νεκρούς από ένα τσουνάµι στην πόλη και δηµιούργησε κύµατα που έφθασαν µέχρι την Καραϊβική. Ποια είναι επίδραση των τσουνάµι; Τα τσουνάµι συχνά γίνονται επικίνδυνα καθώς πλησιάζουν στην ακτή. Όταν φθάσουν, µπορούν να µεταφέρουν τα µεγάλα πλοία πολλά χιλιόµετρα µέσα στην ξηρά και να πληµµυρίσουν τις ακτές. Τα τσουνάµι µπορούν να δηµιουργηθούν από ένα γεγονός το οποίο µετατοπίζει ένα µεγάλο όγκο ωκεάνιου νερού, όπως ένας σεισµός, ηφαιστειακή έκρηξη, ή κατολίσθηση. Πώς γίνεται η πρόγνωση των τσουνάµι; Τι είδους όργανα χρησιµοποιούνται; Οι προγνώσεις των τσουνάµι λαµβάνουν χώρα µε δύο τρόπους. Ο πρώτος τρόπος είναι η χρησιµοποίηση υπολογιστών προκειµένου να προβλέψουµε πόσο µεγάλα σε ύψος τσουνάµι είναι δυνατό να φθάσουν στην ακτή για διαφορετικά είδη σεισµών. Όταν τοποθετηθούν αυτά τα δεδοµένα στους χάρτες, οι προβλέψεις αυτές δίνουν τις καλύτερες οδούς διαφυγής αν συµβεί ένα τσουνάµι. Ο δεύτερος τρόπος πρόγνωσης γίνεται από κέντρα προειδοποίησης τσουνάµι τα οποία προειδοποιούν αµέσως µετά από τη δηµιουργία ενός σεισµού ο οποίος µπορεί να προκαλέσει ένα επικίνδυνο τσουνάµι. Χρησιµοποιούν σεισµογράφους για να υπολογίσουν τη δύναµη και την θέση ενός σεισµού. Η εµπειρία που έχει αποκτηθεί στο παρελθόν υποδεικνύει στους επιστήµονες ποιες περιοχές στην ακτή παρουσιάζουν το µεγαλύτερο κίνδυνο να χτυπηθούν από τσουνάµι. Χρησιµοποιώντας υπολογιστές, µπορούν επίσης να ενηµερώσουν για το πόσο χρονικό διάστηµα θα χρειαστεί για φθάσουν τα κύµατα των τσουνάµι σε διάφορες περιοχές. http://www.imerisia.gr/article.asp?id=174879&cat=01007000000&section=world Τα φονικότερα τσουνάµι ΗΜΕΡΗΣΙΑ-ON LINE, 27/12-12:13 Tα φονικότερα παλιρροϊκά κύµατα 15 Iουνίου, 1896: Aπροειδοποίητα, παλιρροϊκά κύµατα πλήττουν την Iαπωνία -τουλάχιστον 26.000 νεκροί 31 Iανουαρίου, 1906: Eνας καταστροφικός υποθαλάσσιος σεισµός πληµµυρίζει το Tουµάκο της Kολοµβίας -500-1.500 νεκροί 1η Aπριλίου, 1946: Σεισµός στην Aλάσκα προκαλεί τσουνάµι που επεκτείνεται έως τη Xαβάη -164 νεκροί 22 Mαΐου, 1960: Παλιρροϊκό κύµα 11 µέτρων πλήττει τη Xιλή και επεκτείνεται σε Xαβάη, Φιλιππίνες και Iαπωνία -1.00 νεκροί στη Xιλή, 61 νεκροί στη Xαβάη 28 Mαρτίου, 1964: Iσχυρός σεισµός στην Aλάσκα προκαλεί παλιρροϊκά κύµατα -107 νεκροί στην Aλάσκα, 4 στο Oρεγκον, 11 στην Kαλιφόρνια 16 Aυγούστου, 1976: Παλιρροϊκό κύµα στις Φιλιππίνες -περισσότεροι από 5.000 νεκροί 17 Iουλίου, 1998: Σεισµός προκαλεί παλιρροϊκά κύµατα στη βόρεια ακτή της Παπούας -Nέας Γουινέας -2.000 νεκροί και χιλιάδες άστεγοι H κλίµακα Pίχτερ Ένταση (βαθµοί στην κλίµακα Pίχτερ) Xαρακτηρισµός 8 και περισσότερο Mεγάλος 7-7,9 Σηµαντικός Zηµιές Mεγάλες απώλειες ανθρώπινων ζωών και µεγάλες υλικές καταστροφές Σοβαρότατες ζηµιές σε ακτίνα µεγαλύτερη των 100 χλµ2 6-6,9 Iσχυρός Σοβαρότατες ζηµιές σε ακτίνα 100 χλµ2 120 5-5,9 Mέτριος Σοβαρότατες ζηµιές σε ακτίνα 10 χλµ2 800 4-4,9 Aσθενής Aισθητοί µε ελαφρές ζηµιές γύρω από το επίκεντρο Συχνότητα ανά έτος 1 18 6.200 86

3-3,9 Aσήµαντος Aισθητοί χωρίς ζηµιές 49.000 2-2,9 Aνεπαίσθητος Xωρίς ζηµιές 52.000 1-1,9 Aνεπαίσθητος Xωρίς ζηµιές 416.000 http://www.gsrt.gr/default.asp?v_item_id=3741 Τσουνάµι και µέτρα προστασίας του ρος Γεράσιµου Α. Παπαδόπουλου Στο άρθρο αυτό περιγράφονται οι κίνδυνοι που προκύπτουν από τα γιγαντιαία κύµατα τσουνάµι και τα µέτρα προστασίας που διεθνώς αναπτύσσονται. Το φαινόµενο των τσουνάµι δεν είναι άγνωστο στη Μεσόγειο Θάλασσα και τη χώρα µας. Γι αυτό τονίζεται ιδιαίτερα η επικινδυνότητά του και εξηγούνται ποιοί είναι οι κατάλληλοι τρόποι προστασίας που ταιριάζουν στην περιοχή µας. Το τσουνάµι, που προκάλεσε ο πολύ µεγάλος σεισµός της Σουµάτρας της 26ης εκεµβρίου 2004, κατεγράφη ήδη στην ιστορία ως το πιο καταστροφικό που γνώρισε ποτέ η ανθρωπότητα. Ο πραγµατικός αριθµός των θυµάτων δεν θα γίνει ποτέ γνωστός. Σίγουρα, όµως, ξεπέρασε τις 200.000. Οι άµεσες και έµµεσες βλάβες στην κοινωνία, την οικονοµία και τις υποδοµές κυρίως της Ινδονησίας, της Σρι Λάνκα, της Ινδίας και της Ταϋλάνδης, είναι ανυπολόγιστες. Αυτή η µεγάλη καταστροφή έφερε στο προσκήνιο του διεθνούς ενδιαφέροντος τον κίνδυνο από τα τσουνάµι, γνωστά ως παλιρροϊκά κύµατα. Έγινε αντιληπτό αυτό που από χρόνια οι ειδικοί επιστήµονες επισηµαίνουν. Ότι τα τσουνάµι αποτελούν έναν από τους σηµαντικότερους φυσικούς κινδύνους σε παράκτιες ζώνες. Συχνά τα κύµατα αυτά παράγονται από µεγάλους σεισµούς ή ηφαιστειακές εκρήξεις σε υποθαλάσσιο περιβάλλον. Άλλοτε είναι δυνατόν να προκληθούν από παράκτιες ή υποβρύχιες κατολισθήσεις. Ακόµη, τσουνάµι µπορούν να διεγερθούν από διαφυγή µαζών φυσικών αερίων από τον θαλάσσιο πυθµένα, από πτώση µετεωριτών στη θάλασσα και από υποβρύχιες πυρηνικές δοκιµές. Επικινδυνότητα των τσουνάµι Η επικινδυνότητα των παλιρροϊκών κυµάτων εξαρτάται από το µέγεθος του κύµατος, δηλαδή από το ποσό της 87

ενέργειας που µεταφέρει. Αυτό µε τη σειρά του εξαρτάται από την ενέργεια της πηγής που προκάλεσε το τσουνάµι. Έχει αποδειχθεί ότι η ενέργεια του κύµατος τσουνάµι είναι ίση περίπου µε το 1/10 της ενέργειας του σεισµού που το προκάλεσε. Το ενεργειακό περιεχόµενο του πρόσφατου µεγάλου σεισµού της Σουµάτρας ήταν της τάξης των 2_1025 erg και, συνεπώς, η ενέργεια του τσουνάµι ήταν περίπου 2_1024 erg. Ένα άλλο µέτρο του µεγέθους του κύµατος είναι το ύψος του σε συγκεκριµένη παράκτια τοποθεσία. Αυτό εξαρτάται από την απόσταση από την σεισµική ή άλλη πηγή, από τη βυθοµετρία και την παράκτια γεωµορφολογία της περιοχής αλλά και από το αζιµούθιο της περιοχής, δηλαδή από τη διεύθυνσή της σε σχέση µε την πηγή. Το καταστροφικό αποτέλεσµα ενός τσουνάµι σε συγκεκριµένη παράκτια τοποθεσία εξαρτάται από (1) το ύψος του κύµατος, (2) την παράκτια γεωµορφολογία που ευνοεί ή εµποδίζει την αναρρίχηση και προέλαση του κύµατος στα ενδοτέρα και (3) τα χαρακτηριστικά του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, όπως η ποιότητα των τεχνικών κατασκευών, η πληθυσµιακή πυκνότητα, η κατάσταση του οδικού δικτύου και των άλλων υποδοµών. Ακόµη, σηµαντικό ρόλο παίζει η ενηµέρωση των κατοίκων στους ορθούς τρόπους συµπεριφοράς, η ύπαρξη ή όχι ενόργανων συστηµάτων προειδοποίησης και ο βαθµός ετοιµότητας των τοπικών αρχών. Τα πιο καταστροφικά τσουνάµι είναι αυτά που παράγονται από µεγάλους υποθαλάσσιους σεισµούς, όπως το πρόσφατο τσουνάµι. Επειδή οι διαστάσεις της σεισµικής πηγής είναι εξαιρετικά µεγάλες, το ενεργειακό περιεχόµενο τέτοιων τσουνάµι είναι επίσης πολύ µεγάλο και γι αυτό η διάδοσή τους σε µεγάλες αποστάσεις στον Ειρηνικό Ωκεανό, ή όπως πρόσφατα έγινε στον Ινδικό Ωκεανό, είναι ιδιαίτερα ευχερής. Τα κύµατα αυτά αποκαλούνται transoceanic. Το ίδιο µπορεί να γίνει και µε τσουνάµι που προκαλούνται από µεγάλες υποθαλάσσιες ηφαιστειακές εκρήξεις, όπως η έκρηξη του ηφαιστείου Κρακατόα µεταξύ Σουµάτρας και Ιάβας το 1883. Τα τσουνάµι που προκαλούνται από κατολισθήσεις δεν έχουν τη δυνατότητα διάδοσης από τη µια µεριά του Ωκεανού στην άλλη. Όµως, στην περιοχή της κατολίσθησης συχνά αποκτούν µεγάλο ύψος, γίνονται βίαια και τοπικά αποβαίνουν καταστροφικά. Τα ίδια ισχύουν και για τα τσουνάµι που είναι δυνατόν να διεγερθούν από διαφυγή µαζών φυσικών αερίων, αλλά αυτή η περίπτωση είναι εξαιρετικά σπάνια. Παρόµοια είναι και τα χαρακτηριστικά των τσουνάµι που προκαλούνται από υποβρύχιες πυρηνικές δοκιµές. Οµως, η διεθνής συµφωνία για την παύση των πυρηνικών δοκιµών στη θάλασσα και τον περιορισµό τους στο υπέδαφος ήδη από τη δεκαετία του 1960 έχει σχεδόν εξαλείψει τον αριθµό των υποβρύχιων δοκιµών. Επιπλεόν, οι δοκιµές αυτές δεν γίνονται κοντά σε παράκτιες ζώνες και γι αυτό το λόγο, κι αν ακόµη προκληθεί τσουνάµι από υποβρύχιες πυρηνικές δοκιµές, η απόσβεσή του µέχρι τις παράκτιες ζώνες θα είναι σηµαντική και έτσι η δυνητική καταστροφικότητά του θα ελαχιστοποιηθεί. Τα τελευταία χρόνια γίνεται συζήτηση στους σχετικούς επιστηµονικούς κύκλους για τη δυνατότητα διέγερσης τσουνάµι από πτώση ογκώδους µετεωρίτη ή αστεροειδούς στη θάλασσα. Η δυνατότητα αυτή δεν αποκλείεται αλλά η πιθανότητα να συµβεί είναι πολύ µικρή. Συνεπώς, η κύρια πηγή κινδύνου προέρχεται από τα τσουνάµι που διεγείρουν οι σεισµοί, οι ηφαιστειακές εκρήξεις και οι κατολισθήσεις. Τσουνάµι στη Μεσόγειο Θάλασσα Στη Μεσόγειο Θάλασσα η εµφάνιση των τσουνάµι δεν είναι τόσο συχνή όσο στον Ειρηνικό Ωκεανό. Όµως, η γεωγραφική έκταση της Μεσογείου είναι υποπολλαπλάσια της έκτασης του Ειρηνικού και γι αυτό δεν είναι δυνατόν να γίνει άµεση σύγκριση. Εκατοντάδες µικρών ή µεγάλων τσουνάµι έχουν αναφερθεί από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα, ιδιαίτερα στην Ελλάδα. Ο πιο πρόσφατος, πλήρης και ακριβής κατάλογος των τσουνάµι της Ελλάδας δηµοσιεύτηκε πριν λίγα χρόνια (Papadopoulos, 2001) και µπορεί να εντοπιστεί ηλεκτρονικά στην ιστοσελίδα του Γεωδυναµικού Ινστιτούτου: http://www.gein.noa.gr/services/ tsunami.htm. Το πιο γνωστό τσουνάµι της προϊστορικής περιόδου, όχι µόνο στη Μεσόγειο αλλά σ ολόκληρο τον κόσµο, είναι το Μινωικό που διεγέρθηκε από τη µεγάλη έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας (Σαντορίνης) γύρω στα 1630π.Χ. Η πρώτη αναµφισβήτητη γεωλογική µαρτυρία για την ύπαρξή του προέρχεται από τον εντοπισµό του ιζήµατος της θαλάσσιας άµµου που απέθεσε το κύµα αυτό σε παράκτιους χώρους του Ν. Αιγαίου (Minoura et al., 2000). H αριθµητική προσοµοίωση σε ηλεκτρονικό υπολογιστή έδειξε ότι το ύψος του κύµατος στην πηγή του πρέπει να έφθασε τα 25-30µ. ενώ στις βόρειες ακτές της Κρήτης φαίνεται ότι κυµάνθηκε µεταξύ 10 και 15µ. Το πρώτο τσουνάµι που αναφέρεται στην παγκόσµια ιστορία είναι εκείνο που περιγράφει ο Ηρόδοτος ότι έπληξε την Ποτίδαια της Χαλκιδικής το 479π.Χ. Στην ελληνική ιστορική περίοδο σηµαντικά τσουνάµι παρατηρήθηκαν το 373π.Χ., 1402µ.Χ., 1748µ.Χ., 1817µ.Χ. και 1861µ.Χ. στον Κορινθιακό κόλπο, το 426π.Χ. στον Μαλιακό κόλπο, το 148 µ.χ., 1481µ.Χ., 1609µ.Χ. και 1741µ.Χ. στη Ρόδο, το 365µ.Χ. και 1303µ.Χ. στην Κρήτη µε καταστροφική διάδοσή των κυµάτων αυτών σε µεγάλο τµήµα της Μεσογείου, το 544µ.Χ. στη Θράκη, το 1389µ.Χ. στη Χίο, το 1650µ.Χ. στις Κυκλάδες και την Κρήτη µετά από ισχυρή υποθαλάσσια έκρηξη του ηφαιστείου Κολούµπος της Σαντορίνης, το 1866µ.Χ. στα Κύθηρα και το 1867µ.Χ. στο Γύθειο. Κατά τα τελευταία εκατό χρόνια, ισχυρά τσουνάµι παρατηρήθηκαν µετά από σεισµούς στη Λευκάδα το 1914 και 88

την Κάρπαθο το 1948. Τα δύο ισχυρότερα και πιο καταστροφικά τσουνάµι στην Ελλάδα στα µεταπολεµικά χρόνια έγιναν στις Κυκλάδες, την Κρήτη και όλο το Ν. Αιγαίο στις 9 Ιουλίου του 1956 (µέγιστο ύψος κύµατος 15µ.) µετά από µεγάλο σεισµό (Μ=7,5) στις Κυκλάδες και στις παράκτιες ζώνες του υτικού Κορινθιακού κόλπου στις 7 Φεβρουαρίου του 1963 (µέγιστο ύψος κύµατος 6µ.) µετά από ασεισµική κατολίσθηση κοντά στο Αίγιο. Και τα δύο αυτά κύµατα προκάλεσαν θύµατα, ναυάγια και εκτεταµένες καταστροφές. Τα µικρότερα τσουνάµι που έχουν καταγραφεί στην Ελλάδα από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα είναι περισσότερα από 150. Το πιο πρόσφατο παρατηρήθηκε στη Ρόδο στις 26 Μαρτίου του 2002 και προκλήθηκε πιθανώς από τοπική, ασεισµική, υποβρύχια κατολίσθηση. Στην υπόλοιπη Μεσόγειο Θάλασσα η εµφάνιση των τσουνάµι είναι πιο σπάνια απ ότι στην Ελλάδα. Κατά καιρούς εµφανίζονται ισχυρά τσουνάµι, κυρίως στην Ιταλία, όπως το µεγάλο κύµα του 1908 που θανάτωσε περίπου 1500 ανθρώπους συµπληρώνοντας την τεράστια καταστροφή που προκάλεσε ο µεγάλος σεισµός στο στενό της Μεσσήνης, µεταξύ Καλαβρίας και Σικελίας. Μέτρα Προστασίας Η διεθνής εµπειρία δείχνει ότι µε τη συνδυασµένη εφαρµογή µέτρων προστασίας είναι δυνατή η µείωση του κινδύνου από τσουνάµι. Τα µέτρα αυτά συνοψίζονται στα εξής: Ενηµέρωση του πληθυσµού Η ενηµέρωση του πληθυσµού, τόσο για τις ιδιότητες του φαινοµένου όσο και για τους ορθούς τρόπους συµπεριφοράς, έχει αποδειχτεί ότι κυριολεκτικά σώζει ζωές. Το θετικό παράδειγµα της Ιαπωνίας είναι εξαιρετικά διαφωτιστικό. Μικροζωνικές µελέτες Η εκπόνηση µικροζωνικών µελετών για τον ακριβή καθορισµό της γεωγραφικής διανοµής του κινδύνου σε συγκεκριµένη παράκτια ζώνη, αποτελεί πολύ σηµαντικό εργαλείο για τη µείωση του κίνδυνου. Σχέδια έκτακτης ανάγκης Η λήψη προληπτικών µέτρων εκ µέρους των κεντρικών και τοπικών αρχών πολιτικής προστασίας, αλλά και η ετοιµότητα των αρχών να δράσουν αποτελεσµατικά την ώρα της κρίσης, αποτελούν το κεντρικό µέτρο µείωσης του κινδύνου. Για το λόγο αυτό επιβάλλεται η εκπόνηση και συνεχής επικαιροποίηση σχεδίων έκτακτης ανάγκης ειδικά για τον κίνδυνο από τσουνάµι. Ενόργανα Συστήµατα Προειδοποίησης Στον Ειρηνικό Ωκεανό η ενόργανη παρακολούθηση των τσουνάµι έχει γίνει κατορθωτή από τα τέλη της δεκαετίας του 1940. Το κεντρικό σύστηµα του Ειρηνικού, που εδρεύει στη Χαβάη, αφορά στην έγκαιρη προειδοποίηση για επερχόµενο τσουνάµι τύπου transoceanic, δηλαδή τσουνάµι που απειλεί µακρινές περιοχές και συνεπώς υπάρχει επαρκής χρόνος προειδοποιήσης. Για τοπικά τσουνάµι λειτουργούν τοπικά συστήµατα στην Ιαπωνία, τη Χιλή, τις δυτικές ακτές των ΗΠΑ και σε άλλες περιοχές του Ειρηνικού Ωκεανού. Τα τοπικά συστήµατα αποτελούνται από δίκτυο σεισµογράφων και δίκτυο παλιρροιογράφων ή / και πιεσοµέτρων βυθού και υποστηρίζονται από πιθανοτικά µοντέλα γένεσης τσουνάµι, από µοντέλα αριθµητικής προσοµοίωσης των κυµάτων και από 24ωρη επιφυλακή επιστηµονικού και τεχνικού προσωπικού. Στην Ευρώπη, η προσπάθεια ξεκίνησε µε τα ευρωπαϊκά προγράµµατα GITEC (Genesis and Impact of Tsunamis in the European Seas, 1992-95), και GITEC-ΤWO (TWO = Tsunami Warning and Observations, 1996-98), στα οποία συµµετείχε ενεργά το Γεωδυναµικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών. Η ελληνική προσπάθεια εντόπισε το ενδιαφέρον της στο Ν. Αιγαίο όπου, πέρα από το µόνιµο εθνικό δίκτυο σεισµογράφων του, εγκατέστησε, και σε πειραµατικό στάδιο δοκίµασε, πρόσθετο ενόργανο σύστηµα αποτελούµενο από ψηφιακούς σεισµογράφους και παλιρροιογράφων (Papadopoulos, 1998, 2001). Με πρόγραµµα που ενίσχυσε ο Οργανισµός Αντισεισµικού Σχεδιασµού και Προστασίας (2001-2003) το δίκτυο σεισµογράφων εξοπλίστηκε µε σεισµόµετρα ευρέως φάσµατος. Η περαιτέρω ενίσχυση του εξοπλισµού θα δώσει την ευκαιρία ώστε το πειραµατικό δίκτυο να µετατραπεί σε λειτουργικό. Eλληνική Πρόοδος Η ερευνητική και τεχνολογική πρόοδος που επετεύχθη στα θέµατα των τσουνάµι κατά την τελευταία 12ετία στην Ελλάδα υπήρξε εξαιρετικά σηµαντική χάρις στις συνεχείς προσπάθειες του Γεωδυναµικού Ινστιτούτου του Εθνικού Αστεροσκοπείου. Αυτό έγινε δυνατό χάρις στη συµµετοχή στα προγράµµατα GITEC και GITEC-ΤWO αλλά και στη συνεχή δεκαετή συνεργασία µε το Πανεπιστήµιο του Tohoku, Ιαπωνία, που πρωτοπορεί διεθνώς στα θέµατα αυτά. Τα κύρια επιτεύγµατα της προόδου συνοψίζονται στα εξής: ιαµορφώθηκε ένας νέος, ενοποιηµένος κατάλογος για την αποδελτίωση των τσουνάµι όλης της Ευρώπης από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα Κατανοήθηκαν σε µεγάλο βαθµό οι µηχανισµοί γένεσης των τσουνάµι από σεισµούς, ηφαιστειακές εκρήξεις και κατολισθήσεις Μπήκαν οι βάσεις για την δηµιουργία και λειτουργία του ενόργανου συστήµατος GITEC παρακολούθησης των 89

τσουνάµι, Αναπτύχθηκαν µέθοδοι για τον µικροζωνικό καθορισµό του τρόπου κατανοµής του κινδύνου από τσουνάµι στις ακτογραµµές και ήδη εφαρµόζονται µε επιτυχία (π.χ. Ρόδος) Εισήχθησαν και εφαρµόζονται µε επιτυχία οι γεωλογικές µέθοδοι αναζήτησης και ταυτοποίησης παλαιοτσουνάµι, Αναπτύχθηκαν περισσότερο οι µαθηµατικοί κώδικες για την αριθµητική προσοµοίωση των τσουνάµι σε ηλεκτρονικό υπολογιστή Στο διεθνές πεδίο της επιστήµης των τσουνάµι η Ελληνική παρουσία αναγνωρίστηκε και καθιερώθηκε ως εξαιρετικά υπολογίσιµη ηµιουργήθηκε η απαιτούµενη κρίσιµη µάζα για τη συνέχιση της προσπάθειας και την επιβίωσή της στο διεθνές επιστηµονικό στερέωµα. Παρά τα επιτεύγµατα αυτά, εξακολουθεί να κυριαρχεί η επιστηµονικά αβάσιµη και κοινωνικά επικίνδυνη αντίληψη ότι «στην Ελλάδα δεν έχουµε τσουνάµι και συνεπώς δεν χρειαζόµαστε έρευνα στο πεδίο αυτό». Εδώ και πολλά χρόνια η ΓΓΕΤ ενίσχυσε µόνο µία διακρατική στον τοµέα αυτό και βέβαια δεν µπορούσε να αποφύγει την θεσµικά επιβεβληµένη εθνική συµµετοχή της στη χρηµατοδότηση του προγράµµατος GITEC-TWO. Πριν µερικά χρόνια απέρριψε τις προτάσεις που της υποβλήθηκαν, περιλαµβανοµένης και της πρότασης για τη δηµιουργία δικτύου επιστηµόνων που ασχολούνται µε τα τσουνάµι και που αποσκοπούσε στο να συγκρατηθεί η κρίσιµη µάζα η οποία είχε ήδη δηµιουργηθεί στην Ελλάδα µε τη διεξαγωγή των ευρωπαϊκών προγραµµάτων. Ελπίζουµε ότι το τελευταίο καταστροφικό τσουνάµι της Σουµάτρας θα µεταβάλλει αυτή την αρνητική εικόνα. Εξάλλου, η ανάθεση από την International Union of Geodesy and Geophysics της διοργάνωσης του επόµενου παγκόσµιου συνεδρίου για τα τσουνάµι στην Ελλάδα, µε πρόεδρο τον αρθρογράφο, αποτελεί ευθεία αναγνώριση της ελληνικής προόδου στον τοµέα αυτό. Η πραγµατοποίηση του συνεδρίου, που θα γίνει στα Χανιά στις 27-29 Ιουνίου 2005, αναµένεται ν αποτελέσει ένα νέο σηµαντικό σταθµό στη διεθνή έρευνα των τσουνάµι και στην προσπάθεια µείωσης του κινδύνου. Βιβλιογραφία Discovery of Minoan tsunami deposits. Geology, 28, 1, 59-62, 2000 (K. Minoura, F. Imamoura, U. Kuran, T. Nakamura, G.A. Papadopoulos, T. Takahashi and A.C. Yalciner). Tsunamis in the East Mediterranean: A Catalogue for the area of Greece and adjacent seas. Proc. Join IOC-IUGG Internat. Workshop Tsunami Risk Assessment Beyond 2000: Theory, Practice & Plans, Moscow, 14 16 June, 2000, 34-43, 2001 (G.A. Papadopoulos). A tsunami warning system in the SW Aegean Sea, Greeece. In: J. Zschau and A. N. Kuppers (eds.), Early Warning Systems for Natural Disaster Reduction, Springer - Verlag, 549 552, 2003 (G.A.Papadopoulos). Ιστοσελίδες Κατάλογος τσουνάµι της Ελλάδας: http://www.gein.noa.gr/services/tsunami.htm Κατάλογος δηµοσιεύσεων της ελληνικής οµάδας: http://www.gein.noa.gr/greek/staff/ger_papadopoulos/papad_publications.htm Ιστοσελίδα ιεθνούς Συµποσίου για τα Τσουνάµι: http://www.gein.noa.gr/english/tsunamis.htm http://www.enet.gr/online/online_text?c=112&id=70575504 Πώς γεννιούνται και πώς χτυπάνε τα τσουνάµι Της ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑΣ ΓΙΑΝΝΟΥΤΣΟΥ Στο Πανεπιστήµιο της Νότιας Καλιφόρνιας (USC), στο εργαστήριο του Tsunami Research Group, τα τηλέφωνα είχαν πάρει φώτια. Ο καθηγητής Jose Borrera, µέλος της οµάδας, ήταν εκεί εδώ και ώρες, επικοινωνώντας αµέσως µετά την καταστροφή µε δεκάδες άλλους συναδέλφους του σε όλον τον κόσµο. Παρ' όλα αυτά, βρήκε τον χρόνο να µας εξηγήσει συνοπτικά πώς δηµιουργείται, µεταδίδεται και τι καταστροφές προκαλεί ένα τσουνάµι. * Τι είναι το τσουνάµι; «Είναι µια σειρά από µεγάλα κύµατα εξαιρετικά µεγάλου µήκους κύµατος και περιόδου, τα οποία συνήθως προκαλούνται από βίαιες υποθαλάσσιες διαταραχές. Οταν συµβαίνει µια ξαφνική µετακίνηση ενός µεγάλου όγκου νερού ή όταν ο βυθός της θάλασσας ξαφνικά ανυψώνεται ή υποχωρεί εξαιτίας ενός σεισµού, δηµιουργούνται, λόγω βαρύτητας, κύµατα τσουνάµι». * Ποια είναι τα πιο καταστροφικά τσουνάµι; «Τα πιο καταστροφικά προκαλούνται από µεγάλους σεισµούς, όταν τα επίκεντρό τους βρίσκεται κοντά ή πάνω στο βυθό του ωκεανού. Κι αυτό συνήθως συµβαίνει σε περιοχές όπου συγκρούονται οι τεκτονικές πλάκες και η σύγκρουση προκαλεί σεισµό. Η Ινδονησία, που αποτελείται από 17.000 νησιά, είναι επιρρεπής στους σεισµούς επειδή βρίσκεται στις άκρες των τεκτονικών πλακών. 90

Τέτοιου είδους σεισµοί µετακινούν µεγάλες περιοχές του βυθού του ωκεανού, από µερικά χιλιόµετρα µέχρι και 100 χιλιόµετρα ή και παραπάνω. Η ξαφνική κατακόρυφη µετατόπιση σε τόσο µεγάλη έκταση διαταράσσει την επιφάνεια του ωκεανού, µετατοπίζει νερό και προκαλεί καταστροφικά κύµατα τσουνάµι. Το µήκος κύµατος, όπως και η περίοδος των κυµάτων ενός τσουνάµι εξαρτώνται από το µέγεθος του σεισµού. Πρέπει να πούµε ότι όλοι οι σεισµοί δεν δηµιουργούν τσουνάµι. Πρέπει να είναι πάνω από 7,5 βαθµούς της κλίµακας Ρίχτερ». * Τι γίνεται µόλις ένα τσουνάµι φτάσει στην ακτή; «Τα κύµατα του τσουνάµι στον ωκεανό έχουν πολύ µεγάλη ταχύτητα, η οποία µπορεί να φτάσει τα 700 χιλιόµετρα την ώρα. Καθώς όµως φτάνουν στα ρηχά νερά, η ταχύτητά τους µειώνεται και φτάνει γύρω στα 80-110 χιλιόµετρα την ώρα (τα κύµατα έρχονται στην ακτή το ένα µετά το άλλο κάθε 10 µε 45 λεπτά). Για παράδειγµα, όταν το βάθος της ακτής είναι 15 µέτρα, η ταχύτητα του τσουνάµι θα είναι µόνο 45 χιλιόµετρα την ώρα. Οµως, εκατό χιλιόµετρα πιο µακριά, ή και παραπάνω, υπάρχει ένα άλλο κύµα µε πολύ µεγαλύτερη ταχύτητα. Και πίσω από αυτό βρίσκεται ένα άλλο, και πιο πίσω άλλο, που ταξιδεύει µε ακόµη µεγαλύτερη ταχύτητα. Καθώς λοιπόν, τα κύµατα του τσουνάµι συµπιέζονται κοντά στην ακτή, το µήκος κύµατος γίνεται µικρότερο και η ενέργεια του κύµατος κατευθύνεται προς τα πάνω (κατακόρυφα), προκαλώντας έτσι µεγάλη αύξηση του ύψους. Καθώς η ενέργεια των κυµάτων του τσουνάµι πρέπει να βρίσκεται µέσα σε µικρότερο όγκο νερού, τα κύµατα γίνονται πάρα πολύ ψηλά. Ακόµη κι εάν ένα κύµα ήταν ένα µέτρο ή λιγότερο όταν δηµιουργήθηκε στον ανοικτό ωκεανό, όταν θα φτάσει στην ακτή µπορεί να έχει 30-35 µέτρα ύψος. Ετσι, τα κύµατα του τσουνάµι θα σκάσουν στην ακτή σαν ένας τοίχος νερού που έρχεται µε τεράστια ταχύτητα και σαρώνει τα πάντα στο πέρασµά του». * Μπορούµε να προβλέψουµε ένα τσουνάµι; «Μιας και δεν µπορούµε να προβλέψουµε έναν σεισµό, δεν µπορούµε να προβλέψουµε κι ένα τσουνάµι. Οµως µε τα δεδοµένα που έχουν συγκεντρωθεί και τα µαθηµατικά µοντέλα που έχουν φτιαχτεί, µπορούµε να έχουµε µια ιδέα για το πού είναι το πιο πιθανό να δηµιουργηθούν τσουνάµι». ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 28/12/2004 91