ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ & ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑΣ Τομέας Αρχαίας Ελληνικής, Ρωμαϊκής, Βυζαντινής και Μεσαιωνικής Ιστορίας ΔΕΣΠΟΙΝΑ ΧΑΙΤΑ ΑΕΜ: 979 ΠΡΩΤΕΥΟΥΣΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ: Η ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΡΩΙΜΗ ΚΑΙ ΜΕΣΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟ Επιβλέπων Καθηγητής: Ανδρέας Γκουτζιουκώστας Θεσσαλονίκη 2016

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ 4 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 5 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 8 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25 Α ΜΕΡΟΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ I. Quaestor sacri palatii 1. Εμφάνιση αξιώματος και ορολογία 28 2. Θέση στην κρατική ιεραρχία 31 3. Αρμοδιότητες του quaestor sacri palatii (4 ος - 6 ος αι.) α. Γραμματειακά καθήκοντα 33 β. Δικαστική λειτουργία 39 II. SCRINIA - MAGISTRI SCRINIORUM 1. Scrinia 42 2. Magister memoriae 43 3. Magister epistolarum Magister epistolarum graecarum 46 4. Magister libellorum 47 III. ΒΑΣΙΛΙΚΟΙ ΝΟΤΑΡΙΟΙ 1. Primicerius notariorum Ρεφερενδάριοι 49 2. Ἀσηκρῆτις 53 1

Β ΜΕΡΟΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΜΕΣΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ I. ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ 58 II. ΚΟΙΑΙΣΤΩΡ 1. Υπηρεσία 60 2. Αρμοδιότητες (7 ος - 11 ος αι.) α. Γραμματειακές 62 β. Δικαστικές 65 III. ΕΠΙ ΤΩΝ ΔΕΗΣΕΩΝ 1. Εμφάνιση και αρμοδιότητες 69 2. Τιμητικοί τίτλοι και θέση στην ιεραρχία 73 3. Βοηθοί του ἐπὶ τῶν δεήσεων 74 4. Δικαστική λειτουργία 75 5. Το αξίωμα μετά το 1204 76 IV. ΠΡΩΤΟΑΣΗΚΡΗΤΙΣ 1. Εμφάνιση αξιώματος 78 2. Γραμματειακά καθήκοντα 80 3. Δικαστική λειτουργία 84 4. Ο πρωτοασηκρῆτις και η υπηρεσία του 85 5. Άλλες αρμοδιότητες του πρωτοασηκρῆτις και των ἀσηκρῆτις 87 6. Αναβίωση αξιώματος μετά το 1204 89 V. ΜΥΣΤΙΚΟΣ 1. Εμφάνιση αξιώματος 92 2. Αρμοδιότητες του μυστικού 94 3. Δικαστική λειτουργία αξιώματος 99 2

4. Αξιώματα που σχετίζονται με τον μυστικό α. Μυστογράφος 101 β. Μυστολέκτης 104 VI. ΚΑΝΙΚΛΕΙΟΣ 1. Εμφάνιση αξιώματος καθήκοντα 107 VII. ΛΟΓΟΘΕΤΗΣ ΤΟΥ ΔΡΟΜΟΥ 1. Εμφάνιση αξιώματος αρμοδιότητες 112 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ 115 3

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα εργασία διερευνά την λειτουργία της αυτοκρατορικής γραμματείας του Βυζαντίου και πιο συγκεκριμένα τους αξιωματούχους και τους υπαλλήλους που υπηρετούσαν σε αυτή. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω την ευγνωμοσύνη μου στον σεβαστό μου καθηγητή κύριο Ανδρέα Γκουτζιουκώστα, επίκουρο καθηγητή Βυζαντινής Ιστορίας, που ανέλαβε την εποπτεία της πρωτεύουσας μεταπτυχιακής μου εργασίας και με παρότρυνε να ασχοληθώ με ένα διοικητικής φύσεως θέμα. Η βοήθειά του στάθηκε πολύτιμη, καθώς με καθοδήγησε σε όλα τα στάδια της έρευνάς μου και της σύνθεσης της εργασίας μου. Επίσης, θερμές ευχαριστίες οφείλω να απευθύνω και στα άλλα δύο μέλη της εξεταστικής επιτροπής, στην κυρία Ελισάβετ Χατζηαντωνίου, λέκτορα Βυζαντινής Ιστορίας και τον κύριο Γεώργιο Λεβενιώτη, λέκτορα Βυζαντινής Ιστορίας. Ευχαριστώ ακόμη τους λοιπούς καθηγητές μου, την κυρία Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα, ομότιμη καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας, τον κύριο Θεόδωρο Κορρέ, ομότιμο καθηγητή Βυζαντινής Ιστορίας, την κυρία Πολύμνια Κατσώνη, αναπληρώτρια καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας και την κυρία Διονυσία Μισίου, επίκουρη καθηγήτρια Βυζαντινής Ιστορίας, που με την υπομονή τους, τις υποδείξεις τους και την καθοδήγησή τους συνέβαλαν στην πρόοδο της επιστημονικής μου κατάρτισης κατά την διάρκεια των μεταπτυχιακών μου σπουδών. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω τους εργαζομένους στο σπουδαστήριο της Βυζαντινής Ιστορίας, που με την βοήθειά τους κατέστησαν ευκολότερη την επίλυση πρακτικών ζητημάτων που ανέκυψαν κατά την συγγραφή της μεταπτυχιακής μου εργασίας. Τέλος, θα ήθελα να εκφράσω την απεριόριστη ευγνωμοσύνη μου στους γονείς μου Απόστολο Χάιτα και Δήμητρα Πασχαλούση, καθώς και την αδερφή μου Κυριακή Χάιτα, για την ηθική υποστήριξη, την κατανόηση και την αγάπη τους που μου προσέφεραν κατά την διάρκεια του κύκλου των μεταπτυχιακών μου σπουδών. 4

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ AE L Année Épigraphique, Revue des publications épigraphiques relatives à l antiquité romaine, Paris 1889 κ.ε. BHG Fr. Halkin, Bibliotheca hagiographica graeca, (Subsidia Hagiographica 65), Bruxelles 1957. BNJ Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher Athen Berlin 1920 κ.ε. BSL Byzantinoslavica, Prague 1929 κ.ε. Βυζαντιακά Βυζαντιακά, Ἐπιστημονικὸν ὄργανον Ἑλληνικῆς Ἱστορικῆς Ἑταιρείας: Περίοδος Μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ, Θεσσαλονίκη 1981 κ.ε. Βυζαντινά Βυζαντινά, Ἐπιστημονικὸν ὄργανον τοῦ Κέντρου Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν Φιλοσοφικῆς Σχολῆς Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1969 κ.ε. Byzantion Byzantion, Revue Internationale des Études Byzantines, Paris - Liége 1924-1929, Paris - Bruxelles 1930, Bruxelles 1931 κ.ε. BZ Byzantinische Zeitschrift, Leipzig 1892 κ.ε., München 1950-1990, Stuttgart/Leipzig 1991-1998, München/Leipzig 1999 κ.ε. CB 5 Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, τ. 1-50, Bonnae 1828-1897. CFHB Corpus Fontium Histoire Byzantine, Washington - Berlin - Wien - Bruxelles - Roma - Thessalonique 1967 κ.ε. CIL Corpus Inscriptionum Latinarum, τ. 1-18, Berlin 1862-1989. CUF Les Belles Lettres. Collection des Universités de France publiée sous le patronage de l Associaton Guilaume Budé. Σειρά έκδ. αρχαίων Ελλήνων, Ρωμαίων κα Βυζαντινών συγγραφέων, Paris 1926 κ.ε. Δίπτυχα Δίπτυχα Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Μεταβυζαντινῶν Μελετῶν, Ἀθῆναι 1979 κ.ε. DOP Dumbarton Oaks Papers, Washington D. C. 1941 κ.ε. ΕΑΙΕΔ/ΕΚΕΙΕΔ Ἐπετηρὶς τοῦ Ἀρχείου (μέχρι τον 9 ο τόμο)/κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἱστορίας τοῦ Ἑλληνικοῦ Δικαίου τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, Ἀθῆναι 1948 κ.ε.

ΕΕΒΣ Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν, Ἀθῆναι 1924 κ.ε. ΕΕΦΣΑΠΘ Ἐπιστημονικὴ Ἐπετηρὶς τῆς Φιλοσοφικῆς Σχολῆς τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 1931 κ.ε. Ελληνικά Ἑλληνικά, Ἀθῆναι 1928 κ.ε., Θεσσαλονίκη 1952 κ.ε. FHG Fragmenta Historicorum Graecarum, έκδ. E. Müller, τ. I-V, Paris 1878-1885. FM Fontes Minores, τ. I-X, [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte], HSPh Frankfurt a. M. 1976-1998. Harvard Studies in Classical Philology, 1890 κ.ε. JGR Ι. Ζέπος και Π. Ζέπος, Jus Graecoromanum (ανατύπωση από K. E. Zachariä von Lingenthal με προσθήκες), τ. 1-8, Ἀθῆναι 1931 (ανατύπωση Aalen 1962). JÖB Jahrbuch der Österreichischen Byzantinistik, Wien - Köln - Graz 1969 κ.ε. JRS Journal of Roman Studies, London 1910 κ.ε. Law and Society MB Law and Society in Byzantium: Ninth- Twelfth Centuries, έκδ. Angeliki E. Laiou - D. Simon, Washington D. C. 1994. Κ. Ν. Σάθας, Μεσαιωνικὴ Βιβλιοθήκη ἢ συλλογὴ ἀνεκδότων μνημείων τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας (Bibliotheca Graeca Medii Aevi), τ. 1-7, ἐν Βενετίᾳ- Ἀθήνησιν-Παρισίοις 1872-1894 (ανατύπωση Ἀθῆναι 1972). MGH (AA) Monumenta Germaniae Historica, Auctores Antiquissimi, Berolini 1877-1898. ODB The Oxford Dictionary of Byzantium, τ. 1-3, έκδ. A. P. Kazhdan, Oxford - New York 1991. PG J. P. Migne, Patrologiae cursus completes, Series Graeca, Paris 1857-1906. PLP Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, I-XIII, έκδ. E. Trapp, Wien 1976-1996. 6

PLRE A. H. M. Jones J. R. Martindale J. Morris, The Prosopography of the Later Roman Empire 5, τ. I. (260-395) Cambridge 1997, J. R. Martindale τ. II. (395-527) Cambridge 1995 (πρώτη έκδοση 1980), J. R. Martindale τ. IIIA Cambridge 1992. PmbZ Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit. Erste Abteilung (641-867), nach Vorarbeiten F. Winkelmanns, erstellt von R-J. Lilie, C. Ludwig, T. Pratsch, I. Rochow, B. Zielke u.a., τ. 1-6, Berlin- New York 1999-2002. RE Realencyclopädie der klassischen Altertumswissenschaft, Stuttgart 1893-1978. REB RN Σύμμεικτα Θέμις TM VR VV Revue des Études Byzantines, Bucarest 1943 κ.ε., Paris 1949 κ.ε. Revue Numismatique, Paris 1836 κ.ε. Σύμμεικτα (από το 2008 Βυζαντινά Σύμμεικτα) Κέντρου Βυζαντινῶν Ἐρευνῶν, Ἐθνικοῦ Ἰδρύματος Ἐρευνῶν, Ἀθήναι 1966 κ.ε. Θέμις ἢ ἐπιθεώρισις τῆς ἑλληνικῆς πολιτικῆς, ἐμπορικῆς καὶ διοικητικῆς Νομοθεσίας, ἐκδιδομένη ὑπὸ Λ. Σγούτα, τ. 1-9, 1846-1865. Travaux et Mémoires, Paris 1965 κ.ε. Variorum Reprints. Vizantijskij Vremennik, Sanktpeterburg 1894-1927 (ανατύπωση Amsterdam 1967), νέα σειρά Moskva 1947 κ.ε. 7

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΗΓΕΣ ACOe Acta Conciliorum Oecumenicorum, έκδ. E. Schwartz, τ. I-IV, Strassburg 1914 κ.ε. Actes de Chilandar Actes de Chilandar, έκδ. L. Petit B. Korablev, [Actes de l Athos V], 1ère partie: actes grecs, VV 17 (1911), παράρτημα αρ. 1, ανατύπωση Amsterdam 1975. Actes d Iviron Actes d Iviron, τ. I (Des origines au milieu du XIe siècle), έκδ. J. Lefort, N. Oikonomidès, Denise Papachryssanthou με την συνεργασία της Hélène Mètrèvèli [Archives de l Athos XVI], Paris 1985. Actes de Lavra Actes de Lavra, τ. I (Des origines à 1204), έκδ. P. Lemerle - A. Guillou - N. Svoronos, avec la collaboration de Denise Papachryssanthou, [Archives de l Athos V], Paris 1970. Actes de Pantéléèmôn Actes du Prodrome Actes de Saint Pantéléèmôn, έκδ. P. Lemerle - G. Dargon - Sima Ćircović, [Archives de l Athos XII], Paris 1982. Le codex B du Monastère -Saint-Jean- Prodrome (Serrès) A. (XIIIe-XVe siècles), έκδ. L. Bénou, τ. Α, Paris 1998. Actes du Prôtaton Actes du Prôtaton, έκδ. Denise Papachryssanthou, [Archives de l Athos VII], Paris 1975. Actes de Vatopédi Ammianus Marcellinus Actes de Vatopédi, τ. I, (Des origines à 1329), έκδ. J. Bompaire - J. Lefort - Vassiliki Kravari - C. Giros, [Archives de l Athos XXI], Paris 2001. Ammiani Marcellini, Res gestae, CUF, Ammien Marcellin Histoire, τ. I-V, Paris 1968-1996. Αθανάσιος, Επιστολές Ἀθανάσιος Α Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, Ἐπιστολαί, έκδ. A.- M. Maffry Talbot, The correspondence of Athanasius I Patriarch of Constantinople: Letters to the Emperor Andronicus II, Members of the Imperial Family and Officials, [CFHB VII, Series Washingtonensis], Washington D. C. 1975 (κείμενο 1-132). Ανωνύμου, Ἐπιστολαί Ανωνύμου, Ἐπιστολαί, έκδ. A. Ph. Markopoulos, Anonymi Professoris Epistulae, [CFHB XXXVII], Berlin 2000. 8

Ατταλειάτης Ἱστορία ἐκτεθεῖσα παρὰ Μιχαήλ, προέδρου, κριτοῦ ἐπὶ τοῦ ἱπποδρόμου καὶ τοῦ βήλου, τοῦ Ἀτταλειάτου, έκδ. E. Tsolakis, Michaelis Attaliatae Historia, [CFHB L], Αθήνα 2011. Ατταλειάτης, Διάταξις Μιχαὴλ Ἀτταλειάτης, Διάταξις γενομ(έν)η παρὰ Μιχ(αὴλ) τ(οῦ) Ἀτταλειώτου, ἐπὶ τῷ παρ αὐτοῦ συστάντι πτωχοτροφείῳ καὶ μοναστηρίῳ, έκδ. P. Gautier, La Diataxis de Michel Attaliate, REB 39 (1981) 5-143 (κείμενο 17-101). Ausonius, Praefationes Ausonius, Praefationes Variae, τ. I, έκδ. R. P. H. Green, Decimi Magni Ausonii opera, New York 1999. V. Bulgakova, Bleisiegel V. Bulgakova, Byzantinische Bleisiegel in Osteuropa. Die Funde auf dem Territorium Altußlands, [Mainzer Veröffentlichungen zur Byzantinistik 6], Wiesbaden 2004. Cassiodorus, Variae Cassiodori Senatoris Variae, έκδ. Th. Mommsen, MGH (AA) XII, 1894, 3-385. Χούμνος, Επιστ. Νικηφόρος Χούμνος, Επιστ., έκδ. J. Boissonade, Anecdota nova, Paris 1844, (ανατύπωση Hildsheim 1962). CJ Codex Justinianus, έκδ. P. Krueger (Corpus Juris Civilis II) Berlin 1877 (τελευταία ανατύπωση Hildesheim 1997). CTh Codex Theodosianus, τ. I. 1-2, II, έκδ. Th. Mommsen, P. M. Meyer, P. Krüeger, Berlin 1905 (ανατύπωση Hildesheim, Germany, Weidman 1990). Dessau Inscripriones Latinae Selectae, έκδ. H. Dessau, τ. I-III, Berlin 1892-1916. F. Dölger, Regesten F. Dölger, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565 bis 1453. 1. Teil: Regesten von 565-1025, München - Berlin 1924. F. Dölger P. Wirth, Regesten F. Dölger P. Wirth, Regesten der Kaiserurkunden des oströmischen Reiches von 565-1453. 2. Teil (1025-1204) zweite, erweiterte und verbesserte Auflage, München 1995, 3. Teil (1204-1282) zweite, erweiterte und verbesserte Auflage, München 1977. Έγγρ. Πάτμ. Α Βυζαντινὰ ἔγγραφα τῆς μονῆς Πάτμου, τ. Α : Αὐτοκρατορικά, έκδ. Έρα Λ. Βρανούση, [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών], Ἀθῆναι 1980. 9

Έγγρ. Πάτμ. Β Βυζαντινὰ ἔγγραφα τῆς μονῆς Πάτμου, τ. Β : Δημοσίων λειτουργῶν, έκδ. Μαρία Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, [Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών], Ἀθῆναι 1980. Εισαγωγή=Επαναγωγή Εἰσαγωγὴ (=Ἐπαναγωγή τοῦ Νόμου ὑπὸ Βασιλείου καὶ Λέοντος καὶ Ἀλεξάνδρου), έκδ. Ι. και Π. Ζέπος, JGR 2, 236-368. Εκλογή Ἐκλογὴ τῶν νόμων ἐν συντόμῳ γενομένη παρὰ Λέοντος καὶ Κωνσταντίνου, Das Gesetzbuch Leons III. und Konstantinos V., έκδ. L. Burgmann, Ecloga, [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte 10], Frankfurt a.m. 1983. Εκλογή Βασιλικών Ἐκλογὴ Βασιλικῶν, έκδ. L. Burgmann, Ecloga Basilicorum, [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte 15], Frankfurt a.m. 1988. Γαβράς, Επιστολές Μιχαὴλ Γαβρᾶ, Ἐπιστολαί, έκδ. G. Fatouros, Die Briefe des Michael Gabras, Wiener Byzantinischen Studien X/1, Wien 1973. P. Gautier, Chrysobulle P. Gautier, Un chrysobulle de confirmation rédigé par Michel Psellos, REB 34 (1976) 79-99. Γενέσιος Ἰωσὴφ Γενεσίου, Βασιλεῖαι, έκδ. A. Lesmüller-Werner et I. Thurn, Iosephi Genesii Regum Libri Quattuor, [CFHB XIV], Berlin - New York 1978. H. Gregoire, Inscriptions Recueil des inscriptions grecqueschretiennes d Asie Mineure, έκδ. H. Gregoire, Amsterdam 1968. Γρηγόριος Κύπριος, Επιστ. Ιγνάτιος, Βίος Νικηφόρου Γρηγορίου Κυπρίου, Ἐπιστολαὶ καὶ μύθοι, έκδ. Σ. Ευστρατιάδης, Αλεξάνδρεια 1910. Ἰγνατίου Διακόνου, Βίος Νικηφόρου, έκδ. Ch. De Boor, Nicephori Archiepiscopi Constantinopolitani Opuscula Historica, Leipzig 1880 (ανατύπωση New York 1975), σ. 139-217. Ιγνάτιος, Βίος Ταρασίου Ἰγνατίου Διακόνου, Βίος Ταρασίου, έκδ. S. Efthymiadis, The Life of the Patriarch Tarasios by Ignatios the Deacon, [Birmingham Byzantine and Ottoman Monographs 4], Aldershot 1998. I. Jordanov, Corpus I. Jordanov, Corpus of Byzantine Seals from Bulgaria, τ. 3, μέρος 1-2, Sofia 2009. Καμινιάτης Ιωάννης Καμινιάτης, Εἰς τὴν ἅλωσιν τῆς Θεσσαλονίκης, έκδ. G. Böhlig, Ioannis Caminiatae De Expugnatione Thessalonicae, [CFHB IV], Berlin 1973. 10

Κίνναμος Ἰωάννου Κιννάμου, Ἐπιτομή, έκδ. A. Meineke, Ioannis Cinnami Epitome rerum ab Ioanne et Alexio Comnenis gestarum ad fidem codicis Vaticani, [CB], Bonnae 1836 (ανατύπωση Ἀθῆναι χ.χ.) G. Kolias, Léon Choerosphactès G. Kolias, Léon Choerosphactès, magistre, proconsul et patrice, biographie correspondence (texte et traduction), [Texte und Forschungen zur byzantinischneugriechischen Philologie 31], Athen 1939. Ι. Κολτσίδα-Μακρή, Βυζαντινά Μολυβδόβουλλα Κων. Πορφ., Πρὸς τὸν ἴδιον υἱὸν Ῥωμανόν Ιωάννα Κολτσίδα-Μακρή, Βυζαντινά Μολυβδόβουλλα. Συλλογής Ορφανίδη Νικολαΐδη Νομισματικού Μουσείου Αθηνών, [Τετράδια Χριστιανικής Αρχαιολογίας και Τέχνης 4], Αθήνα 1996. Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, De Administrando imperio 2, έκδ. G. Moravcsik, αγγλ. μετάφρ. R. J. H. Jenkins, τ. I, [CFHB I], Washington, D.C. 1966 (ανατύπωση 2006), τ. II, Commentary, έκδ. R. J. H. Jenkins, London 1962. Κων. Πορφ., Περί βασιλείου τάξεως Κωνσταντίνου Πορφυρογεννήτου, Περὶ βασιλείου τάξεως, έκδ. I. Reiske, Constantini Porphyrogeniti, De Cerimoniis Aulae Byzantinae, [CB], Ι-ΙΙ, Bonnae 1829-1830. Κων. Πορφ., Tres Tractatus Κ. Κωνσταντόπουλος, Μολυβδόβουλλα Constantini Porphyrogeniti Tres Tractatus De Expeditionibus Militaribus Imperatoris, έκδ. J. F. Haldon, Three Treatises on Imperial Military Expeditions, έκδ. J. F. Haldon, [CFHB XVIII, Series Vindobonensis], Wien 1990. Κ. Κωνσταντόπουλος, Βυζαντιακὰ Μολυβδόβουλλα τοῦ ἐν Ἀθήναις Ἐθνικοῦ Νομισματικοῦ Μουσείου, ἐν Ἀθήναις 1917. V. V. Latyšev, Menologii V. V. Latyšev, Menologii Anonymi Byzantini Saeculi X, II., [BHG 1235], Petropoli 1912 (αναστατική έκδοση Leipsig 1970). V. Laurent, Corpus V. Laurent, Le corpus des sceaux de l empire byzantine, τ. 2: L administration centrale, Paris 1981. V. Laurent, Regestes V. Laurent, Les regestes des Actes du Patriarcat de Constantinople. Vol. 1: Les Actes des patriarches, fasc. 4: les regestes de 1208 à 1309, Paris 1971. V. Laurent, Vatican V. Laurent, Les sceaux byzantins du Médailler Vatican, [Medagliere della Biblioteca Vaticana 1], Città del Vaticano 1962. 11

F. Lebrum, Nicétas le Paphlagonien F. Lebrum, Nicétas le Paphlagonien, Septhomélies inédites, Leuven 1997. Λέων Χοιροσφάκτης, Χιλιόστιχος Θεολογία Leon Magistros Choirosphaktes, Chiliostichos Theologia, έκδ. I. Vassis, [Supplementa Byzantina. Texte und Untersuchungen 6], Berlin - New York 2002. Λέων Γραμματικός Λέοντος Γραμματικοῦ, Χρονογραφία, έκδ. I. Bekker, Leonis Grammatici Chronographia, [CB], Bonnae 1832, 1-131. Λυδός, Περί αρχών Ἰωάννου Λυδοῦ, Περὶ ἐξουσιῶν ἢ περὶ ἀρχῶν τῆς Ῥωμαίων πολιτείας, έκδ. M. Dubuison - J. Schamp, Jean Le Lydien, Des Magistratures de l État Romain, τ. I-III, Paris 2006. Μαλάλας, Χρονογραφία Ἰωάννου Μαλάλα, Χρονογραφία, έκδ. H. Thurn, Ioannis Malalae Chronographia, [CFHB XXXV, Series Berolinensis], Berlin 2000. Mansi J. Nesbitt - N. Oikonomides, Catalogue Sacrorum Concilliorum nova et amplissima collectio τ. I-XXXI (έως το 1439), έκδ. J. D. Mansi, Firenze-Venezia 1757-1798 (ανατύπωση Graz 1901). J. Nesbitt - N. Oikonomides, Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, τ. 1, Washington 1991, τ. 3, Washington 1996. Νικηφόρος, Ιστορία Σύντομος Νικηφόρου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, Ἱστορία Σύντομος, έκδ. C. Mango, Nikephoros Patriarch of Constantinople Short History, [CFHB XIII, Series Washingtonensis], Washington 1990. P. Noailles - A. Dain, Novelles Les novelles de Léon VI, le Sage, έκδ. P. Noailles - A. Dain, Paris 1944. Notitia Dignitatum Notitia Dignitatum, έκδ. C. Neira Faleiro, La Notitia Dignitatum, [Nueva Roma 25], Madrid 2004. NJ Novellae Justiniani, έκδ. R. Schöll G. Kroll, (Corpus Juris Civilis III), Berlin 1895 (τελευταία ανατύπωση Hildesheim 1993). NTh Leges Novellae ad Theodosianum pertinentes, έκδ. Th. Mommsen P. M. Meyer, στο CTh ΙΙ, 3-68. NVal. Liber Legum novellarum divi Valentiniani A, έκδ. Th. Mommsen P. M. Meyer, στο CTh ΙΙ, 73-154. 12

Παχυμέρης Χρονικὸν Γεωργίου Παχυμέρη τοῦ πρωτεκδίκου καὶ δικαιοφύλακος, έκδ. A. Failler, Georges Pachymérès, Relations historiques, I-IV, [CFHB XXIV/1-4], Paris 1984-1999. Πασχάλιον Χρονικόν Πασχάλιον Χρονικόν, έκδ. L. Dindorf, [CB], I, Bonnae 1832. Πάτρια Πάτρια Κωνσταντινουπόλεως, έκδ. Th. Preger, Scriptores Originum Constantinopolitanarum, Lipsiae 1907 (ανατύπωση New York 1971), 135-189. Πείρα Πεῖρα ἤγουν διδασκαλία ἐκ τῶν πράξεων τοῦ μεγάλου κυροῦ Εὐσταθίου τοῦ Ῥωμαίου, JGR 4, σ. 1-260. Περὶ τῶν ἀγαθοεργιῶν Θεοφίλου Περὶ τῶν ἀγαθοεργιῶν Θεοφίλου τοῦ βασιλέως, έκδ. W. Regel, De Theophili imperatoris benefactis, Analecta byzantinorussica, Petropoli 1891, 40-43 (αναστατική επανέκδοση από τις εκδόσεις Κουλτούρα, χ.χ.). L. Petit, Notre Dame L. Petit, Le monastère de Notre Dame de Pitié en Macedoine, Extrait du Bulletin de l Institut, Archéologique Russe à Constantinople, τ. VI, Sofia 1900. Φιλής Μανουὴλ Φιλῆ, Ποιήματα, έκδ. E. Miller, Manuellis Philae, Carmina I-II, Paris 1857 (ανατύπωση Amsterdam 1967). Φιλοστόργιος Φιλοστοργίου, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, έκδ. J. Bidez, Philostorgii Kirchengeschichte, (GCS 21), Leipzig 1913 (3 η έκδοση Berlin 1981). Φιλοθ., Κλητορ. Φιλοθέου, Κλητορολόγιον, έκδ. N. Oikonomidès, Listes, σ. 65-235. Προκόπιος, Ανέκδοτα Προκοπίου, Ἀνέκδοτα, έκδ. J. Haury, Procopii Caesariensis Opera Omnia, τ. III. 1, Lipsiae 1906. Ed. stereotypa correctior. Addenda et corrigenda adiecit G. Wirth, III, Leipzig 1963. Προκόπιος, Περσ. Πόλ. Προκοπίου, Ὑπὲρ τῶν πολέμων λόγοι, έκδ. J. Haury, Procopii Caesariensis Opera Omnia, τ. I-II, Lipsiae 1905. Ed. stereotypa correctior. Addenda et corrigenda adiecit G. Wirth, I-II, Leipzig 1963. Ψελλός, Χρονογραφία Μιχαὴλ Ψελλοῦ, Χρονογραφία, έκδ. S. Impellizzeri (σχόλια U. Criscuolo, ιταλική μετάφρ. Silvia Ronchey), Michele Psello, Imperatori di Bisanzio (Cronografia), τ. I-II, Vicenza 1984. Ψελλός, Επιστολές Μιχαὴλ Ψελλός, Ἐπιστολαί, έκδ. Κ. Ν. Σάθας, ΜΒ, τ. 5, 219-523. 13

Ψελλός, Orationes Hagiographicae Μιχαὴλ Ψελλοῦ, Orationes Hagiographicae, έκδ. E. A. Fisher, Stuttgart - Leipzig 1994. Ψελλός, Oratoria Minora Μιχαὴλ Ψελλοῦ, Oratoria Minora, έκδ. A. R. Littlewood, Leipsig 1985. Ψελλός, Or. For. et Acta Μιχαὴλ Ψελλοῦ, Orationes, Forenses et Acta, έκδ. G. T. Dennis, Stuttgart - Leipzig 1994. Ψευδο-Κωδινός J. Verpeaux, Pseudo-Kodinos, Traité des offices, [Le Monde Byzantin 1], Paris 1976 (ανατύπωση της έκδοσης του 1966), σ. 130- Ψευδο-Συμεών 287 (κείμενο). Ψευδο-Συμεών, έκδ. I. Bekker, Theophanes Continuatus, [CB], Bonnae 1838, σ. 603-760. Ρωμανός Μελωδός Ρωμανός Μελωδός, έκδ. P. Mass και C. A. Trypanis, Sancti Romani Melodi cantica: cantica dubia, Berlin 1970. V. S. Šandrovskaja - W. Seibt, Eremitage Valentina S. Šandrovskaja - W. Seibt unter Mitarbeit von Natascha Seibt, Byzantinische Bleisiegel der Staatlichen Eremitage mit Familiennammen, 1. Teil, Sammlung Lichačev - Namen von A bis I, [Österreichische Akademie der Wissenschaften. Veröffentlichungen der Kommission für Byzantinistik X/1], Wien 2005. G. Schlumberger, Sceaux G. Schlumberger, Sceaux byzantins inédits (cinquième série), RN 9 (1905) 321-354. G. Schlumberger, Sigillographie G. Schlumberger, Sigillographie de l empire byzantin. Paris 1884 (ανατύπωση Torino 1963). Σχόλια Βασιλικών Basilicorum Libri LX. [Series B], vol. I. Scholia in Libri I-XI, έκδ. H. J. Scheltema, Groningen 1953. Σφραντζής, Χρονικόν Γεώργιος Σφραντζής, Χρονικόν, έκδ. R. Maisano, Georgii Sphrantzae Chronicon, [CFHB XXIX], Romma 1990. Σκυλίτζης Σωκράτης Ἰωάννου Σκυλίτζη, Σύνοψις Ἱστοριῶν, έκδ. I. Thurn, Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum, [CFHB V], Berlin - New York 1973. Σωκράτους Σχολαστικοῦ, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, έκδ. G. C. Cansen, P. Perichon, P. Maraval, Paris 2004. Σωζομενός Σωζομενοῦ, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία, έκδ. J. Bidez, B. Grillet, G. Sabbah, A. J. Festugiere, τ. 1-2, Paris 1983 (ανατύπωση Paris 1996). 14

G. Strano, Leone Choirosphaktes G. Strano, Leone Choirosphaktes. Corrispondenza. Introduzione, testo critico, traduzione e note di commento, [Pubblicazioni del Centro Studi sull Antico Cristianesimo 2], Catania 2008. N. Svoronos, Novelles N. Svoronos, Les novelles des empereurs Macédoniens concernant la terre et les stratiotes. Édition posthume et index établis par P. Gounaridis, Athènes 1994. Synaxarium Synaxarium ecclesiae Constantinopolitanae: Propylaeum ad Acta Sanctorum Novembris, έκδ. H. Delehaye, Brussells 1902 Συν. Γεωργ. Μοναχού (ανατύπωση 1985). Συνεχιστής Γεωργίου Μοναχοῦ (redaction A), έκδ. I. Bekker, Theophanes Continuatus, [CB], Bonnae 1838, σ. 763-924. Συν. Σκυλίτση Ἡ Συνέχεια τῆς Χρονογραφίας τοῦ Ἰωάννου Σκυλίτση, έκδ. Ε. Τσολάκης, [Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, 105], Θεσσαλονίκη 1968. Συν. Θεοφάνη Τακτικόν Beneševič Τακτικόν Escurial Τακτικόν Uspenskij Συνεχισταὶ Θεοφάνους, έκδ. I. Bekker, Theophanes Continuatus, [CB], Bonnae 1838, σ. 3-486. Le Taktikon du cod. Hierosol. Gr. 24 dit Taktikon Beneševič, έκδ. N. Oikonomidès, Listes, σ. 237-253. Le Taktikon du cod. Scorialensis Gr. R-II- 11, έκδ. N. Oikonomidès, Listes, σ. 255-277. Le Taktikon du cod. Hierosol. Gr. 39 dit Taktikon Uspenskij, έκδ. N. Oikonomidès, Listes, σ. 41-63. Θεοδόσιος Μελιτηνός Theodosii Meliteni qui fertur Chronographia, έκδ. Th. F. Tafel, Monachii 1859. Θεοφάνης Θεοφύλακτος Αχρίδος, Επιστ. Θεοφάνους Χρονογραφία, έκδ. Ch. De Boor, Theophanis Cronographia, I, Lipsiae 1883 (ανατύπωση Hildesheim 1963). Ἐπιστολαὶ τοῦ μακαριοτάτου ἐπισκόπου Βουλγαρίας κυροῦ Θεοφυλάκτου, έκδ. P. Gautier, Theophylacte d Achrida Lettres, [CFHB XVI/2, Series Thessalonicensis], Thessalonique 1986. Θεοφύλακτος Σιμοκάττης Θεοφυλάκτου Σιμοκάττη, Οἰκουμενικὴ Ἱστορία, έκδ. Ch. De Boor, Leipzig 1887. Ed. corr. Curavit P. Wirth, Stuttgart 1972. Three Byzantine Military Treatises Three Byzantine Military Treatises, έκδ. G. T. Dennis, [CFHB XXV, Series Washingtonensis], Washington 1985. 15

Βασιλικά Basilicorum Libri LX. [Series A], vol. I. Textus Librorum VIII, έκδ. H. J. Scheltema- N. van der Wal, Groningen 1955. Βίος Δανιήλ Στυλίτου Βίος Δανιήλ του Στυλίτου [BHG 490], Vita antiquior, έκδ. H. Delehaye, Les Saints Stylites, Bruxelles-Paris 1923. Βίος Ευθυμίου Βίος πατριάρχου Ευθυμίου [BHG 651], έκδ. Patricia Karlin-Hayter, Vita Euthymii patriarchae CP, Bruxelles 1970. Βίος Γεωργίου Αμάστριδος Βίος Γεωργίου Αμάστριδος [BHG 668], έκδ. V. Vasilievskij, Russko-vizantijskie issledovanija, τ. 2, St. Petersburg 1893 σ. 1-73 [ανατύπωση Trudy 3 (1915) 1-71] Βίος Στεφάνου Β (www.doaks.org/saints2/texts/10.html). Βίος Στεφάνου Β (752-757), Le Liber Pontificalis, έκδ. L. Duchesne, τ. Α, Paris 1955. Βίος Θεοφυλάκτου Νικομηδείας Βίος Θεοφυλάκτου Νικομηδείας [BHG 2452], έκδ. F. Halkin, Hagiologie byzantine = Subsidia hagiographica 71, Brussels 1986, 63-70. Ζωναράς Ζώσιμος Ἰωάννου Ζωναρᾶ, Ἐπιτομὴ Ἱστοριῶν, έκδ. M. Pinder - Th. Büttner-Wobst, Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum Libri XVIII, τ. III, [CB], Bonnae 1841-1897. Ζωσίμου, Ἱστορίας νέα βιβλία, έκδ. Fr. Paschoud, Zosime, Histoire Nouvelle, CUF, τ. 1(Βιβλ. I-II) Paris 1971, τ. 2 (Βιβλ. IV) Paris 1979, τ. 3 (Βιβλ. V) Paris 1986. 16

ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ M. Angold, Government M. Angold, A Byzantine Government in Exile. Government and Society under the Lascarids of Nicaea, 1204-1261, Oxford 1974. A. E. R. Boak, Magistri A. E. R. Boak, The Roman Magistri in Civil and Military Service of the Empire, HSPh 26 (1915) 73-164. A. E. R. Boak, Master of Offices A. E. R. Boak, The Master of the Offices in the Later Roman and Byzantine Empire, [University of Michigan Studies, Humanistic Series, τ. XIV: Aspects of Roman Law and Administration, Part I], New York - London 1919 (ανατύπωση στο A. E. R. Boak and J. E. Dunlap, Two Studies in Later Roman and Byzantine Administration, New York - London 1972). L. Bréhier, Institutions L. Bréhier, Les institutions de l empire byzantin. Le monde byzantine II (L évolution de l Humanité, Synthèse collective 32 bis), Paris 1949. H. Bresslau, Handbuch H. Bresslau, Handbuch der Urkundenlehre für Deutschland und Italien 2, τ. I, Leipzig 1912 (ανατύπωση Berlin 1969). J. B. Bury, Administrative System J. B. Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Century. With a Revised Text of the Kletorologion of Philotheos, [The British Academy Supplement Papers I], London 1911 (ανατύπωση New York 1958). Πίνακες Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, ΕΕΦΣΑΠΘ 10 (1968) 167-210. J. B. Bury, Magistri J. B. Bury, Magistri scriniorum, ἀντιγραφῆς καὶ ρεφερενδάριοι, HSPh 21 (1910) 23-29. J. B. Bury, Notitia J. B. Bury, The Notitia Dignitatum, JRS 10 (1920) 131-154. Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Δικαστήρια Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Τὰ βυζαντινὰ δικαστήρια κατὰ τοὺς αἰῶνες Ι -ΙΑ, Δίπτυχα 4 (1986-87) 163-177. 17

Αικ. Χριστοφιλοπούλου, Θεσμοί Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου, Το πολίτευμα και οι θεσμοί της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας 324-1204. Κράτος διοίκηση οικονομία κοινωνία, Αθήνα 2004. P. Classen, Kaiserreskript P. Classen, Kaiserreskript und Königsurkunde, [Βυζαντινά Κείμενα καὶ Μελέται 15], Θεσσαλονίκη 1977. M. Clauss, Magister Officiorum M. Clauss, Der magister officiorum in der Spätantike (4.-6. Jahrhundert), München 1980. J. Darrouzès, Ὀφφίκια J. Darrouzès, Recherches sur le ὀφφίκια de l Église byzantine, [Archives de l Orient Chrétien 11], Paris 1970. G. de Bonfils, Comes et quaestor G. de Bonfils, Il comes et qaestor nell età della dinastia costantiniana, [Pubblicazioni della Facoltà Giuridica dell Università di Bari 62], Napoli 1981. R. Delmaire, Institutions R. Delmaire, Les Institutions du Bas- Empire romain, de Constantin à Justinien I: Les institutions civiles palatines, Paris 1995. Δ. Δημητράκος, Λεξικόν Δ. Δημητράκος, Μέγα Λεξικὸν ὅλης τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης, τ. 6, Ἀθῆναι 1933. J. Diethart, Ἀσηκρῆτις J. Diethart, Lexikographische Beobachtungen zum In-deklinablen ἀσηκρῆτις in byzantinischer Zeit, JÖB 57 (2007) 17-21. F. Dölger, Beiträge F. Dölger, Beiträge zur Geschichte der byzantinischen Finanzverwaltung besonders des 10. und 11. Jahrhunderts, Byzantinischen Archiv 9, München 1927, (αναστατική ανατύπωση, Darmstadt 1960). F. Dölger, Diplomatik F. Dölger, Byzantinische Diplomatik. Aufsätze zum Urkundenwesen der Byzantiner, Ettal 1956. F. Dölger, Herrscherkanzlei F. Dölger, Die byzantinische und mittelalterliche serbische Herrscherkanzlei, Rapports du XIIe Congrès International des Études Byzantines (Ochride 1961), IV, Beograd, σ. 83-103. F. Dölger - J. Karayannopulos, Urkundenlehre F. Dölger - J. Karayannopulos, Byzantinische Urkundenlehre, München 1968. 18

W. Ensslin, Administration W. Ensslin, The Government and Administration of the Byzantine Empire, στο The Cambridge Medieval History, τ. IV, The Byzantine Empire, Part II. Government Church and Civilization, έκδ. J. M. Hussey, Cambridge 1967, 1-53. W. Ensslin, Memoriales W. Ensslin, Memoriales, RE, τ. XV.29 (1931) 657-659. Π. Α. Γιαννόπουλος, Αυλή Π. Α. Γιαννόπουλος, Ἡ αὐτοκρατορικὴ αὐλὴ τοῦ Βυζαντίου κατὰ τὸν Ζ αἰῶνα, ΕΒΒΣ 37 (1969-1970) 95-133. Η. Γιαρένης, Νίκαια Η. Γιαρένης, Η συγκρότηση και εδραίωση της αυτοκρατορίας της Νίκαιας, Ο αυτοκράτορας Θεόδωρος Α Λάσκαρις, Αθήνα 2008. Α. Γκουτζιουκώστας, Απονομή Δικαιοσύνης Α. Γκουτζιουκώστας, Η απονομή δικαιοσύνης στο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αι.). Τα δικαιοδοτικά όργανα και δικαστήρια της πρωτεύουσας, [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 37], Θεσσαλονίκη 2004. Α. Γκουτζιουκώστας, Ἀσηκρῆτις Α. Γκουτζιουκώστας, Η εξέλιξη του θεσμού των ἀσηκρῆτις και του πρωτοασηκρῆτις στο πλαίσιο της αυτοκρατορικής γραμματείας, Βυζαντινά 23 (2002-2003) 47-93. Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ Α. Γκουτζιουκώστας, Ο θεσμός του κοιαίστωρα του ιερού παλατίου: Η γένεση, οι αρμοδιότητες και η εξέλιξή του, [Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 18], Θεσσαλονίκη 2001. Α. Γκουτζιουκώστας, Μυστικός Α. Γκουτζιουκώστας, Το αξίωμα του μυστικού, θεσμικά και προσωπογραφικά προβλήματα, Θεσσαλονίκη 2011. A. Gkoutzioukostas, Remarks A. Gkoutzioukostas, Some Remarks on Mystographos and Mystolektes, Ἤπειρόνδε, Proceedings of the 10 th International Symposium of Byzantine Sigillography (Ioannina, 1-3 October 2009), έκδ. Chr. Stavrakos - Barbara Α. Γκουτζιουκώστας Ξ. Μονίαρος, Quaestura Exercitus Papadopoulou, Wiesbaden-Ioannina 2011, σ. 191-219. Α. Γκουτζιουκώστας Ξ. Μονίαρος, Η περιφερειακή διοικητική οργάνωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τον Ιουστινιανό Α (527-565): Η περίπτωση της quaestura Iustiniana exercitus. Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 22, Θεσσαλονίκη 2009. 19

R. Guilland, Classes de fonctionnaires R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l empire byzantin. Les différentes classes de fonctionnaires (IVe-Vie s.), ΕΕΒΣ 37 (1969-1970) 134-145. R. Guilland, Décanos R. Guilland, Le décanos et le référendaire, REB 5 (1947) 90-100 (=R. Guilland, Recherches II 89-98). R. Guilland, Hippodrome R. Guilland, Études sur le Grand Palais de Constantinople. L Hippodrome couvert, BSL 19 (1958) 26-72. R. Guilland, Le primicier R. Guilland, Le primicier (ὁ πριμηκήριος), le grand primicier (ὁ μέγας πριμηκήριος), REB 14 (1956) 132-133 (=R. Guilland, Recherches I 306-307). R. Guilland, Logothètes R. Guilland, Les Logothètes. Études sur l histoire administrative de l empire byzantin, REB 29 (1971) 5-115. R. Guilland, Maître des Requêtes R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l empire byzantine. Maître des Requêtes, Byzantion 35 (1965) 97-118 (=Του ιδίου, Titres, αρ. XXII). R. Guilland, Mystique R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l empire byzantine. Le mystique, ὁ μυστικός, REB 26 (1968) 279-296. R. Guilland, Questeur R. Guilland, Études sur l histoire administrative de l empire byzantin. Le Questeur: ὁ κοιαίστωρ quaestor, Byzantion 41 (1971) 78-104 (=R. Guilland, Titres, αρ. IX). R. Guilland, Recherches R. Guilland, Recherches sur les institutions byzantines, τ. I-II, [Berliner Byzantinische Arbeiten 35], Berlin Amsterdam 1967. R. Guilland, Titres R. Guilland, Titres et fonctions de l empire byzantin, VR, London 1976. J. Harries, Law and Empire J. Harries, Law and Empire in the Late Antiquity, Cambridge 1999. J. Harries, Quaestor J. Harries, The Roman Imperial Quaestor from Constantine to Theodosius II, JRS 78 (1988) 51-64. T. Honoré, Law T. Honoré, Law in the crisis of Empire 379-455 A.D. The Theodosian Dynasty and its Quaestors, Oxford 1998. Ι. Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική Ι. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Διπλωματική. Α. Τα αυτοκρατορικά έγγραφα 2, [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 4], Θεσσαλονίκη 1972. 20

Ι. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία Ι. Καραγιαννόπουλος, Ἱστορία Βυζαντινοῦ Κράτους, τ. Α (324-565), τ. Β (565-1081), Θεσσαλονίκη 1993 (5 η ανατύπωση). Ι. Καραγιαννόπουλος, Κράτος Ι. Καραγιαννόπουλος, Το Βυζαντινό Κράτος 4, Θεσσαλονίκη 2001. Δ. Π. Καραμπούλα, Consilium Principis Δήμητρα Π. Καραμπούλα, Consilium Principis Consistorium Principis. Το Συμβούλιο του αυτοκράτορα από τον Αύγουστο (consilium principis) έως και τον Ιουστινιανό (consistorium principis), ΕΚΕΙΕΔ 38 (2004) 61-137. O. Karlowa, Rechtsgeschichte O. Karlowa, Römische Rechtsgeschichte, I, Leipzig 1885. Α. Καρπόζηλος, Συμβολή Α. Καρπόζηλος, Συμβολή στη μελέτη του βίου και του έργου του Ιωάννη Μαυρόποδος, [Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Επιστημονική Επετηρίδα Φιλοσοφικής Σχολής 18], Ιωάννινα 1982. M. Kaser K. Hackl, Zivilprozessrecht M. Kaser K. Hackl, Das römische Zivilprozessrecht 2, München 1996. A. Kazhdan, Asekretis A. Kazhdan, Asekretis, ODB, τ. 1, σ. 204. A. Kazhdan, Dekanos A. Kazhdan, Dekanos, ODB, τ. 1, σ. 601. A. Kazhdan, Epi ton deeseon A. Kazhdan, Epi ton deeseon, OBD, τ. 1, σ. 724. A. Kazhdan, Kanikleios A. Kazhdan, Kanikleios, ODB, τ. 2, σ. 101. A. Kazhdan, Logothetes tou dromou A. Kazhdan, Logothetes tou dromou, ODB, τ. 2, σ. 1247-1248. A. Kazhdan, Mystikos A. Kazhdan, Mystikos, ODB, τ. 2, σ. 1431-1432. A. Kazhdan, Protasekretis A. Kazhdan, Protasekretis, ODB, τ. 3, σ. 1742. A. Kazhdan, Quaestor A. Kazhdan, Quaestor, ODB, τ. 3, σ. 1765-1766. A. Kazhdan, Referendarios A. Kazhdan, Referendarios, ODB, τ. 3, σ. 1778. Γ. Κόλιας, Κοιαισίτωρ Γ. Κόλιας, Μέτρα τοῦ Ἰουστινιανοῦ ἐναντίον τῆς ἀστυφιλίας καὶ ὁ θεσμὸς τοῦ κοιαισίτωρος, Τόμος Κωνσταντίνου Ἀρμενόπουλου, Θεσσαλονίκη 1952, 39-77. Α. Κοντογιαννοπούλου, Ανδρόνικος Β Αναστασία Κοντογιαννοπούλου, Η εσωτερική πολιτική του Ανδρονίκου Β Παλαιολόγου (1282-1328): Διοίκηση- Οικονομία, [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 36], Θεσσαλονίκη 2003. 21

A. Kraus, Secretarius A. Kraus, Secretarius und Secretariät, Der Ursprung der Institution des Staatssekretariats und ihr Einfluss auf die Entwicklung moderner Regierrungsformen in Europa, Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und Kirchengeschichte 55 (1960). W. Lackner, Amtstitel W. Lackner, Der Amtstitel Maximos des Bekenners, JÖB 20 (1971) 63-65. Β. Λεονταρίτου, Εκκλησιαστικά αξιώματα Βασιλική Λεονταρίτου, Εκκλησιαστικά αξιώματα και υπηρεσίες στην πρώιμη και μέση βυζαντινή περίοδο, [Forschungen zur byzantinischen Rechtsgeschichte Athener Reihe 8], Αθήνα - Κομοτηνή 1996. R. J. Macrides, Court R. J. Macrides, The Competent Court, στο Law and Society, σ. 117-129. P. Magdalino, Justice P. Magdalino, Justice and Finance in the Byzantine State, Ninth to Twelfth Centuries, στο Law and Society, σ. 93-115. P. Magdalino, Mystikos P. Magdalino, The Non-So-Secret Functions of the Mystikos, REB 42 (1984) 229-240 (=Του ιδίου, Tradition and Transformation in Medieval Byzantium, [Variorum Collected Studies Series CS 343], Aldershot 1991, αρ. XI). D. A. Miller, Logothete of the Drome D. A. Miller, The Logothete of the Drome in the Middle Byzantine Period, Byzantion 36 (1966/7) 438-470. Th. Mommsen, Gesammelte Schriften Th. Mommsen, Gesammelte Schriften VI, Berlin 1905, 362-484. R. Morris, Epi ton deeseon Rosemary Morris, What did the epi ton deeseon actually do? La petition à Byzance, έκδ. D. Feissel and J. Gascou, [Monographies 14], Paris 2004, σ. 125-140. P. Noailles, Collections P. Noailles, Les Collections de novelles de l empereur Justinien, Paris 1912. Μ. Γ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Βυζαντινή Διπλωματική Μ. G. Nystazopoulou-Pélékidou, Diplomatique Μαρία Γ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Βυζαντινή Διπλωματική των δημοσίων λειτουργών, Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 23, Θεσσαλονίκη 2014. Maria G. Nystazopoulou-Pélékidou, Sur la diplomatique byzantine à l époque de l empire de Nicée, Βυζαντιακά 3 (1983), 161-173. 22

Μ. Γ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Ἐπὶ τοῦ κανικλείου Μαρία Γ. Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου, Ὁ ἐπὶ τοῦ κανικλείου καὶ ἡ ἐφορεία τῇς ἐν Πὰτμῳ μονῆς, Σύμμεικτα 1 (1966) 76-94. N. Oikonomides, Byzantium N. Oikonomides, Byzantium from the Ninth Century to the Fourth Crusade. Studies, Texts, Monuments, [Variorum Collected Studies Series CS 369], Aldershot 1992. N. Oikonomidè, Chancellerie N. Oikonomidès, La chancellerie impériale de Byzance du 13e au 15e siècle, REB 43 (1985) 167-195. N. Oikonomidès, Évolution N. Oikonomidès, L évolution de l organisation administrative de l empire byzantine au XIe siècle (1025-1118), TM 6 (1976) 125-152 (=N. Oikonomides, Byzantium, αρ. X). N. Oikonomidès, Listes N. Oikonomidès, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, Paris 1972. N. Oikonomides, Peira N. Oikonomides, The «Peira» of Eustathios Romaios: an Abortive Attempt to Innovate in Byzantine Law, FM VII (1986) 162-192. Ι. Κ. Παναγιωτίδης, Δέησις Ι. Κ. Παναγιωτίδης, Η Δέησις / Supplicatio ενώπιον του αυτοκράτορα στο βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο (4 ος -5 ος αι.), Θεσσαλονίκη 2011. M. Peachin, Memory M. Peachin, The Office of the Memory, Studien zur Geschichte der römischen Spätantike: Festgabe für Professor Johannes Straub, έκδ. E. Chrysos, Athens 1989, 168-208. Ι. Πηλίλης, Τίτλοι Ι. Πηλίλης, Τίτλοι, ὀφφίκια καὶ ἀξιώματα ἐν τῇ βυζαντινῇ αὐτοκρατορίᾳ καὶ τῇ χριστιανικῇ ὀρθοδόξῳ ἐκκλησίᾳ, Αθήνα 1985. Κ. Ε. Πλακογιαννάκης, Αξιώματα Κ. Ε. Πλακογιαννάκης, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο. Εθιμοτυπία, διοίκηση, στρατός, Θεσσαλονίκη 2001. L. Raybaud, Le gouvernement L. Raybaud, Le gouvernement et l administration central de l empire byzantine sous les premiers Paléologues (1258-1354), Paris 1968. J. Rosser, Theophilus J. Rosser, Theophilus (829-842): Popular Sovereign, Hated Persecutor, Βυζαντιακά 3 (1983) 37-56. O. Seeck, Scrinium O. Seek, Scrinium, RE ΙΙ.Α.3 (1921) 893-904. 23

I. Ševčenko, Léon Bardales I. Ševčenko, Léon Bardales et les juges généraux ou la corruption des incorruptibles, Byzantion 19 (1949) 247-259. E. Stein, Geschichte E. Stein, Geschichte des spätromischen Reiches, τ. I, Wien 1928. E. Stein, Prätorienpräfektur E. Stein, Untersuchungen über das Officium der Prätorienpräfektur seit Diocletian, Wien 1922. E. Stein, Studien E. Stein, Studien zur Geschichte des byzantinischen Reiches vornehmlich unter den Kaisern Justinus II. u. Tiberius- Konstantinus, Stuttgart 1919. E. Stein, Untersuchungen E. Stein, Untersuchungen zur spätbyzantinischen Verfassungs- und Wirtschaftsgeschichte, Mitteilungen zur Osmanischen Geschichte 2 (1921) (ανατύπωση Amsterdam 1962) 1-62. H. C. Teitler, Notarii H. C. Teitler, Notarii and Exceptores, Amsterdam 1985. Σ. Τρωιάνος, Πηγές Σ. Τρωιάνος, Οι πηγές του Βυζαντινού Δικαίου, Αθήνα-Κομοτηνη 2 1999. C. Vogler, L administration C. Vogler, Constance II et l administration imperiale, Strasbourg 1979. A. Vogt, Basile A. Vogt, Basile Ier, empereur de Byzance (867-886) et la civilization byzantine à la fin du IXe siècle, Paris 1908 (ανατύπωση Hildesheim New York 1973). G. Weiss, Beamte G. Weiss, Oströmische Beamte im Siegel der Michael Psellos, [Miscellanea Byzantina Monacensia 16], München 1973. G. Weiss, Richter G. Weiss, Hohe Richter in Konstantinopel Eustathios Rhomaios und seine Kollegen, JÖB 22 (1973) 117-143. L. Wenger, Quellen L. Wenger, Die Quellen des römischen Rechts (Denkschriften der Gesamtakademie 2), Wien 1953. Zachariä v. Lingenthal, Geschichte K. E. Zachariä von Lingenthal, Geschichte des griechisch-römischen Rechts 3, Berlin 1892 (ανατύπωση Aalen 1955). 24

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο όρος αυτοκρατορική γραμματεία δηλώνει την οργανωμένη αυτοκρατορική υπηρεσία, που ήταν αρμόδια για την έγγραφη διατύπωση της βούλησης του αυτοκράτορα. Συγκεκριμένα, η αυτοκρατορική γραμματεία υπαγόρευε τους νόμους, φρόντιζε για την κωδικοποίηση των νομοθετικών έργων και συνέτασσε τις επιστολές του ανώτατου άρχοντα και άλλα έγγραφα που σχετίζονταν τόσο με την εσωτερική όσο και με την εξωτερική πολιτική της αυτοκρατορίας. Επομένως, μέσω της εύρυθμης λειτουργίας μίας τόσο σημαντικής υπηρεσίας, εξαρτιόταν άμεσα η σωστή λειτουργία του κράτους, καθώς και η αρμονική συνεργασία με τους υπηκόους του 1. Ωστόσο, η αυτοκρατορική γραμματεία δεν αποτελούσε ένα σταθερό και ομοιόμορφο οργανισμό σε όλη την διάρκεια της Βυζαντινής Ιστορίας, αλλά μία υπηρεσία που υπέστη στην πάροδο των αιώνων πολλές αλλαγές στη διάρθρωσή της 2. Νέοι αξιωματούχοι ανακύπτουν ανά τους αιώνες που έχουν νέα καθήκοντα ή αναλαμβάνουν καθήκοντα παλαιότερων αξιωματούχων, οι οποίοι είτε παύονται είτε αποκτούν άλλες αρμοδιότητες 3. Κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο στην κορυφή της αυτοκρατορικής γραμματείας βρίσκεται ο quaestor sacri palatii. Ακολουθούν οι magistri scriniorum που ήταν τέσσερις στον αριθμό: ο magister memoriae, ο magister epistolarum, ο magister epistolarum graecarum και ο magister libellorum 4. Μία άλλη ομάδα αξιωματούχων κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο ήταν οι βασιλικοί νοτάριοι με επικεφαλής τους τον primicerius notariorum. Από αυτούς μία ιδιαίτερη ομάδα εκλεκτών νοταρίων ήταν οι ρεφερενδάριοι. Μετέπειτα, στα μέσα του 5 ου αιώνα, εμφανίζονται οι σηκρητάριοι του θείου κονσιστωρίου, έμπιστοι νοτάριοι που συμμετείχαν στο sacrum consistorium, τηρούσαν τα πρακτικά του και σχημάτιζαν μία νέα ομάδα νοταρίων, τους ἀσηκρῆτις 5. Οι αξιωματούχοι που συναντώνται κατά την μέση βυζαντινή περίοδο είναι ο κοαίστωρ του ιερού παλατίου, ο ἐπὶ τῶν δεήσεων, ο πρωτοασηκρῆτις, ο κανίκλειος, καθώς και αξιωματούχοι που θεωρούνται από τους ερευνητές ότι αποτελούσαν μέλη 1 Ι. Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική 145. - Του ιδίου, Ιστορία Α 617. - Του ιδίου, Κράτος 320. Βλ. και Α. Κοντογιαννοπούλου, Ανδρόνικος Β 118. - Α. Γκουτζιουκώστας, Μυστικός 49. 2 F. Dölger, Herrscherkanzlei 83. - Ι. Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική 145. - Α. Γκουτζιουκώστας, Ἀσηκρῆτις 47. - Του ιδίου, Μυστικός 49. 3 Α. Γκουτζιουκώστας, Ἀσηκρῆτις 47. - Του ιδίου, Μυστικός 49. 4 Ι. Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική 145, 147-148. - Του ιδίου, Ιστορία Α 617. - Του ιδίου, Κράτος 320. - Α. Γκουτζιουκώστας, Ἀσηκρῆτις 47-49. - Του ιδίου, Μυστικός 49-51. 5 Ι. Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική 148-151. - Του ιδίου, Ιστορία Α 618. - Του ιδίου, Κράτος 320-321. - Α. Γκουτζιουκώστας, Ἀσηκρῆτις 49-50. - Του ιδίου, Μυστικός 52-53. 25

της αυτοκρατορικής γραμματείας, όπως ο μυστικός, ο μυστογράφος, ο μυστολέκτης και ο λογοθέτης του δρόμου. Στόχος της παρούσας εργασίας είναι να παρουσιάσει τον μηχανισμό της αυτοκρατορικής γραμματείας του βυζαντινού κράτους και να περιγράψει την δομή και την λειτουργία της. Εξετάζονται οι αξιωματούχοι που υπηρετούν σε αυτή και περιγράφονται τα γραμματειακά τους καθήκοντα, οι τιμητικοί τίτλοι που λάμβαναν, η θέση που κατείχαν στην κρατική ιεραρχία, καθώς και οι υφιστάμενοί τους. Επισημαίνονται ακόμη οι αλλαγές που έλαβαν χώρα στην αυτοκρατορική γραμματεία από την πρώιμη στη μέση βυζαντινή περίοδο και η εξέλιξη των αξιωμάτων που είχαν γραμματειακά καθήκοντα. Αναλύεται επίσης η δικαστική λειτουργία που ανέπτυξαν ορισμένα από τα μέλη της αυτοκρατορικής γραμματείας. Θεμελιώδεις για τη μελέτη της αυτοκρατορικής γραμματείας είναι οι κλασικές μελέτες διακεκριμένων βυζαντινολόγων, όπως των J. B. Bury 6, F. Dölger 7, R. Guilland 8 και Ι. Καραγιαννόπουλου 9. Με τον θεσμό της αυτοκρατορικής γραμματείας έχουν επίσης ασχοληθεί και νεότεροι ερευνητές, που εστιάζουν σε ορισμένους από τους υπαλλήλους της και μας βοηθούν να αποκτήσουμε μία πιο ολοκληρωμένη εικόνα για την λειτουργία της, όπως οι Ν. Οικονομίδης 10 R. Delmaire 11, Α. Γκουτζιουκώστας 12, R. Morris 13 και Ι. Κ. Παναγιωτίδης 14. 6 Βλ. J. B. Bury, The Imperial Administrative System in the Ninth Century. With a Revised Text of the Kletorologion of Philotheos, [The British Academy Supplement Papers I], London 1911 (ανατύπωση New York 1958). Πίνακες Μ. Γρηγορίου-Ιωαννίδου, ΕΕΦΣΑΠΘ 10 (1968) 167-210. 7 Βλ. F. Dölger, Byzantinische Diplomatik. Aufsätze zum Urkundenwesen der Byzantiner, Ettal 1956. - Του ιδίου, Die byzantinische und mittelalterliche serbische Herrscherkanzlei, Rapports du XIIe Congrès International des Études Byzantines (Ochride 1961), IV, Beograd, σ. 83-103. 8 Βλ. R. Guilland, Le décanos et le référendaire, REB 5 (1947) 90-100 (=R. Guilland, Recherches II 89-98). - Του ιδίου, Études sur l histoire administrative de l empire byzantine. Maître des Requêtes, Byzantion 35 (1965) 97-118 (=R. Guilland, Titres, αρ. XXII). - Του ιδίου, Études sur l histoire administrative de l empire byzantine. Le mystique, ὁ μυστικός, REB 26 (1968) 279-296. - Του ιδίου, Études sur l histoire administrative de l empire byzantin. Le Questeur: ὁ κοιαίστωρ quaestor, Byzantion 41 (1971) 78-104 (=Του ιδίου, Titres, αρ. IX). - Του ιδίου, Les Logothètes. Études sur l histoire administrative de l empire byzantin, REB 29 (1971) 5-115. 9 Βλ. Ι. Καραγιαννόπουλος, Βυζαντινή Διπλωματική. Α. Τα αυτοκρατορικά έγγραφα 2, [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 4], Θεσσαλονίκη 1972. 10 Βλ. N. Oikonomidès, Les listes de préséance byzantines des IXe et Xe siècles, Paris 1972. - Του ιδίου, L évolution de l organisation administrative de l empire byzantine au XIe siècle (1025-1118), TM 6 (1976) 125-152 (=N. Oikonomides, Byzantium, αρ. X). 11 Βλ. R. Delmaire, Les Institutions du Bas-Empire romain, de Constantin à Justinien I: Les institutions civiles palatines, Paris 1995. 12 Βλ. Α. Γκουτζιουκώστας, Ο θεσμός του κοιαίστωρα του ιερού παλατίου: Η γένεση, οι αρμοδιότητες και η εξέλιξή του, [Εταιρεία Βυζαντινών Ερευνών 18], Θεσσαλονίκη 2001. - Του ιδίου, Η εξέλιξη του θεσμού των ἀσηκρῆτις και του πρωτοασηκρῆτις στο πλαίσιο της αυτοκρατορικής γραμματείας, Βυζαντινά 23 (2002-2003) 47-93. - Του ιδίου, Η απονομή δικαιοσύνης στο Βυζάντιο (9 ος -12 ος αι.). Τα 26

Για την μελέτη των θεσμών που εξετάσαμε μελετήθηκαν αφηγηματικές πηγές, αυτοκρατορικά έγγραφα, έγγραφα δημοσίων λειτουργών, αγιολογικά κείμενα, νομικά έργα, επιγραφές και σφραγίδες. Η εργασία αποτελείται από δύο μέρη. Στο πρώτο παρουσιάζονται οι αξιωματούχοι της αυτοκρατορικής γραμματείας κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο (4 ος -6 ος αι.) και οι αρμοδιότητές τους. Στο δεύτερο μέρος αναφέρονται οι αξιωματούχοι και τα καθήκοντά τους κατά την μέση βυζαντινή περίοδο (7 ος -11 ος αι.). δικαιοδοτικά όργανα και δικαστήρια της πρωτεύουσας, [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 37], Θεσσαλονίκη 2004. - Του ιδίου, Some Remarks on Mystographos and Mystolektes, Ἤπειρόνδε, Proceedings of the 10 th International Symposium of Byzantine Sigillography (Ioannina, 1-3 October 2009), έκδ. Chr. Stavrakos - Barbara Papadopoulou, Wiesbaden-Ioannina 2011, σ. 191-219. 13 Βλ. R. Morris, What did the epi ton deeseon actually do? La petition à Byzance, έκδ. D. Feissel and J. Gascou, [Monographies 14], Paris 2004, σ. 125-140. 14 Βλ. Ι. Κ. Παναγιωτίδης, Η Δέησις / Supplicatio ενώπιον του αυτοκράτορα στο βυζαντινορωμαϊκό δίκαιο (4 ος -5 ος αι.), Θεσσαλονίκη 2011. 27

Α ΜΕΡΟΣ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΡΩΤΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ I. Quaestor sacri palatii 1. Εμφάνιση αξιώματος και ορολογία Ο σημαντικότερος αξιωματούχος της αυτοκρατορικής γραμματείας κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο ήταν ο quaestor sacri palatii (κοιαίστωρ του ιερού παλατίου). Σύμφωνα με τους ερευνητές το αξίωμα του κοιαίστωρα του ιερού παλατίου δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Μ. Κωνσταντίνου (324-337) με βάση τη μαρτυρία του Ζώσιμου. Ο τελευταίος αναφερόμενος σε μία επανάσταση στην Παβία το έτος 408 σημειώνει τα εξής: «Ἀνῃρέθησαν δὲ τῶν ἀρχόντων ὅσοι καὶ μετὰ τὴν φυγὴν ἥλωσαν, ὅ τε τῶν ἐν τῇ αὐλῇ τάξεων μάγιστρος Ναιμόριος καὶ Πατρώινος ὁ τῶν θησαυρῶν προεστὼς καὶ < > ὁ τῶν ἀνηκόντων ἰδίᾳ τῷ βασιλεῖ ταμιείων προβεβλημένος, καὶ ἐπὶ τούτοις Σάλβιος ὁ τὰ βασιλεῖ δοκοῦντα τεταγμένος ὑπαγορεύειν, ὃν κοιαίστωρα καλεῖν οἱ ἀπὸ Κωνσταντίνου δεδώκασι χρόνοι» 15. Ένα ακόμη στοιχείο που ενισχύει την ανωτέρω άποψη είναι η αναφορά που υπάρχει στα Πάτρια ότι τα παλάτια του κυαιστορικίου, η έδρα του αξιωματούχου, κατασκευάστηκαν από τον Μ. Κωνσταντίνο 16. Παρόλ αυτά οι πρώτοι κοιαίστωρες, όπως ο Μόντιος ή Μάγνος και ο Fl. Leontius μαρτυρούνται στις πηγές επί της βασιλείας του γιου του Κωνσταντίνου Α Μέγα, αυτοκράτορα Κωνσταντίου Β (337-361) 17. 15 Ζώσιμος 5.32.6. Βλ. P. Noailles, Collections 3. - F. Dölger, Diplomatik 60. - Του ιδίου, Herrscherkanzlei 84. - F. Dölger - J. Karayannopulos, Urkundenlehre 58. - Ι. Καραγιαννόπουλος, Διπλωματική 146. - J. Harries, Quaestor 153. - A. Kazhdan, Quaestor 1765. - Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 40. Αντίθετη άποψη έχει ο O. Karlowa, Rechtsgeschichte 833, όπου επισημαίνει ότι σχετικά με το ζήτημα της δημιουργίας του αξιώματος, μόνο υποθέσεις μπορούν να διατυπωθούν. Βλ. και G. De Bonflils, Comes et quaestor 58. - Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 41. Σχετικά με τις διάφορες θεωρητικές προσεγγίσεις που σχετίζονται με το χρόνο δημιουργίας του θεσμού του quaestor sacri palatii βλ. αναλυτικότερα Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 40-44, όπου ο ερευνητής αναφέρει ότι τα μέλη του comitatus, της ακολουθίας του αυτοκράτορα που τον συνόδευαν στα ταξίδια του και απαρτίζονταν από αξιωματούχους, όπως ο magister officiorum (μάγιστρος των οφφικίων) και οι δύο comites των οικονομικών υπηρεσιών, ο comes rerum privatum και ο comes sacrarum largitionum, εμφανίζονται για πρώτη φορά κατά τα έτη 319-320 καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι μπορούμε με βεβαιότητα να ισχυριστούμε ότι και το αξίωμα του quaestor sacri palatii εμφανίστηκε αρχικά την ίδια περίοδο και συγκεκριμένα κατά τη διακυβέρνηση του Μ. Κωνσταντίνου. Όσον αφορά στις θεωρίες σύνδεσης του συγκεκριμένου θεσμού με τους quaestores augusti, τον vicarius a consiliis sacris και άλλα παλαιότερα αξιώματα της αυτοκρατορικής γραμματείας βλ. αναλυτικά Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 45-56. 16 Πάτρια 256.127: «τὰ δὲ παλάτια τοῦ ἱππικοῦ καὶ τοῦ κυαιστορικίου ὁ μέγας Κωνσταντῖνος ἀνήγειρεν». Βλ. R. Guilland, Questeur 87 - Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 41. 17 Σωζομενός 4.7. - Φιλοστόργιος 3.27. - Σωκράτης 2.34. - Ammianus Marcellinus 14.7.12-18, αυτόθι 14.11.14. Βλ. J. Harries, Quaestor 153. - Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 63 και σημ. 149, όπου γίνεται λόγος σχετικά με τα δύο ονόματα που αποδίδουν οι πηγές στον κοιαίστωρα Μόντιο ή Μάγνο. 28

Ο τίτλος quaestor sacri palatii απαντά για πρώτη φορά σε μία επιγραφή του 4 ου αιώνα 18. Η επόμενη χρονικά αναφορά του συγκεκριμένου τίτλου συναντάται στον Θεοδοσιανό Κώδικα και συγκεκριμένα σε διάταγμα του 429, που αφορά στο διορισμό του Αντίοχου ως μέλος της επιτροπής που είχε οριστεί για την κατάρτιση του Κώδικα 19. Στον Ιουστινιάνειο Κώδικα ο τίτλος quaestor sacri palatii αναφέρεται σε τρεις διατάξεις 20. Ο τίτλος εντοπίζεται επίσης και σε ορισμένες Νεαρές του αυτοκράτορα Ιουστινιανού, οι οποίες αναφέρονται στον Τριβωνιανό 21. Ο τίτλος quaestor sacri palatii είναι ο πλήρης και επίσημος τίτλος του συγκεκριμένου αξιώματος, που εμφανίζεται και στα περισσότερα εγχειρίδια της ρωμαϊκής και βυζαντινής ιστορίας 22. Ωστόσο, η χρησιμοποίηση του όρου sacri palatii, που καθίσταται για το συγκεκριμένο αξίωμα περισσότερο κοινή λόγω της διεύρυνσης του τελετουργικού της αυλής κατά τον 5 ο αιώνα, μπορούσε να αποτελέσει μία ηχηρή προσθήκη σε οποιοδήποτε αξίωμα του παλατίου 23. Το αξίωμα εμφανίζεται στις πηγές και με άλλους παρόμοιους τίτλους, όπως quaestor sacri nostri palatii 24, quaestor nostri palatii 25, noster quaestor 26, quaestor intra palatium 27 και quaestor aulae 28. Σχετικά με την περίπτωση του Ερμογένη, ο οποίος θεωρείται από κάποιους ερευνητές ως ο πρώτος πιστοποιημένος κοιαίστωρας κατά το 330 βλ. αναλυτικά Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 64-66. 18 ΑΕ 1934, 159: «Adque constantia aeq. probato v. c. Tauro, comiti ordinis primi quaestori sacri palatii, patricia dignitate, praef. Praet. per Italiam atq. Africam d. n. Valentinianus et Valens victores ac triumfatores semper Augusti statuam sub auro quam adprobante amplissimo Senatu iamdudum meruerat ad perpetuam laudabilis memoriam reddi iusserunt». Η συγκεκριμένη επιγραφή τοποθετήθηκε από τον αυτοκράτορα Βαλεντινιανό (364-375) και Βάλη (364-378) για χάρη του Fl. Taurus, σε κάποιο άγαλμα του τελευταίου στο Forum του Τραϊανού στη Ρώμη. - Notitia Dignitatum Or. 12 Occ. 10. Βλ. J. Harries, Quaestor 154. - G. De Bonfils, Comes et quaestor 42, 157. - R. Delmaire, Institutions 58. - Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 57. 19 CTh 1.1.5.24 (429): «Antiochum virum illustrem quaestorem sacri palatii». Βλ. J. Harries, Quaestor 154. - G. de Bonfils, Comes et quaestor 42. - Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 57. 20 CJ 12.19.13 (518-527): «Imp. Iustinus A. Proculo quaestori sacri palatii», CJ 7.63.5 (529): «Imp. Iustinianus A. Triboniano quaestori sacri palatii», CJ 1.17.1 (530): «Imp. Iustinianus A. Triboniano viro eminentissimo quaestori sacri palatii». Βλ. G. De Bonfils, Comes et quaestor 42. - Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 57. 21 NJ 17(535): «Imp. Iustinianus Triboniano quaestori sacri palatii et exconsuli», NJ 23 (536): «Imp. Iustinianus Aug. Triboniano illustri magistro officiorum et quaestori sacri palatii», NJ 75=104 (537): «Idem Aug. Triboniano quaestori sacri palatii». Βλ. Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 58. 22 Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 61. 23 Βλ. J. Harries, Quaestor 155 και σημ. 47. 24 CJ 12.19.14 (527): «Idem A. Tatiano magistro officiorum. Hac lege sancimus, si quando adiutores viri magnifici pro tempore quaestoris sacri nostri palatii in accusationem civilis causae vel criminalis deducti fuerint», CJ 12.19.15 (527): «Impp. Iustinus et Iustinianus AA. Tatiano magistro officiorum. Certae quidem sunt dispositiones nostri numinis, quas super adiutoribus viri illustris pro tempore quaestoris nostri palatii, quorum obsequio res agitur quaestoria, dedimus», CJ 1.17.2 (533): «Triboniano viro excelso magistro officiorum et ex quaestore sacri nostri palatii et ex consule», CJ 1.15.2 (527). - NJ 24.4 (535), NJ 29.5 (535), NJ 8.7 (535), NJ 30.10 (537), NJ 50 (537). Βλ. G. De Bonfils, Comes et quaestor 42. - Α. Γκουτζιουκώστας, Κοιαίστωρ 58. 29