Αμυτζαντάριοι. Περίληψη : Άλλα Ονόματα. Τόπος και Χρόνος Γέννησης. Τόπος και Χρόνος Θανάτου 14ος αιώνας, Αυτοκρατορία Τραπεζούντας.

Transcript

1 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Περίληψη : Οι ήταν, πιθανόν, μια αριστοκρατική «οικογένεια» της Τραπεζούντας ή μια κοινωνική ομάδα, με ενδεχόμενη κοινή καταγωγή. Η δράση των Αμυτζαντάριων τοποθετείται χρονικά το 14ο αιώνα και συνδέεται στενά με τις εμφύλιες διενέξεις που ξέσπασαν στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας την περίοδο εκείνη. Άλλα Ονόματα Αμιτζανταράνται, αμυρτζαντάριοι Τόπος και Χρόνος Γέννησης Πριν από το 14ο αιώνα, ανατολικός Πόντος Τόπος και Χρόνος Θανάτου 14ος αιώνας, Αυτοκρατορία Τραπεζούντας Κύρια Ιδιότητα Πιθανόν αριστοκρατικός οίκος ή κοινωνική ομάδα 1. Ταυτότητα: η καταγωγή το όνομα Αντικείμενο έρευνας πολλών μελετητών αποτέλεσε η παρουσία των Αμυτζαντάριων στο πολιτικό προσκήνιο της Αυτοκρατορίας της Τραπεζούντας το 14ο αιώνα. Οι Α. Σαββίδης και Θ. Γεωργιάδης 1 καθώς και οι συντάκτες του Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit 2 υποστήριξαν ότι οι αποτελούσαν έναν από τους κυριότερους τραπεζουντιακούς αριστοκρατικούς οίκους που πρωταγωνίστησαν την περίοδο εκείνη. Διαφορετική άποψη εξέφρασε ο A. Bryer, 3 ο οποίος δεν τους θεωρεί μέλη οικογένειας, παρά υποστηρίζει ότι ο όρος «Αμυτζανταράντες» χαρακτηρίζει άτομα ή οικογένειες με κοινή ενδεχομένως καταγωγή ή, πιθανότερο, ένα κράμα κατοίκων του ανατολικού Πόντου με γεωργιανές, αρμενικές, λαζικές, ελληνικές και, πιθανόν, και τουρκικές καταβολές. Όσον αφορά την προέλευση του ονόματος της «οικογένειας» ή της «κοινωνικής ομάδας», αυτό σχετίζεται κατά πάσα πιθανότητα με το στρατιωτικό αξίωμα του αμυρτζανταρίου, το οποίο υποδηλώνει το αντίστοιχο αξίωμα του πρωτοσπαθάριου, προερχόμενο από το τούρκικο emır cadar. Ο μητροπολίτης Τραπεζούντος Ιωάννης-Ιωσήφ Λαζαρόπουλος τους αναφέρει ως «Αμιτζανταράντας» ενώ ως αξιωματούχος μνημονεύεται ο αμυ(ρ)τζαντάριος στον κατάλογο του Ψευδο-Κωδινού. 4 Τραπεζούντιοι αξιωματούχοι, κάτοχοι του τίτλου αυτού, αναφέρονται ωστόσο και σε άλλες πηγές. Για παράδειγμα, ο χρονικογράφος της αυτοκρατορίας των Μεγαλοκομνηνών Μιχαήλ Πανάρετος αναφέρει τον Μιχαήλ Μειζομάτη, αμυ(ρ) τζαντάριο κατά το Η δράση των Αμυτζαντάριων 2.1. Επί Ειρήνης Παλαιολογίνας ( ) Η πρώτη μνεία της «οικογένειας»/«κοινωνικής ομάδας» γίνεται την περίοδο της βασιλείας της Ειρήνης Παλαιολογίνας ( ), πρώτης συζύγου του αυτοκράτορα Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού ( ), ενώ συνεχίζει να διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στο πολιτικό προσκήνιο της αυτοκρατορίας και κατά τη βασιλεία της Άννας Αναχουτλού ( ), της αδελφής του Βασιλείου, που διεκδίκησε με επιτυχία το θρόνο από τη χήρα του. Συγκεκριμένα, η δράση της Άννας συνδέθηκε στενά με τις εμφύλιες διενέξεις που ξέσπασαν στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας την περίοδο της βασιλείας της Ειρήνης Παλαιολογίνας ( ), οι οποίες συνέχισαν να ταλαιπωρούν και να διχάζουν το κράτος μέχρι και τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Αλέξιου Γ' Μεγάλου Κομνηνού ( ). Δημιουργήθηκε στις 19/9/2017 Σελίδα 1/5

2 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Οι αυτόχθονες, που ανήκαν στη αντικωνσταντινουπολίτικη μερίδα της αριστοκρατίας, αντιπροσώπευαν μαζί με τους Σχολάριους τις δύο κυριότερες αντικρουόμενες μερίδες της τραπεζουντιακής αριστοκρατίας την περίοδο της βασιλείας της Παλαιολογίνας. Η κωνσταντινουπολίτικη αντίληψη εξουσίας που είχαν υιοθετήσει οι Σχολάριοι ήταν αντίθετη προς τις δικές τους πολιτικές αντιλήψεις και πεποιθήσεις 6 και τους έφερε πολλές φορές αντιμέτωπους. Με αφορμή το κενό εξουσίας που προέκυψε μετά το θάνατο του Βασιλείου Μεγάλου Κομνηνού, συζύγου της Ειρήνης Παλαιολογίνας, και την απουσία απογόνου αλλά και την ανικανότητα της αυτοκράτειρας να επιβληθεί, οι δύο ομάδες οδηγήθηκαν σε έντονη σύγκρουση μεταξύ τους καθώς επιδίωκαν η καθεμία ξεχωριστά την επιβολή της δικής τους κοινωνικοπολιτικής ισορροπίας. 7 Έτσι, όταν οι Σχολάριοι, με τη στήριξη των οικογενειών των Μειζοματών, Δωρανιτών, Καβασιτών και των Καμαχηνών, στράφηκαν εναντίον της αυτοκράτειρας, οι συντάχθηκαν με το μέρος της Ειρήνης και τη βοήθησαν να πάρει υπό τον έλεγχό της την κατάσταση. Οι Σχολάριοι και οι άλλες τραπεζουντιακές οικογένειες είχαν οχυρωθεί με αρχηγό τον σεβαστό Τζανιχίτη, μεγάλο στρατοπεδάρχη, στη μονή του Αγίου Ευγενίου, ενώ η αυτοκράτειρα με τους Αμυτζαντάριους είχαν στην κατοχή τους το λιμάνι και το κάστρο. 8 Η εξέγερση των στασιαστών έληξε όταν έφτασε προς ενίσχυση της αυτοκράτειρας από την Κωνσταντινούπολη ο μέγας δουξ, ο ευνούχος Ιωάννης. Οι δυνάμεις των Αμυτζαντάριων ενώθηκαν με τα στρατεύματα του Ιωάννη και επιτέθηκαν στη μονή του Αγίου Ευγενίου, η οποία παραδόθηκε στις φλόγες Επί Άννας Αναχουτλού ( ) Στη συνέχεια, ύστερα από την πτώση 9 της αυτοκράτειρας Ειρήνης και την άνοδο στο θρόνο της Άννας Αναχουτλού ( ), οι εμφανίζονται τελικά στο πλευρό της νέας αυτοκράτειρας και τη στηρίζουν απέναντι στις συνωμοσίες που αντιμετώπισε από την οικογένεια των Σχολαρίων. Η επικράτηση των αυτόχθονων Αμυτζαντάριων μετά την άνοδο της Άννας είχε εξωθήσει την αντικρουόμενη μερίδα των Σχολαρίων σε συνεχείς προσπάθειες ανατροπής της, με την υποστήριξη και άλλων αριστοκρατικών οικογενειών. Η άνοδος του Ιωάννη Γ' Μεγάλου Κομνηνού ( ), γιου του Μιχαήλ Μεγάλου Κομνηνού (1341, ), μετά την κίνηση που οργάνωσαν οι Σχολάριοι για την ανατροπή της Άννας Αναχουτλού ( ), στην οποία είχε τεθεί επικεφαλής ο μετέπειτα αυτοκράτορας, σήμανε παράλληλα και το τέλος της πολιτικής ισχύος των Αμυτζαντάριων. 3. Το τέλος των Αμυτζαντάριων Οι Σχολάριοι, εκμεταλλευόμενοι τη δύναμη που απέκτησαν μετά την άνοδο του Ιωάννη Γ' ( ), στράφηκαν εναντίον των Αμυτζαντάριων και προέβησαν σε σφαγές ενώ δολοφονήθηκε διά στραγγαλισμού η αυτοκράτειρα Άννα Αναχουτλού ( ). Η νίκη των Σχολαρίων και η σφαγή των Αμυτζαντάριων αποτελούσε ταυτόχρονα και νίκη της φιλοκωνσταντινουπολίτικης μερίδας της Τραπεζούντας απέναντι σε κάθε αντικωνσταντινουπολίτικη πολιτική. 10 Δεν υπάρχουν στοιχεία για την περαιτέρω πορεία και δράση μελών της «οικογένειας»/«κοινωνικής ομάδας». 1. Βλ. Γεωργιάδης, Θ. (επιμ.), Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Ο Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός 1 (Θεσσαλονίκη 1991), σελ Βλ. Trapp, Ε. Beyer, Η. Leontiades, Ι. (επιμ.), Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit 1 (Wien 1976), βλ. λ. «Αμυτζανταράνται», σελ. 80, αρ Βλ. Bryer, A.A.M., "The faithless Kabazitai and Scholarioi", στο Moffatt, Α. (επιμ.), Maistor. Classical, Byzantine and Renaissance Studies for Robert Browning [Byzantina Australiensia 5, Canberra 1984, επανεκτ. στο Bryer, Α.Α.Μ., People and Settlement in Anatolia and the Caucasus, (Variorum Reprints Collected Studies, London 1988)], σελ Ακολουθεί ο Λυμπερόπουλος, βλ. Λυμπερόπουλος, B., O Bυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Tραπεζούντας (Aθήνα 1999), σελ Βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Α. (επιμ.), «Ιωσήφ Λαζαρόπουλος, Έτι σύνοψις των αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων», στο Papadopoulos- Kerameus, Α. (επιμ.), Fontes Historiae Imperii Trapezontini I (Petropoli 1897, ανατ. Amsterdam 1965), σελ. 134 και Verpeaux, J. (επιμ.), Pseudo- Kodinos, Traité des Offices (Paris 1966), σελ , 438. Δημιουργήθηκε στις 19/9/2017 Σελίδα 2/5

3 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, 5. Βλ. Λαμψίδης, Ο. (επιμ.), «Mιχαήλ του Παναρέτου περί των Mεγάλων Kομνηνών», Aρχείον Πόντου 22 (1958), σελ.1-124, ιδ. σελ Βλ. Λυμπερόπουλος, B., O Bυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Tραπεζούντας (Aθήνα 1999), σελ Βλ. Λυμπερόπουλος, B., O Bυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Tραπεζούντας (Aθήνα 1999), σελ Ο Λυμπερόπουλος υποστηρίζει ότι η αυτοκράτειρα είχε συλληφθεί από τους Αμυτζαντάριους και κρατούνταν στο κάστρο παρά τη θέλησή της. Λυμπερόπουλος, B., O Bυζαντινός Πόντος. H αυτοκρατορία της Tραπεζούντας (Aθήνα 1999), σελ Η αντίσταση που είχε οργανώσει στη Λαζία η Άννα εναντίον της αυτοκράτειρας σε συνδυασμό με τη λαϊκή οργή που είχε ξεσπάσει για τον εμπρησμό της Τραπεζούντας μετά την επίθεση των Τουρκομάνων Αμιτιωτών στις 4 Ιουλίου του 1341, ανάγκασαν την Ειρήνη Παλαιολογίνα να εγκαταλείψει το θρόνο. Βλ. Ahrweiler, Ε., «Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας», στο Iστορία του Eλληνικού Έθνους, Θ': Υστεροβυζαντινοί χρόνοι ( ) (Αθήνα 1980), σελ , ιδ. σελ Βλ. Ahrweiler, Ε., «Η αυτοκρατορία της Τραπεζούντας», στο Iστορία του Eλληνικού Έθνους, Θ': Υστεροβυζαντινοί χρόνοι ( ) (Αθήνα 1980), σελ , ιδ. σελ Βιβλιογραφία : Χρύσανθος Φιλιππίδης, μητροπολίτης Τραπεζούντος, "Η Εκκλησία Τραπεζούντος", Αρχείον Πόντου, 4/5, 1933, Λυμπερόπουλος Β.Χ., Ο Βυζαντινός Πόντος. Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας ( ), ο χώρος, οι άνθρωποι, η οικονομία, Αθήνα 1999 Janssens E., Trébizonde en Colchide, Université Libre de Bruxelles, Bruxelles 1969, Travaux de la Faculté de Philosophie et Lettres XL Miller W., Trebizond. The Last Greek Empire of the Byzantine Era, , London 1926 Ahrweiler H., "Η Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας", Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Θ': Υστεροβυζαντινοί χρόνοι ( ), Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1980, Bryer, A.A.M. (ed.), The Empire of Trebizond and the Pontos, London 1980, Variorum Reprints Collected Studies Bryer A.A.M., "The Estates of the Empire of Trebizond. Evidence for their Resources, Products, Agriculture, Ownership and Location", Αρχείον Πόντου, 35, 1979, Moravcsik G., Byzantinoturcica II: Sprachreste der Turkvölker in den byzantinischen Quellen, 2nd ed., Berlin 1958, Berliner Byzantinische Arbeiten, no 11 Γεωργιάδης Θ., Εγκυκλοπαίδεια του Ποντιακού Ελληνισμού. Πόντος. Ιστορία, Λαογραφία και Πολιτισμός, Θεσσαλονίκη 1991 Bryer A.A.M., "The faithless Kabazitai and Scholarioi", Moffatt, A. (ed.), Maistor. Classical, Byzantine and Renaissance Studies for Robert Browning, Canberra 1984, Beyer Η., "Αμυτζανταράνται", Trapp, Ε Beyer, Η. Leontiades, Ι. (eds), Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit 1, Wien 1976, σελ. 80, αρ Δημιουργήθηκε στις 19/9/2017 Σελίδα 3/5

4 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Bryer A.A.M., People and Settlement in Anatolia and the Caucasus, , London 1988, Variorum Reprints Collected Studies Κριαράς Β., "Αμιρτζαντάριος", Κριαράς, Β. (επιμ.), Λεξικό Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας τόμ. 2,, Θεσσαλονίκη 1971, 19 Γλωσσάριo : μέγας δουξ/δούκας, ο Ο επικεφαλής του αυτοκρατορικού στόλου από το 1092 και μετά. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, ο τίτλος του μεγάλου δούκα απονεμόταν στους πλέον υψηλόβαθμους πολιτικούς/στρατιωτικούς αξιωματούχους της αυτοκρατορίας. μέγας στρατοπεδάρχης, ο Υψηλό στρατιωτικό αξίωμα που δημιουργήθηκε επί Θεοδώρου Β Λασκάρεως και αφορούσε κυρίως τον εξοπλισμό και τις προμήθειες των στρατιωτικών δυνάμεων της αυτοκρατορίας. Με το αξίωμα αυτό τιμήθηκε για πρώτη φορά στα μέσα του 13ου αιώνα ο Γεώργιος Μουζάλων. Το 14ο και 15ο αιώνα ο μέγας στρατοπεδάρχης ήταν επικεφαλής στρατιωτικών μονάδων. Στην Aυτοκρατορία της Τραπεζούντας δήλωνε τον αρχηγό των πεζικών δυνάμεων. πρωτοσπαθάριος, ο Ο πρώτος σπαθάριος ήταν υψηλό κατά κανόνα στρατιωτικό αξίωμα της αυτοκρατορικής ιεραρχίας, το οποίο συνήθως παρείχε και το δικαίωμα συμμετοχής στη σύγκλητο, και ακολούθως τιμητικός τίτλος. Αποδιδόταν και σε ευνούχους. Μετά τον 11ο αιώνα έχασε σταδιακά τη σημασία του. σεβαστός, ο Τιμητικός τίτλος. Αποδόθηκε πρώτη φορά ως «σεβαστή» από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θ Μονομάχο ( ) στην ερωμένη του Σκλήραινα. Αργότερα τον τίτλο τον υιοθέτησαν οι αυτοκράτορες Ισαάκ Κομνηνός ( ) και Αλέξιος Α ( ). Από το 12ο αιώνα χρησιμοποιούνται ευρέως δύο συνώνυμες μορφές του βασικού επιθέτου: πανσέβαστος-σεβαστός και σεβαστός. Η σημασία τους είναι συγκεχυμένη, αλλά τις περισσότερες φορές ο όρος χρησιμοποιείται με την έννοια του τίτλου διάφορων διοικητικών αξιωμάτων ή αξιωματικών ταγμάτων ξένων μισθοφόρων. Στην υστεροβυζαντινή ιεραρχία των τιμητικών αξιωμάτων βρισκόταν σε πολύ χαμηλή θέση, ενώ στην αυλή της Τραπεζούντας ο τίτλος του σεβαστού δήλωνε τους ανώτατους άρχοντες του κράτους. Πηγές Παπαδόπουλος Κεραμεύς, Α. (επιμ.), «Ιωσήφ Λαζαρόπουλος, Έτι σύνοψις των αγίου θαυμάτων μερική εκ των πλείστων», στο Papadopoulos Kerameus, Α (επιμ.), Fontes Historiae Imperii Trapezontini Ι (Petropoli 1897, ανατ. Amsterdam 1965), σελ Λαμψίδης, Ο. (επιμ.), «Mιχαήλ του Παναρέτου περι των Mεγάλων Kομνηνών», Aρχείον Πόντου 22 (1958), σελ Ψευδο Κωδινός, Verpeaux, J. (επιμ.), Pseudo Kodinos, Traité des Offices (Paris 1966), σελ , 438. Βοηθ. Κατάλογοι Κατάλογος αυτοκρατόρων Τραπεζούντας: Αλέξιος Α Μέγας Κομνηνός ( ) Ανδρόνικος Α Μέγας Κομνηνός/Γίδων ( ) Ιωάννης Α Μέγας Κομνηνός/Αξούχος ( ) Μανουήλ Α Μέγας Κομνηνός ( ) Ανδρόνικος Β Μέγας Κομνηνός ( ) Γεώργιος Μέγας Κομνηνός /Πλάνος ( ) Δημιουργήθηκε στις 19/9/2017 Σελίδα 4/5

5 Για παραπομπή : Βουγιουκλάκη Πηνελόπη,, 2003, Ιωάννης Β Μέγας Κομνηνός ( , ) Θεοδώρα Μεγάλη Κομνηνή ( ) Αλέξιος Β Μέγας Κομνηνός ( ) Ανδρόνικος Γ Μέγας Κομνηνός ( ) Μανουήλ Β Μέγας Κομνηνός (1332) Βασίλειος Μέγας Κομνηνός ( ) Ειρήνη Μεγάλη Κομνηνή ( ) Άννα Μεγάλη Κομνηνή/Αναχουτλού ( ) Ιωάννης Γ Μέγας Κομνηνός ( ) Μιχαήλ Μέγας Κομνηνός ( ) Αλέξιος Γ Μέγας Κομνηνός ( ) Μανουήλ Γ Μέγας Κομνηνός ( ) Αλέξιος Δ Μέγας Κομνηνός ( ) Ιωάννης Δ Μέγας Κομνηνός ( ) Δαβίδ Μέγας Κομνηνός ( ) Δημιουργήθηκε στις 19/9/2017 Σελίδα 5/5